كارەبا لە كەرتێكی خزمەتگوزارییەوە بۆ كەرتێكی ئابووری

بەشی دووەم
رووداو - شرۆڤە

لە كۆتایی بەشی یەكەمی ئەم بابەتەدا، ئاماژەمان بۆ ئەسڵی كێشەی كارەبا كرد كە وەك هەر كاڵا و خزمەتگوزارییەكی دیكە، بریتییە لە گەورەبوون و بەرفراوانبوونی (گاپ)، بۆشایی نێوان خواست و خستنەڕووی كارەبا، ئەوەش واتە بۆشایی نێوان بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا و بڕی بەكارهێنانی كارەبا كە بەپێی داتاكانی بەڕێوەبەرایەتی كۆنترۆڵی كارەبای هەرێم، ساڵانە خواست لەسەر كارەبا زیاد دەكات و كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانیش كەمتر دەبێتەوە.

ئەگەر حكومەت لەسەرەتاوە بەشێوەیەكی عەقڵانی پلانی بۆ شێوازی بەكارهێنانی كارەبا دابنایە، خواستی بەكارهێنانی بەو شێوەیەی ئێستا بەرز نەدەبووەوە. پێویست بوو، وەك چۆن بەرنامەڕێژی كرا بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانی كارەبا لەڕێی مۆڵەتدان بە كەرتی تایبەت بۆ دامەزراندنی وێستگەی بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا، هاوشانی ئەوە پلان بۆ چۆنیەتی كەمكرنەوەی بەكارهێنانی كارەبا و بەفیڕۆدانیشی دانرابا كە بەداخەوە تاوەكوو ئێستاش، دوای ئەو قەیرانە گەورەیەی كارەبا، نییەتی.

چۆن بەكارهێنانی كارەبا كەم بكەینەوە؟

ئەمە پرسیارێكی زۆر جەوهەری و گرنگە، دەبووایە سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران، ئەنجوومەنی باڵای ئابووری، وەزارەتەكانی دارایی و كارەبا، چەندین كۆنفرانس و كۆبوونەوە و دیداریان بۆ چۆنیەنی كەمكردنەوەی بەكارهێنانی كارەبا و بەفیڕۆنەدانی بكردایە. دەبوو پلانی پێنج ساڵە و 10 ساڵە دابنرایە، بۆ ئەوەی ساڵانە بە رێژەیەك ئاستی بەكارهێنانی كارەبا كەم بكرێتەوە.

پێویست بوو، ئاستێك دابنرێ‌ بۆ ئەوەی پێی بگات، بۆ نموونە ساڵانە بتوانرێت بە رێژەی 1% بۆ 5% ئاستی بەكارهێنانی كارەبا كەم بكرێتەوە. 

بۆ ئەو مەبەستە دەبوو چی بكرێت:-

- كاركردن بۆ گۆڕینی سیستەمی دروستكردنی خانوو و بیناكان بە دیوار و بنمیچی دابڕی گەرمی كە هەر خانوویەك دیواری دابڕی هەبێت (30%) وزەی كەمتر دەوێت.

- دانانی پڕۆگرامی پەروەردەیی لە پڕۆگرامی خوێندندا، لەسەر گرنگیی وزە و چۆنیەتی بەفیڕۆنەدانی وزە بەگشتی و كارەبا بەتایبەتی .

- كارەبا، نەكرێتە جێگرەوەی نەوت و غاز بۆ گەرمكردن لە وەرزی زستاندا.

- گۆڕانكاری لە دیزاینی خانوو و باڵەخانەكان كە سوود وەربگیرێت لە وزەی خۆر، بۆ رووناككرنەوەی ژوورەكان لە رۆژدا، ئەوەش بە دروستكرنی پەنجەرەی گەورە.

- رەنگكردنی دیوی دەرەوەی خانوو و باڵەخانەكان بە رەنگی كاڵا و سپی، بۆ ئەوەی لە هاویندا تیشك بداتەوە و كەمتر گەرم بێت، بەوپێیەی رەنگی رەش گەرمی هەڵدەمژێ. 

- هاندانی خەڵك بۆ سوودوەرگرتن لە وزەی خۆر بۆ ئاوگەرمكردن بە دانانی (سۆلار بۆیلەر) كە ئێستا نرخەكەی زۆر گونجاوە و هیچ كارەبای پێویست نییە بۆ ئاوگەرمكردن.

- دانانی (سێنسەر) هەستەوەر بۆ كوژاندنەوە و هەڵبوونی گڵۆپ لە دەرەوەی ماڵ و لە راڕەوەكان.
چەندین سیستەم و شێوازی دیكەش هەیە كە دەتوانرێت سوودی لێوەربگیرێت بۆ كەمكردنەوەی بەكارهێنانی كارەبا و بەفیڕ‌وچوونی كارەبا.
 
ژینگەی كوردستان و كاریگەریی لەسەر خواستی كارەبا

ژینگەی كوردستان بەهۆی ئەوەی لە وەرزی هاویندا پلەكانی گەرما زۆر بەرز دەبێتەوە و لە وەرزی زستانیشدا زۆر سارد دەبێ، هەندێكجار و لە هەندێك شوێن بۆ ژێر سفری سەدی دادەبەزێت، ئەوەش وادەكات لەو دوو وەرزەدا خواست لەسەر كارەبا بگاتە لووتكە و دوو هێندەی وەرزەكانی دیكە زیاد بكات.

بۆ نموونە لە پارێزگای سلێمانی، ساڵی 2015 لە وەرزی بەهاردا بە نزیكەی 550 مێگاوات كارەبا، توانرا كارەبای سلێمانی بە تەواوی و 24 كاژێر هەبێت، بەڵام لە وەرزی زستاندا بەو 550 مێگاواتە تەنیا توانرا 13 كاژێر كارەبا دابین بكرێت.

ئەو جیاوازییەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ئامێرەكانی گەرمكەرەوە بە رێژەی (50%) خواست لەسەر كارەبا زیاد دەكەن، گرانیی نرخی نەوتی سپی و دابەشنەكردنی، ئەو رێژەیە زیاتریش دەكات. 
بۆ چارەسەری ئەوە، پێویستە حكومەت پلانی هەبێت و بەدیلی كارەبا بدۆزێتەوە بۆ گەرمكردنەوەی ماڵان و ئاو گەرمكردن و پێشتریش زیانە ئابوورییەكانیمان روونكردەوە.

بلۆك دوژمنە سەرسەختەكەی كارەبا..

جگە لەوەی دیزاین و شێوەی دروستكردنی خانوو و باڵەخانە لە كوردستان پێویستی بە گۆڕانكاریی بنەڕەتی هەیە، ئەو كەرەستانەشی خانوویان پێ دروست دەكرێت پارێزەری وزە نین. دەبێ كەرەستەی نوێ‌ بەكاربهێنرێ كە زۆر دابڕی سەرما و گەرمایە، دەبێ رێگری لە بەكارهێنانی بلۆك بكرێت كە دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانێكی لەرادەبەدەری وزە بەگشتی، بەوپێیەی بلۆك كەرەستەیەكی دابڕ (عازل)ی ساردی و گەرمی نییە.

بەپێی توێژینەوەكان، خانوویەك كە دیوارەكانی دابڕی گەرمی و ساردی بێت 30%ی وزەی كەمتر دەوێت، واتە ئەگەر ساڵانە بایی 500 هەزار دینار وزەی پێویست بێت، بەدیواری عازل 150 هەزار دینار خەرجی وزەی كەمتر دەبێت. بۆیە ئەگەر بۆ بینا كۆنەكان كە دروستكراون هیچ ناكرێت، پێویستە بۆ داهاتوو مۆڵەت بە دروستكردنی بینا نەدرێت كە دیوار و بنمیچەكانی دابڕ نەبێت.

عەرەبستانی سعودیە كە رۆژانە زیاتر لە 10 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێ، ساڵی 2014 بڕیاریدا هەر بینایەك دیواری (عازل) نەبێت مۆڵەتی دروستكردنی پێنادات، ئەوەش لە پێناوی كەمكردنەوەی بەكارهێنانی وزەی كارەبا كە ئەوانیش كێشەی بەرزبوونەوەی خواستی كارەبایان هەیە.

لە كوردستان دەكرێت وەك هاندانێك بۆ بەكارهێنانی كەرەسەی دابڕ (عزل الحراری) لە دروستكردنی خانوودا، حكومەت قەرزی نیشتەجێبوونی (بێ‌ سوود) بداتە ئەو كەسانەی بەكاریدەهێنن، لەگەڵ بەكارنەهێنانی بۆیلەری كارەبایی.

گرانكردنی نرخی كارەبا

لە بەشی یەكەمی ئەم بابەتەدا، روونمانكردەوە كە وزەی كارەبا لە قۆناغی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و دابەشكردنەوە تاوەكوو دەگاتە دەستی بەكارهێنەر خەرجییەكی زۆری دەوێت، بۆیە پێویستە ئیدارەدان و بەكارهێنانی زۆر عەقڵانی بێت، بۆ ئەوەی نەبێتە بارگرانی.

لەكوردستاندا بەداخەوە بەهۆی خراپیی ئیدارەدانی كەرتی وزە بەگشتی و كارەبا بەتایبەتی، كارەبا بووەتە كێشەی گەورەی خەڵك و بارگرانییەكی قورسیش لەسەر شانی حكومەت كە یەكێك لە هۆكارەكان هەرزانیی نرخی كارەبایە، بەرامبەر گرانیی تێچووەكەی. 

بەپێی بەدواداچوونی ئێمە، هەر هاوبەشێكی ماڵان لە كورستان ساڵانە نزیكەی 11 هەزار كیلۆوات/سەعات كارەبا بەكاردەهێنێ، (ئەو ژمارەیە تێكڕاییە، رەنگە لە ماڵێك بۆ ماڵێك جیاواز بێت) ئەوەش بەكارهێنانێكی زۆر ناسروشتییە و یەكسانە بە ئاستی بەكارهێنانی هاوبەشێكی كارەبا لە ئەمریكا و كەنەدا و عەرەبستانی سعودیە.

بۆیە پێویستە توێژنەوەی ورد بكرێت لەسەر هۆكاری ئەو بڕە زۆرەی بەكارهێنانی كارەبا لە كوردستان و چۆنیەتی كەمكردنەوەی بەكارهێنانی كە یەكێك لە هۆكارەكان هەرزانیی نرخی كارەبایە.

نرخی كیلۆوات/ سەعات (KWH) بۆ ماڵان بۆ یەك مانگ بەم شێوەیەیە:-

بڕی یەكەی سەرفكراو (KWH) یەكەی سەرفكراو بۆ یەك مانگ نرخەكەی
1-450 450 كیلۆوات 15 دینار
450 -900 450 كیلۆوات 20 دینار
901 – 1500 600 كیلۆوات 35 دینار
1501 – 2100 600 كیلۆوات 60 دینار
2101 – 3000 900 كیلۆ وات 75 دینار
3001 – 5000 2000 كیلوات 200 دینار
5001 بەرەو ژوور ------------ 200 دینار

ئەگەر سەیری نرخەكان بكەین، لە بەرزترین حاڵەتدا كە 3000 كیلۆواتە ماڵێك بەكاری بهێنێ لە مانگێكدا، دەبینین ناكاتە یەك (سەنت) بە دۆلار، ئەوەش ناكاتە یەك لەسەر سێی تێچووی راستەقینەی كارەبا.

ئەگەر لەسەر ئاستی خوارەوەی بەكارهێنانی كارەبا سەیری نرخەكان بكەین كە 15 دینار و 20 دینار و 35 دینارە و بۆ هەموو هاوبەشێكیش هەژمار دەكرێت، دەكرێت بڵێین كارەبا بە پارە نییە. بەوپێیەی یەك كیلۆوات/ سەعات بە 15 دینارە واتە (0.125 سەنت).

لەكاتێكدا نرخی یەك كیلۆوات/سەعات لە موەلیدە ئەهلییەكان بە 250 دینارە، لە هەندێك شوێن زیاتریشە، كە دەكاتە 16 ئەوەندە زیاتر لە نرخی كارەبای حكومی. ئەوە لەكاتێكدا خەڵك زۆربەی ئیشەكانیان كە كارەبای زۆری دەوێت، دەخەنە ئەو كاتەی كە كارەبای نیشتمانی هەیە، چونكە كارەبای مۆلیدە بەشی ناكات.

بۆیە بەبڕوای ئێمەی دوای دراسەكردنی ورد، بەرزكردنەوەی نرخی كارەبا، بەمەرجێك نرخی غاز و نەوت گران نەكرێت، یارمەتیدەرێكی باش دەبێت بۆ كەمكردنەوەی بەكارهێنانی كارەبا و بەفیڕۆنەدانی كارەبا، چونكە كە نرخەكەی گران بێت خەڵك هەوڵ دەات بەپێی پێویست بەكاری بهێنێ، زێدەڕۆیی تێدا نەكات و بەفیڕۆی نەدات.

جگە لەوانەش، ئێستا بەهۆی كەمبوونەوەی كارەبای نیشتمانی بۆ زیاتر لە 50%، هاووڵاتیان بە ناچاری كارەبایەكی گران لە موەلیدەی ئەهلی دەكڕن، لە كاتێكدا كەمترین سوودی لێوەردەگرن. لەسەر ئاستی گشتیش خواست لەسەر كارەبا كەم دەبێتەوە و حكومەت پێویستی بەكڕینی كارەبا كەمتر دەبێت.

بابەتی بەرزكردنەوەی نرخی كارەبا پێویستی بە توێژینەوەی زیاتر هەیە كە هەموو رەهەندەكانی شی بكرێتەوە، بۆ ئەوەی بتوانێت ئامانجە راستەقینەكەی خۆی بپێكێت كە باشبوونی رەوشی كارەبا و كەمكردنەوەی بەفیڕۆدانی كارەبایە.

كارەبا لە كەرتێكی خزمەتگوزارییەوە بۆ كەرتێكی ئابووری

لەدوای پچڕانی پەیوەندی لەگەڵ وەزارەتی كارەبا لە دوای راپەڕینەوە، بەشێكی زۆر گرنگ كە لە دامەزراوەی كارەبای عێراق هەبوو لە كوردستان نەما، بەڵام تاوەكوو ئێستاش لای ئەوان ماوە و پەرەی پێدراوە، ئەویش بەشی دەركردنی تێچوو (كلفە)ی كارەبایە.

بێئەوەی هۆكارەكەی روونبكرێتەوە، ئەو بەشە گرنگە لابرا، لەكاتێكدا دەبووایە بمێنێ بۆ ئەوە وەزارەتی كارەبا بەبەردەوامی بڕی تێچووی راستەقینەی كارەبای بزانیبایە و لەو رێگەیەوە زیانە ئابوورییەكانی بەفیڕۆدانی كارەبا و ونبوونەكانی كارەبا (LOSSEE)ی بزانیایە و بەفیڕۆدانی كەمكردایەتەوە. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تەواوی تێچووی كارەبا نازانێت، بۆیە گوێ بە فرۆشتن و كۆكردنەوەی داهاتەكە نادات كە تەنیا لە پارێزگای سلێمانی لە كۆی 171 ملیار و 135 ملیۆن و 914 هەزار دینار، تەنیا 13 ملیار و 635 ملیۆن و 81 هەزار دینار وەرگیراوە، واتە 157 ملیار و 500 ملیۆن و 932 هەزار دینار بووەتە قەرز. لەكاتێكدا لەم قەیرانی داراییەدا دەبوو زۆر بە وردی گرنگی بە كۆكردنەوەی داهاتی كارەبا بدرێ‌.

هەروەها بۆ ئەو كەسانەش كە كارەبا دەدزن، سزاكەیان وەرگرتنەوەی تێچووی راستەقینەی كارەبا بێت نەك وەك ئێستا كە بە 30 هەزار دینار سزا دەدرێن، بەڵام رەنگە بایی سەد ئەوەندە كارەبایان دزیبێت.

لە هەموو دنیادا كەرتی وزە كەرتێكی گەورەی ئابوورییە و جگە لەوەی دەرفەتی كار بەمووچەی زۆرباش بۆ هەزاران كەس دەڕەخسێنێ، قازانجێكی زۆر باشیشی هەیە، لە كوردستانیش جگە لە كارەباكەی حكومەت هەموو ئەو كەسانەی لەبواری وزەدا كار دەكەن، قازانجی زۆر باش دەكەن.

بۆیە كاتی ئەوە هاتووە پێداچوونەوە بە كەرتی كارەبادا بكرێت و رێكبخرێتەوە، حكومەت ئەگەر پاڵپشتی وزەی كارەباش دەكات، پێویستە پاڵپشتییەكە سنووردار و دیاریكراو بێت، بەڵام نابێت لە كارەبا زیان بكات، پێویستە لە بری پاڵپشتیی كارەبا كە بەفیڕۆدانێكی زۆری تێدایە، كارەبا بە نرخی تێچوو لەگەڵ قازانجێكی كەم بفرۆشێت بە هاوبەشەكان، لەبەرامبەردا گرنگیی زیاتر بە كەرتی پەروەردە و تەندروستی و رێگاوبان بدات.

پێویستە بەشی تێچوو (كلفە) بكرێتەوە لە وەزارەتی كارەبا و بە وردی تێچووی هەر یەكەیەكی كارەبا دەربهێنرێ، بۆ ئەوەی حكومەت بەرچاوی روون بێت كە خەرجیی كارەبا چەندە و چۆن كەمی بكاتەوە.

بە تایبەتكردنی كەرتی كارەبا

یەكێك لەو چارەسەرانەی بۆ كێشەی كارەبا ماوەی چەند ساڵێكە گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت، بەتایبەتكردن (خصخصە)ی كەرتی كارەبایە. ئەگەرچی ئێستا بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا لەدەست كەرتی تایبەتە كە ئەوەش نەك كێشەی كارەبای چاك نەكردووە، بەڵكوو قورستری كردووە، بەوپێیەی حكومەت سووتەمەنی دەكڕێت و بەبێ‌ بەرامبەر دەیداتە وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا، ئەوان بۆی دەكەن بە كارەبا و حكومەت لێیان دەكڕێتەوە.

 كەواتە دەتوانین بڵێین وێستگەكانی كارەبا وەك ئاش وان، گەنم دەبەیت بۆت دەكات بە ئارد و كرێی هاڕینەكە دەدەیت بە ئاشەوانەكە. لەكاتێكدا دەبووایە وێستگەكە خۆی سووتەمەنی بۆ خۆی دابین بكردایە، نەك حكومەت بێ بەرامبەر بیداتە وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا.

رادەستكردنی كارەبای كوردستان بە كەرتی تایبەت كە حكومەت بەتەواوی لێی بڕواتە دەرەوە، پرۆسەیەكی ئاڵۆز و قورسە و یاسای تایبەتی دەوێت كە نیمانە. هەروەها لەڕووی كۆمەڵاتییەوە پێویستە خەڵك قبوڵی بكات، هەست بە مەترسیی نەكات، هەست بكات بۆ باشتر خزمەتكردنی ئەوە، نەك زیادبوونی بارگرانیی سەرشانی.

پرۆسەی بە ئەهلیكردنی كەرتی كارەبا قسەوباسی زۆر هەڵدەگرێت، لێرەدا بوار نییە هەمووی باس بكەین، هەوڵ دەدەین لە ئایندەدا بە وردی شی بكەینەوە.