Avakirina binesaziya Kurdistanê bi rêya gaza xwezayî
Behroz Cafer*
Herêma Kurdistanê xwediya nêzîkî (10) zeviyên gazê ye, hinek ji wan gaza hevrê berhem tînin, bi tevayî nêzîkî 30 trîlyon yedekên (rezervên) wan ên gaza xwezayî hene lê tekane zeviya ku berhema wê heye û ya herî mezin e, zeviya Kormorê ye, ev zevî ji aliyê îdarî ve ser bi qezaya Çemçemalê ve ye, di van demên dawî de li zeviya Çemçemalê jî dest bi hilberîna gazê hatiye kirin.
Derfeteke mezin hatiye pêş Herêma Kurdistanê ku bi rêya firotina birreke kêm ji vê gazê û veguherandina wê ji bo gubreya kîmyawî û madeyên din ên kîmyawî dest bi avakirina pîşesaziya gaza xwezayî bike, ev yek jî dê bibe sedem ku nêzîkî 100 hezar derfetên kar bên afirandin û bi qasî 120 milyar dolaran veberhênan tê de bê kirin.
Li vir çawaniya bilindragirtina ewlehiya enerjiyê, baştirkirina jiyanê û lezkirina çalakiyên aborî bi rêya pîşesazîkirina gaza xwezayî ji bo Herêma Kurdistanê hatiye zelalkirin.
Yekem: Pêwîstiya hewldanên Danagazê bi temamkariyê heye
Her yek ji Danagaz, Crescent Petroleum û Pearl Petroleumê wekî laşekî ku xwedîtiya wan vedigere heman malbatê ku li Îmaratên Yekbûyî yên Ereban niştecih in. Kêlgeha Kormorê ji aliyê îdarî ve ser bi qezaya Çemçemalê ye, di sala 1928an de lêgerîn û pişkinîn lê hatine kirin, herwiha di sala 1929an de jî lêgerîn û pişkinîn li zevî û bîrên Çemçemalê hatine kirin.
Dema ku rejîma Baasê li Îraqê hildiweşe, gundê Kormorê ku ser bi nahiyeya Qadirkerema kevn e, ji destê rebiye û jîpên eskerî yên hikûmeta Îraqê rizgar dibe û dibe beşek ji îdareya Herêma Kurdistanê.
Sala 2005an kompanyaya Danagazê tê damezrandin, yekem karê wê ew e ku piştî gotûbêj û hêsankariyan, girêbestekê ji bo berhemanîna gazê li zeviyê li gel Wezareta Çavkaniyên Siruştî ya Hikûmeta Herêma Kurdistanê îmze dike û sala 2008an dest bi berhemanînê dikin.
Di sala 2025an de, saziyên projeya Kormorê dê rojane 525 milyon pêyên sêca ji gazê ji bo çar stasyonên elektrîkê dabîn bikin, ev jî di hilberîna nêzîkî 2800 megawatên elektrîkê de beşdar dibe ku ji sedî 75ê tevahiya hilberîna elektrîkê li Herêma Kurdistanê pêk tîne.
Niha êdî ber bi wê yekê ve diçe ku dest bi derxistina gaza xwezayî ji sê bîrên Çemçemalê were kirin.
Tiştê ku li jor hate gotin, nezelalî tune tê de, pirsgirêka me ev e ku:
Yekem: Ji bo parastina çalakiya hilberînê pêdiviya sektorên pîşesaziyê bi dabînkirina enerjiya berdewam û domdar heye. Her qutbûnek di dabînkirina enerjiyê de - ji ber karesatên xwezayî, aloziyên jeopolîtîk an bêîstiqrariya bazarê - dikare rasterast bandorê li ser hilberîna pîşesaziyê bike.
Zeviyên mîna Kormor û Çemçemalê ku nêzîkî ji sedî 80ê gaza şil a malan li Herêma Kurdistanê dabîn dikin û çavkaniya sê parên elektrîka Kurdistanê ne, her wiha 15 hezar bermîl kondensatên wan ên rojane hene û plan heye ku di sala 2027an de asta hilberîna rojane ya gaza xwezayî tê de bigihîje yek milyar pêyên sêca, hîn jî van zeviyan ne tenê sektora pîşesaziyê ji bo Kurdistanê berfirehtir nekiriye lê ji bo sînorê gundên derdora zeviyê û qezaya Çemçemalê jî nebûne nîmeteke mezin!
Duyem: Her çend Crescent Petroleum di sala 1971ê de hatiye damezrandin, Dana Gas wekî baskekî ji wê consortîsyûmê di sala 2005an de hatiye damezrandin, Pearl Petroleum wekî hewldanekê ji bo hilberîna hevbeş di navbera Dana Gas û Crescent Petroleumê de di sala 2009an de hatiye damezrandin (mirov hest dike ku piraniya kompanyayên neftê yên din jî bi vî awayî ji bo veberhênanê li Herêma Kurdistanê hatine avakirin!)
Yekem karê Dana Gas ew bû ku di sala 2006an de bi Herêma Kurdistanê re girêbesteke mezin li ser zeviyeke mezin (Kormor) îmze dike lê di sala 2013an de û di demekê de ku Herêma Kurdistanê di rewşa xwe ya darayî ya herî baş de bû, Dana Gas li dadgeha navdewletî li ser Herêma Kurdistanê li Londonê doz tomar kir, qaşo hikûmeta Herêma Kurdistanê rêz li girêbesta navbera wan negirtiye û destheqê darayî nedayê! Kî û çi li pişt vê yekê bû, ev meseleyeke din e.
Tîrmeha 2015an, dadgeha navbeynkariya navdewletî biryar da ku divê kompanya li şûna berhemên xwe, bi qasî yek milyar û 96 milyon dolaran ji aliyê hikûmeta Herêma Kurdistanê ve were qerebûkirin.
Ev ziyaneke mezin bû li aboriya Herêma Kurdistanê, ku Dana Gasê ji ber kurtbîniya xwe doz tomar kir. Niha û careke din rovî û gur neketine xewê, ne dûr e di vê dema berfirehbûna sektora enerjiyê ya Herêmê de û di nav dînamîkiya rûdanên navçeyî de careke din di fetlonekekê de rûdaneke bi vî rengî dubare bibe!
Sêyem: Herêma Kurdistanê peyman bi Dana Gazê re îmze kiriye lê ew rêzê li rewşa ku Herêma Kurdistanê tê re derbas dibe nagirin, diçin li Diyala, Bexda û Besrayê bi hikûmeta navendî ya Îraqê re tevdigerin.
Çarem: Dana Gaz û hevparên wê yên din li zeviya Kormor, her demsal bi dehan milyon (carinan bi sedan milyon) dolar qezenca wan a safî heye lê di bernameyên civakî (CSR) û xizmetkirina herêmê de bi ser neketine. Tewra di nav sê salan de nêzî şeş caran ji aliyê milîsan ve bi dron û Katyuşayan êrişî zeviya Kormorê hatiye kirin lê wan nekarî di van sê salan de sîstemeke berevaniya asmanî ya pêşketî ji bo zeviyê û derdora wê dabîn bikin!
Pêncem: Eger dahata Kurdistanê hinekî bi awayekî sazûmanî û niştimanî were îdarekirin, wê demê dê her kes jê sûd werbigire, di serî de jî desthilatdar. Şêwaza rêveberiyê ya berê xizmeta desthilata siyasî ya li Herêma Kurdistanê jî nekiriye. Ji bo ku ev yek pêk were û pirsgirêkên navxweyî û herêmî werin çareserkirin, divê mirov li "pîşesaziyê" bifikire; her çend dem hinekî dereng be jî:
Duyem: KPM (KPM) dê şoreşa pîşesazî û darayî li herêmê dade
Koreyiyan di warên pîşesazî, aborî û çandî de li Îraq û Kurdistanê beşdariyeke mezin kiriye û dike. Li gorî teklîfa ku li ber destê min e, kompanyayeke mezin a Koreyî ku li gelek welatan di warên pîşesaziya enerjî û binesaziyê de kar dike, ev nêzî salekê ye amadehiya xwe diyar kiriye ku eger hinek gaza siruştî ya navçeya Çemçemal û Kormorê bi wan were firotin, wê demê:
Yek: Gazê ji bo berhemanîna pîvaneya yekgirtî (Integrated Fertilizer) bi kar tînin, ango ev berhem wekî gubreya kîmyawî, hewl dide ewlehiya xurek û çandiniyê xurt bike. Ev jî ne tenê erdên bêkêr ên Kurdistanê lê Îraq û welatên din jî di warê berhemên xurekî û çandiniyê de vedijîne, ji ber ku plan ew e ku hinardeyî bajarên Îraqê û derveyî welêt jî were kirin.
Ji xeynî vê dehan madeyên kîmyawî yên wekî amonyak, fosfat û urea û hwd berhem bînin ku nirxê wan di bazara cîhanî de aramtir û bihatir e. Bi giştî, lêkolîn û pêşxistin ku bi saya pîşesaziyê tevdigere, pêşveçûnê dide dahênanê ku dikare were hinardekirin an jî ji bo sektorên din were bikaranîn (bo nimûne, hîdrojen ji gaza siruştî were berhemanîn).
Du: KPM bi sponseriya Banka Veberhênanê ya Amerîkî J.P. Morgan û partnerê wê (Kompaniya Gross), bi bihayê zêdeyî 122 milyar dolarî hilberînê di vê sektora pîşesaziyê de li ser sînorê qezaya Çemçemalê dikin.
Sê: Li gorî teklîfa ku li ber destê me ye, 5 navçeyên pîşesaziyê tên avakirin ku 105 hezar derfetên kar bi mûçeyên navîn û bilind diafirînin.
Çarem: Demeke guncaw e, eger niha Herêma Kurdistanê bi hevkariya Crescent Petroleum û şaxên wê vê peymanê îmze neke, wê demê dibe ku sibê Îraq vê planê îmze bike yan jî rewşa herêmî bi awayekî din biçerixe, heta hetayê ev derfet li deriyê Herêma Kurdistanê nade!
Pêncem: Projeya KPM, 6 milyar dolar ji bo xêrxwaziyê terxan kiriye, ev ne tenê ji bo Çemçemal û derdora wê lê ji bo tevahiya Herêma Kurdistanê derfetek e, kesekî din vê yekê nake. Çemçemal ku wekî paytexta şehîd û Enfalkiriyan tê naskirin û mezintirîn qeza li Herêma Kurdistanê ye, ev 20 sal in bi kêmbûna avê dinale, kîjan kompanyayê amadebûna xwe diyar kiriye ku vê pirsgirêka herî biçûk ji bo wê qezayê çareser bike ku çend milyon dolar ji bo pêwîst in?!
Şeşem: Gava tu dest bi "pîşesaziyê" dikî, wê demê her dem welatên pîşesazî xwedî pareke berbiçav in di bazarên enerjiya cîhanê de. Ew welat an herêm beşdarî dîplomasiya enerjiyê dibin û beşdarî lihevkirinên navdewletî dibin ji bo misogerkirina destgihîştin û geşepêdana berdewam (Sustainable Development). Zêdetir ji wê jî, ji ber vê projeya ku "KPM"ê pêşkêş kiriye, xizmeteke berbiçav ji ewlehiya enerjiyê û cihêrengkirina çavkaniyan re dike, ji ber ku ev ne tenê pirseke teknîkî ye lê bûye pirseke têkildarî ewlehiya niştimanî, çi bigire cihêrengkirin û misogerkirina ewlehiya enerjiyê ji bo her welatekî bûye pirsa man û nemanê.
Heftem: Ev bi giştî ast û pêkhateya enerjiya niştimanî cihêreng dike û berxwedana wê li hember şoka nirxê cîhanî bilind dike.
Sêyem: Hevkariya hevbeş, şiyanên mirovî û xwezayî wêrektir dike
Wekî çawa bi piştgiriya rêveberiya Silêmaniyê yan Dana Gaz berhemê xwe difiroşe kompanyayeke navxweyî wekî Qeywan, pêwîst e heman tişt û zêdetir jî ji bo kompanyayeke biyanî wekî (KPM) bike, çunkî wek li jor hat zelalkirin pîşesazî asta jiyanê baştir dike, çalakiyên aborî leztir dike, jêrxanê bihêztir dike û piştgiriya cîhanî misogertir dike.
Bi taybetî li gorî şêwaza girêbesta ku hikûmeta Herêma Kurdistanê li gel kompanyayan li kêlgeha Kormorê îmze kiriye, hikûmeta Herêma Kurdistanê bi tevahî xwedî mafê destwerdanê ye.
Her wekî çawa di Îlona 2024an de, kompanyaya Dana Gazê li gel kompanyaya Lîvîdiyan a Brîtanî ku taybetmend e di çareseriya teknolojiya keşûhewayê de, hevbeşiyek kir ji bo bicikirina teknolojiya LOOPê ku dibe alîkar di guherîna gaza Methane ji bo hîdrojena paqij û Graphene-ya kalîte bilind, ev hewldaneke girîng e, pêwîst e ji çend aliyên din ve van hewldanan dorfirehtir û cihêrengtir bikin.
Pîşesazî hîmê mezin ê welatsazkirinê ye
Profesorê zanistên siyasî A.F.K. Organski li Zanîngeha Michiganê bi formûlekirina teoriya "Veguheztina desthilatê - Power Transition Theory" navdar e. Organski ev teoriya xwe ya girîng bi rêya pirtûka xwe ya "Siyaseta Cîhanî" xiste nav edebiyata peywendiyên navdewletî; li vir sê prensîbên girîng destnîşan dike, pîşesazîbûn, hejmara niştecihan û hebûna hikûmeteke bibandor.
Her çiqas ew zêdetir balê dikişîne ser girîngiya pîşesaziyê lê belê ev bi tenê ne girîng e lê jêhatîbûna siyasî û hejmara niştecihan (çavkaniya mirovî ya pêwîst) dibe sedema çavkaniya hêzeke wisa ku dibe ku werçerxaneke mezin di rêzbendiyê de çêbike:
Organski welatan li gorî serdestî û hêza wan di sîstema cîhanî de dike sê ast: Hêzên mezin (Great Power), hêzên navîn (Middle-Powers), welatên lawaz û dagirkirî (Weak State/Colonies).
Ji bo ku tu desthilata xwe ya lawaz di rêzbendiyê de ji lawaziyê veguhezînî asta navîn û piştre bibî hêzeke mezin, pîşesazî yek ji faktorên mezin e. Hindistan ji bo dema 190 salan di bin kolonyalîzma Brîtanî de bû, bi heman awayî nimûneya Çînê di "Sedsala Zelîlbûnê -Humiliation Century" de, ku di dema navbera salên 1839 heta 1949 nêzîkî 110 salan Çîn rastî şikestina dubare û peymannameyên newekhev û dagirkirina beşek ji xaka xwe ji aliyê hêzên biyanî ve hat. Gelo van bi çi ast û şiyana xwe ji qonaxeke wiha lawaz û nelirê guhastin ku bibin hêzeke amade li ser qada cîhanî? Bêguman bi pîşesaziyê.
Divê her şirket an jî komek şirket berî her tiştî ji bo bilindkirina asta hêza Herêma Kurdistanê bixebitin. Li Kurdistanê bi dehan sektor û warên din hene ku tu tê de veberhênanê bikî; berî her tiştî ji aliyê pîşesaziyê ve, ji ber ku yek ji hêmanên sereke yên "neteweperweriyê" "pîşesazîbûn" e, eger tu ne herêm an welatekî pîşesaz bî, divê tu xwe bispêre yên din û bi wê yekê jî tu qet nikarî bi welat an gelên din re rikberiyê bikî.
Her tim têkiliyeke rasterast di navbera ramanên siyasî û serweta aborî de heye: Yek ji pêşengên dibistana realîzmê di têkiliyên navdewletî de Friedrich List di sala (1841)an de li Almanyayê pirtûka (The National System of Political Economy) = (Pergala Neteweyî ya Aboriya Siyasî) nivîsî, behsa sîstemeke niştimanî di aboriya siyasî de dike, li ser wê yekê ka çawa netewe-niştimanek dikare asta saman û hêza xwe bilind bike?
List, bangî aboriyeke kozmopolîtî dike (Kozmopolîtîk yanî îdeolojiyeke ku hemû mirovahî bi rabirdû, bi ayînde ve, bi her netewayetî û nasnameyeke cuda ve girêdana wan ji bo yek civak û yek xelekê hebe, bi maneyeke din hemû exlaq ji yek çavkaniyê be, bi kurtî sermayedarî bihayê hevbeş e; aborî divê di nava xwe de bi bacê ve neyê girêdan û qezenca aborî ji bo hemû civaka beşerî be).
Li ser vê yekê Almanya ew zîndanî kir û neçar kirin ku dev ji nasnameya xwe berde. Friedrich List, gelekî êrişî lîberalîstan dike, neteweperweriya aborî bi manîfaktor (komxebata biçûk) ve girê dide, bi awayekî ku eger dewlet an şirketên navxweyî bûn xwediyê keresteyê xwe yê biçûk an pîşesaziyeke seretayî, êdî dikarin xwe bihêz bikin û rikberiyê bi yên din re bikin, ji bo vê yekê dibe ku Brîtanya wek landika şoreşa pîşesazî, komxebat û pîşesaziya biçûk hinardeyî Almanyayê bike, Alman jî xwe bihêz bikin û rikberiyê bi yên din re bikin!
Encam
Divê Herêma Kurdistanê biryarê li ser platformeke din a ewlehiya enerjiyê bide ku ji aliyekî ve, hemû kompanyayên ku berê li herêmê kar kirine, bên vekolîn û ji aliyê din ve jî pîşesaziya enerjiyê li ser şêweyê wê pêşniyara ku KPMê pêşkêş kiriye, were pêşxistin. Ev rêyeke ewle û stratejîk e ji bo rabûn, geşbûn û derbasbûna ji qonaxekê bo qonaxeke din.
Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, wekî ku Friedrich List sed sal berê dabû xuyakirin, bi wê ramana ku "Hikûmetê piştgiriya sektora manîfaktûr û pîşesaziyê kir", Japon bû welatekî pîşesazî û geşbûyî.
Li vir, herêmeke bêdewlet wek Herêma Kurdistanê, ne xwedî wê pêgehê ye ku pîşesaziyê bike û hemû keresteyên seretayî ji derve tîne, hemû kireya veberhênanê bi xwe dide, nekariye sektora enerjiyê û pîşesaziya neft û gazê di çarçoveya sîstemeke niştimanî de şênber bike.
Komek kesên ku li derveyî siyaseta niştimanîbûnê û bernameyên hikûmetê, li şûna ku dest bavêjin pîşesazîkirina welêt, ji nişka ve bûn milyoner û bûn serdest û bi navê berhemanînê hatine; enflasyon û cudahiya çînayetî çêkirin!
* Behroz Cafer, xwediyê doktorayê di peywendiyên aborî yên navdewletî de ye, di demên dawî de pirtûka wî ya bi navê "Şîrovekirina Dînamîkî ya Hîdrokarbonî ya Rojhilata Deryaya Navîn: Vedîtina Guherînên Navçeyî" ji aliyê Grûpa Emerald ve li 140 welatan hatiye belavkirin.
(Nivîs bi tevahî ji fikr û ramanên nivîskar pêk tê. Tora Medyayî ya Rûdawê tenê nivîsê diweşîne.)