بەڵقیس ویلی*

لە كاتێكدا شەڕی دژی داعش خەریكە كۆتایی دێت، هێزەكانی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا خەریكی تۆمەتباركردن و بڕیاردانن لەسەر هەزاران كەس كە پەیوەندییان بە داعشەوە هەبووە، یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری عێراق داوای بڕیاری توند لەدژی ئەو كەسانە دەكات، لەوانەش بڕیاری لەسێدارەدان. 

دەسەڵاتدارانی ئەمنی مافی خۆیانە لە پێناوی پاراستنی ئاسایشی دانیشتووان و گەرەنتیكردنی مافی رەوای قوربانیان بەدوای ئەو تاوانانەدا بچن، بەڵام دادوەرەكانی عێراق و كوردستان دەڵێن هیچ ستراتیژێكی نیشتمانی نییە بۆ ئەوەی ئەم دادگاییانە بە هاوئاهەنگی رێكبخرێن و ئەولەویەت بە دادگایی ئەو كەسانە بدرێت كە بەرپرسیارن لە جدیترین تاوانەكان.

ئەو خێزانانەی ماوەی سێ ساڵ لە ژێر دەسەڵاتی داعشدا مەینەتییان بینیوە حەز دەكەن ئەنجامدەرانی تاوانەكان سزا بدرێن و تۆڵەیان لێ بكرێتەوە، بەڵام شێوازی ئێستای مامەڵەكردن (واتە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەكان) لەبری ئەمە مەترسی چاندنی تۆوی نەهامەتیی زیاتر لە داهاتوودا دەهێنێتە ئاراوە. 

یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر رێگە بە دادوەرەكان دەدات ژمارەیەكی زۆر لە گومانلێكراوان تاوانبار بكەن، لەوانەش ئەو چەكدارانەی كە دەستدرێژییان كردووەتە سەر خەڵك یان كوشتوویانن، هەروەها ئەو پزیشكانەش كە لە نەخۆشخانەكانی ژێر كۆنترۆڵ و ئیدارەی داعشدا كاریان كردووە، یان ئەو چێشتلێنەرانەی خواردنیان بۆ چەكدارانی داعش ئامادە دەكرد. زۆربەی جاران سەلماندنی تۆمەتەكانی پەیوەندیدار بە پێشێلكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر ئاسانترە لە پێشێلكارییەكانی دیكە. دادوەرەكان هەر ئەوەندەیان لەسەرە بیسەلمێنن گومانلێكراوەكە ئەندامی داعش بووە یان لە سیستەمی ئیداریی داعشدا بەشدار بووە نەك ئەوەی بیسەلمێنن گومانلێكراوەكە دەستی لە كردەیەكی تاوانكارانەی دیاریكراودا هەبووە؟ كە بێگومان ئەمە تەحەدایەكە، لە كاتێكدا ئەم تاوانانە لە ئاڵۆزییەكانی كاتی شەڕدا روویانداوە.

رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ ئاگادارە لەوەی زیاتر لە 7374 گومانلێكراوی داعش هەن لە ساڵی 2014ەوە دادگایی كراون یان بڕیاریان لەسەردراوە، لەوانەش 92 كەسیان كە پێشتر لەسێدارە دراون. لەو كەیسانەدا دادگاكانی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو ئەو كەسانەیان كۆكردووەتەوە كە وەكوو بەشدار، پلاندانەر، هاوكاری دارایی لە تیرۆردا دەستیان هەبووە. هەندێك لە دانیشتنەكانی دادگا تەنیا 15 بۆ 20 خولەكیان خایاندووە، بەبێ ئەوەی قوربانیانی ئەو تاوانەی خراوەتە ئەستۆیان ئامادەی دادگاییەكە بن.

ئەو دادگاییە بەربڵاوانەی بەپێی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر بەڕێوەدەچن، وایان كردووە تۆماركردنی یاسایی ئەو تاوانانەی داعش لەدژی هاووڵاتیانی عێراقی كردوونی ئەستەم بێت، هەروەها كۆكردنەوەی بەڵگەش لە رێگەی قوربانیان و شایەتحاڵەكانەوە دەكاتە كارێكی مەحاڵ. دەسەڵاتدارانی دادوەری و ئەمنی عێراق هیچ هەوڵێك نادەن بۆ ئەوەی قوربانیان وەكو شایەتحاڵ لە دادگاییەكاندا ئامادەبن، یان باسی بەسەرهاتی خۆیان بكەن، یان پرسیارەكانی خۆیان ئاراستەی گومانلێكراوەكە بكەن. 

نموونەیەك كە بەتایبەتی بێڕەحمانە و بێزاركەرە بۆ ئەمە: لە دادگای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری نەینەوا، تۆمەتبارێك دانی بەوەدا نا كە چوار ئافرەتی وەكوو كۆیلەی سێكس راگرتبوو هەر شەوەی دەستدرێژی دەكردە سەر یەكێكیان، بەڵام دادوەرەكە تەنیا بە تاوانی ئەندامێتی داعش سزای بۆ دیاریكرد. بۆچی دەسەڵاتی دادوەری و ئەمنی هەوڵی دۆزینەوەی ئەو ئافرەتانەی نەدا كە ئەو تاوانبارە دەستدرێژیی كردبوونە سەر؟ یان ئەگەر ئافرەتەكان زیندوو نین بۆچی هەوڵی دۆزینەوەی خێزانەكانیان نەدرا، بۆ ئەوەی چانسی ئەوەیان هەبێت لە ژووری دادگاییەكەدا دانیشن و لە تاوانبارەكە بخوازن داوای لێبوردنیان لێبكات، یان هەر هیچ نەبێت بۆ ئەوەی چانسی ئەوەیان هەبێت دادوەرەكە ببینن كە بڕیار لەسەر گومانلێكراوەكە دەدات بۆ ئەو تاوانانەی لەدژی كچ یان هاوژینەكەیان كردوویەتی؟ 

تەنانەت ئەگەر گومانلێكراوەكان تاوانی جەنگ، تاوانی دژی مرۆڤایەتی یان جینۆسایدیان كردبێت، ئەوە لەو دادگایانەدا لەسەر بنەمای ئەو تاوانە بڕیاریان لەسەر نادرێت، چونكە لەبنەڕەتدا لە یاسای تاوانی عێراقیدا ئەو جۆرە تۆمەتە نییە. بەڵام دادوەرەكان دەتوانن لەسەر بنەمای كۆمەڵێكی بەربڵاو لە تاوانی دیكە بڕیاریان لەسەر بدەن، لەوانەش كوشتن و دەستدرێژی، لەكاتێكدا ئەمە هەنگاوێكی گەورە دەبێت بۆ ئەوەی قوربانیانی ئەو تاوانانە هەست بكەن دادپەروەری چەسپیوە.

جیا لەمە لە دادگاییەكاندا مافەكانی تۆمەتبار زۆر پێشێل دەكرێ كە لە یاسای نێودەوڵەتی و عێراقیدا هەن. رێكخراوی چاودێریی مافەكانی مرۆڤ، هەندێك دۆسیەی بە دۆكیۆمێنت كردووە كە تێیدا گومانلێكراوەكانی داعش باسی ئەوە دەكەن هێزە ئەمنییەكان بۆ چەندین مانگ ئەوانیان بە دەستبەسەری راگرتووە و لێپرسینەوەیان لەگەڵ كردوون، بەبێ ئەوەی پارێزەرێك ئامادەبووبێ‌، هەندێكجاریش ئەشكەنجەیان داون بۆ ئەوەی لەژێر گوشاردا دان بەوەدا بنێن كە بەڕاستی ئەندامی داعش بوون.

قسە لەگەڵ 100 خێزان كراوە كە كوڕ و مێردەكانیان لە كاتی پشكنیندا دەستگیركراون، بەڵام دوای تێپەڕینی چەندین مانگ، هێشتا نازانن كوڕ و مێردەكانیان لە كوێ دەستبەسەرن. سەرەتا ئەوان زۆر دڵخۆش بوون بەوەی لەدەست داعش رزگاریان بووە، ئافرەتێك گوتی "خۆزگە لە مووسڵ ماباینەوە و لە هێرشێكی ئاسمانیدا كوژراباین، چونكە ئەوە باشترە لەو ژیانەی تێیدا نازانم چی بەسەر مێردەكەم هاتووە". ئێمە ئەوەشمان بینی كە لە ژوورێكی چوار بە شەش مەتردا 114 بەندكراو ماوەی چوار مانگ بوو هەوایان نەگۆڕیبوو، دەرفەتی ئەوەشیان نەبوو قاچیان رابكێشن. 

هەندێك لەو ئافرەتانەی كە داعش وەكو كۆیلەی سێكس مامەڵەی لەگەڵ دەكردن، دەڵێن زیاتر لە 10 جار كڕین و فرۆشتنیان پێكراوە و بەردەوام دەستدرێژییان كراوەتە سەر. ئەوان دەڵێن "حكومەت هیچ پەرۆشییەكی نییە بۆ ئازارەكانی ئەوان و هیچ ناكات بۆ ئەوەی تاوانكارەكان بە سزای خۆیان بگەن".

عێراق دەبێ بیسەلمێنێت كە بە پێچەوانەی داعش، بە بایەخەوە لە قوربانییەكان دەڕوانێت، گرنگی بەوە بدات كە تاوانكارەكان بە سزای خۆیان بگەن و پەرۆش بێت بۆ دەسەڵاتی یاسا. بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق بتوانێت بەشێوازێكی دروست بڕیار لەسەر كەیسەكان بدات، پێویستە هێندە بڕیار لەسەر ئەو پیاوانە نەدات كە چارەسەری پزیشكییان پێشكەش كردووە یان یارمەتییەكەیان بۆ داعش تەنیا بریتی بووە لەوەی نەهێڵن سیستەمی ئاو و ئاوەڕۆكانی مووسڵ لەكار بكەون، لەبری ئەمە پێویستە بەدوای تاوانبارانی جەنگدا بگەڕێن.

* بەڵقیس ویڵ، لێكۆڵەرێكی باڵای رێكخراوی چاودێریی مافەكانی مرۆڤە لە عێراق.

تێبینی: ئەم راپۆرتە لەلایەن رێكخراوی چاودێریی مافەكانی مرۆڤ تایبەت بۆ (رووداو) نێردراوە، رێكخراوەكە رۆژی سێشەممە 5/12/2017 و پاش بڵاویوونەوەی لە (رووداو) لەسەر ماڵپەڕی خۆی بە  زمانەكانی كوردی و ئینگلیزی و عەرەبی بڵاوی دەكاتەوە.