بنیاتنانی دیموكراسی لە هەرێمێكدا كە پشتی بە داهاتی نەوت بەستووە
دەیڤ ڤان زونن*
ساموێل هانتینگتۆن، هاودامەزرێنەری (فۆرین پۆڵیسی- Foreign Policy ) و دامەزرێنەری بەناوبانگی پرۆسەی بەدیموكراسیكردن، لە یەكێك لە نووسینەكانیدا دەڵێت: بنەمای (باج نەدان بەبێ نوێنەرایەتی) داخوازییەكی سیاسی بوو، بەڵام دروشمی (نەبوونی نوێنەرایەتی بەبێ باج) زیاتر هاوشانە لەگەڵ واقیعی سیاسی زۆربەی وڵاتان لە دونیای هاوچەرخدا. ئەوەی كە هانتینگتۆن تێبینی كردبوو، بریتییە لەوەی كە بەبێ دانی باج، پاڵنەرێكی ئەوتۆ نادرێتە هاووڵاتیان تاوەكو داوای نوێنەرایەتی لە بڕیاری فەرمانڕەوایەتی بكەن. هەرێمی كوردستان ئاماژەیەكە بۆ ئەم لێكدانەوەیە و ئەوەش نیشانی دەدات كە چەندە ئەستەمە گەشەكردنی دیموكراسی لە سایەی ئابوورییەكی پشتبەستوو بە نەوت جێگەی خۆی بگرێت.
باج رۆڵێكی بنەڕەتی لە مێژووی پەرەسەندنی دیموكراسیدا بینیوە. لە ئینگلتەرا، بنەمای (باجنەدان بەبێ نوێنەرایەتی) لە كۆتایی سەدەی حەڤدەهەم لە ماوەی هەڵگیرسانی شۆڕش لەدژی پادشایەتی بووە هاواری خەڵك. واژۆكردنی یاسای مافەكان (The Bill of Rights) لە ساڵی 1689 لە دەرئەنجامدا بووە هۆی دامەزراندنی پەرلەمانێكی بەهێزی ئەوتۆ كە دەسەڵاتی جێبەجێكردن سنووردار بكات. بەهەمان شێوە، بووە پاڵنەری بەشداریی سیاسی و چەسپاندنی لێپرسینەوە لە پادشاكەیان كە دوای ئەوە پابەند كرا بەوەی پێش هەڵگیرساندنی شەڕ و زیادكردنی باج، یاخود لەخۆگرتنی تێچووە سەرەكییەكانی دیكە، دەبێ رەزامەندیی پەرلەمان وەدەستبێنێ. بەوەش دانی باج بەپێی رەزامەندیی پەرلەمان، نەوەك بە زۆرداری، هاتەكایەوە. شەڕی ئینگلتەرا لەگەڵ فەڕەنسا لە ساڵانی دواتر سەلماندی كە خەڵك لاریی نییە لە دانی باجی زیاتر بەمەرجێك بتوانن قسەیەكیان هەبێت لەوەی كە ئەم داهاتە لەچیدا خەرج دەكرێت.
لە ماوەی ساڵانی جەنگدا لەگەڵ فەڕەنسا، ئینگلتەرا توانی نزیكەی 30%ی داهاتی لەڕێگەی باجی تاكەكەسەوە مسۆگەر بكات، كەچی فەڕەنسا توانی تەنیا 12% مسۆگەر بكات. بەم چەشنە ئینگلتەرا باڵادەستییەكی بەرچاوی بەسەر فەڕەنسادا بەدەستهێنا و لە دەرئەنجامدا بووە یەكەم وڵات كە سەروەریی یاسا و بیرۆكراسیەت و لێپرسینەوە لە یەك پاكێجی دەوڵەتدا كۆبكاتەوە. پێكەوەبەستنەوەی ئەو سێ چەمكە (توخمە) وڵاتێكی ئەوەندە بەهێز و شیاوی بۆ گەشەی ئابووری دروستكرد كە هێندەی پێنەچوو بووە مۆدێلێك بۆ سەرانسەری جیهان و لە ئەمریكاش لاسایی كرایەوە.
بۆیە پەیوەندییەكی گرنگ هەیە لە نێوان داهاتی وڵات و دروستكردنی دەوڵەت كە تێیدا ئاستی پشتبەستنی ئابووریی دەوڵەت وێنای هەڵسوكەوتی حكومەت و پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگا دیاری دەكات. بەو مانایە بێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان جیاوازە لە زۆربەی مۆدێلە دیموكراسییەكان، چونكە بۆ زیاتر لە 90%ی بودجەكەی پشت بە نەوت دەبەستێ. ئەو جۆرەی داهات بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن حكومەتەوە مسۆگەر دەكرێت و وا لە حكومەت دەكات كە تەمویلی كارەكانی خۆی بكات بەبێ گەڕانەوە بۆ كۆكردنەوەی باج لە هاووڵاتیان.
ئەوەش وا لە هاووڵاتی دەكات كە پشت بە دەوڵەت ببەستێ و دواتر دەبێتە هۆی پچڕاندنی پەیوەندیی نێوان كۆمەڵگا و حكومەت و پچڕاندنی پرۆسەكانی دیموكراسیەت.
لە دۆخی ئاساییدا، داهاتی دەوڵەت پشت بە داهاتی هاووڵاتیانی دەبەستێ، بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا دۆخەكە پێچەوانەیە و داهاتی هاووڵاتیان پشت بە داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبەستێ. لەبری ئەوەی بەشێكی بودجەی حكومەت لە ئابووریی ناوخۆ دەربهێنرێت، كەچی نزیكەی تەواوی بودجەی حكومەت دەچێتە ناو ئابووریی ناوخۆوە، دوای ئەوەی بە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا تێپەڕ دەبێت. تەنیا رێگاش بۆ ئەوەی هاووڵاتیان دەستیان بگاتە ئەو داهاتە، بریتییە لە دامەزراوەكانی حكومەت. ئەمەش رۆڵێكی زیاد لە پێویست ناوەندیانە و بەهێز لە بواری ئابووری دەداتە حكومەتی هەرێمی كوردستان كە تێیدا كاری سەرەكی بریتییە لە دابەشكردنی داهاتی نەوت.
ئەمە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی تۆڕی زەبەلاحی خزم خزمێنە (نیپۆتیزم) و هاوڕێیەتی (كرۆنیزم) لە نێو دامەزراوەكانی حكومەتدا. لە هەرێمی كوردستان، دروستكردنی كار و دامەزراندنی فەرمانبەر بوونەتە ئامانج، چونكە مووچەی حكومەت بووەتە داهاتێكی ئەوەندە ئاسان كە هیچ پەیوەندییەكی بە پێویستیی بەرهەمهێنانی راستەقینەوە نەماوە.
لەوكاتەی كە نزیكەی 50%ی هێزی كار لەلایەن حكومەتەوە دامەزرێنراون و زیاتر لە یەك ملیۆن خەڵك مووچەیان لەسەر داهاتی حكومەتە، دەكرێت ئەو خەمڵاندنە بكرێت كە داهاتی هەموو خێزانێك لە كورستان بە جۆرێك لە جۆرەكان لە ژێر كاریگەریی حكومەتدایە. سەرەڕای ئەوە، تەنانەت كەرتی تایبەت و گرنگی وەك بنیاتنان بەزۆری پشت بە گرێبەستی حكومی دەبەستێ.
زۆر ئەستەمە پێشبینی بكرێت كە دیموكراسییەكی تەندروست چۆن دەتوانێ بێتە ئاراوە لە سیستەمێكی ئابووریدا كە بە زیادەوە پشتی بە حكومەت بەستووە. لەوكاتەی كەسێك رەخنە لە حكومەت بگرێت، ترسی لەدەستدانی داهاتەكەی هەبێت. بژارەی عەقڵانیی تاكەكەسەكان لەم دۆخەدا بەشێوەیەكی ئاسایی وا دەكات كە خۆ لەگەڵ سیستەمەكە و لێسوودمەندبوون لێی تەریب بكات، لەجیاتی ئەوەی بەرەنگاری ببێتەوە. پێویست بە گوتن ناكات گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی كە وا دەكات حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە لێپرسینەوە لە بەرامبەر پێدانی مووچە و خزمەتگوزاریدا دەرباز بكات، لە بنەمادا پێچەوانەی خواستە دیموكراسییەكانی هەرێمی كوردستانە.
بەدڵنیاییەوە، لە دیداری مێریی ئەمساڵدا، سەركردایەتی حكومەتی هەرێم بەشێوەیەكی ناڕاستەخۆ دانیان بە لاوازیی دەسەڵاتەكانی پەرلەمان و نەبوونی سیاسەتێكی گشتگیر لەلایەن پارتە سیاسییەكانەوە نا. كە نرخی نەوت لە سەرووی 100 دۆلارەوە دابەزی بۆ تەنیا 40 دۆلار و بەغدا بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕی، تۆڕی زەبەلاحی مووچەخۆران هەژا.
ئاستی داهات لە نێوان ساڵی 2013 بۆ 2014 بۆ نزیكەی 50% دابەزی، لەو كاتەی كە خەرجییەكانی وەك مووچە و دەرماڵە و پاڵپشتییەكانی خزمەتگوزاری (subsidies) وەك خۆیان ماونەتەوە. لەو كاتەی كە هیچ داهاتێكی ئەوتۆ بۆ فرەییكردنی سەرچاوەكانی داهات لەبەردەستدا نییە، بە تەنیا لە ساڵی 2014 بەشێوەیەكی خێرا كورتهێنانی بودجە گەیشتە نزیكەی هەشت تریلیۆن دیناری عێراقی.
لە دەرئەنجامدا، لەو كاتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵ دەدات بۆ پاراستنی سنوورەكانی و دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆ شەپۆلی ئاوارە و پەنابەران، لەوكاتەی كە چیتر نەتوانرا مووچە لە كاتی خۆی بدرێت، پچڕانی كارەبا زیادی كرد.
كەواتە، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان چی بكات بۆ رووبەڕووبوونەوەی قەیرانی دارایی؟
وەك هەنگاوی یەكەم، پێویستە حكومەتی هەرێم دامەزراندن لە كەرتی گشتی بەهەموو شێوەیەك رابگرێت. بە وجودی 700 هەزار فەرمانبەر، بەدڵنیاییەوە بوار دەبێت بۆ گواستنەوەی فەرمانبەران لە كاتی هەبوونی هەر بۆشاییەك لە شوێنێكی دیكە.
دووەم، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان توانای دامەزراوەكان بەرز بكاتەوە، ئەویش بە گرتنەبەری رێكاری جیاواز لە بەرامبەر ئەو فەرمانبەرانەی كە پێویست نین. ئەمەش بە نەهێشتنی فەرمانبەری یەدەگ و گونجاندنی دەرماڵە بەگوێرەی پێویست.
سێیەم، كەمكردنەوەی زێدەخەرجی و پاڵپشتییەكان، بۆ خاتری هاوسەنگكردنی خەرجی و داهات. توێژینەوەی پێشووتری ئینستتیوتی مێری دەریدەخات كە هاووڵاتیان، بەهەمان شێوە ئاوارەكانیش، ئامادەن تێچووی خزمەتگوزارییەكانی وەك كارەبا لە ئەستۆ بگرن، ئەگەر ئەو كارە ببێتە هۆی باشتركردنی خزمەتگوزاری.
سەرەڕای ئەم رێكارانەش، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەست بكات بە دانانی بناغەی ژێرخانێك كە لەتوانایدا بێت زانیاریی ئەوتۆ دەربارەی كەرتی تایبەت كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی سیاسەتی پشتئەستوور بەو زانیاریانە پەیڕەو بكات و توانای شیاو بۆ داهاتوو بەرهەم بهێنێ. بۆ نموونە، رێكخستنی بازاڕی كار لە كەرتی تایبەت لەڕێگەی یاساوە بۆ ئەوەی رێگە بە دامەزراندنی نافەرمی بەو شێوەیەی كە ئێستا هەیە نەدات.
لە كۆتاییدا، چارەسەرێكی ریشەیی بۆ كەموكوڕییە دارایی و دیموكراسییەكانی هەرێمی كوردستان پێویستە، ئەویش بە پشتبەستن بە فرەییكردنی سەرچاوەكانی داهات. حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بە سەرچاوەی داهاتێكی جێگیر و خولاوە هەیە، هاوشان لەگەڵ سوود وەرگرتن لە داهاتی فرۆشتنی نەوت. وەرگرتنی باج لە كەرەستە (commodity-tax) و موڵكی ئەهلی یاخود باجی دەرامەت (income tax) دەبێتە هۆی دابینكردنی بەشێكی زۆری بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەبێتە هاندەرێك بۆ حكومەت بۆ زیادكردنی بەرهەم لە كەرتی تایبەت بە بەردەوامی. لەهەمووی گرنگتر، وەرگرتنی باج دەبێتە هۆی دروستبوونی گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی نوێ لە نێوان حكومەت و كۆمەڵگا كە زۆرتر هاوچەشنە لەگەڵ ئەو بەها دیموكراسیانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان شانازییان پێوە دەكات. ئەوانەش بەو مەرجە دابهێنرێن كە حكومەت بە شەفافیەت مامەڵە لەگەڵ شێوازی خەرجكردنی داهات و بودجە بكات و هەوڵ بدات متمانەی خەڵك وەدەست بهێنێ.
* دەیڤ ڤان زونن، توێژەر لە ئینستتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە
سەرچاوە: ماڵپەڕی ئینستتیوتی مێری www.meri-k.org
ساموێل هانتینگتۆن، هاودامەزرێنەری (فۆرین پۆڵیسی- Foreign Policy ) و دامەزرێنەری بەناوبانگی پرۆسەی بەدیموكراسیكردن، لە یەكێك لە نووسینەكانیدا دەڵێت: بنەمای (باج نەدان بەبێ نوێنەرایەتی) داخوازییەكی سیاسی بوو، بەڵام دروشمی (نەبوونی نوێنەرایەتی بەبێ باج) زیاتر هاوشانە لەگەڵ واقیعی سیاسی زۆربەی وڵاتان لە دونیای هاوچەرخدا. ئەوەی كە هانتینگتۆن تێبینی كردبوو، بریتییە لەوەی كە بەبێ دانی باج، پاڵنەرێكی ئەوتۆ نادرێتە هاووڵاتیان تاوەكو داوای نوێنەرایەتی لە بڕیاری فەرمانڕەوایەتی بكەن. هەرێمی كوردستان ئاماژەیەكە بۆ ئەم لێكدانەوەیە و ئەوەش نیشانی دەدات كە چەندە ئەستەمە گەشەكردنی دیموكراسی لە سایەی ئابوورییەكی پشتبەستوو بە نەوت جێگەی خۆی بگرێت.
باج رۆڵێكی بنەڕەتی لە مێژووی پەرەسەندنی دیموكراسیدا بینیوە. لە ئینگلتەرا، بنەمای (باجنەدان بەبێ نوێنەرایەتی) لە كۆتایی سەدەی حەڤدەهەم لە ماوەی هەڵگیرسانی شۆڕش لەدژی پادشایەتی بووە هاواری خەڵك. واژۆكردنی یاسای مافەكان (The Bill of Rights) لە ساڵی 1689 لە دەرئەنجامدا بووە هۆی دامەزراندنی پەرلەمانێكی بەهێزی ئەوتۆ كە دەسەڵاتی جێبەجێكردن سنووردار بكات. بەهەمان شێوە، بووە پاڵنەری بەشداریی سیاسی و چەسپاندنی لێپرسینەوە لە پادشاكەیان كە دوای ئەوە پابەند كرا بەوەی پێش هەڵگیرساندنی شەڕ و زیادكردنی باج، یاخود لەخۆگرتنی تێچووە سەرەكییەكانی دیكە، دەبێ رەزامەندیی پەرلەمان وەدەستبێنێ. بەوەش دانی باج بەپێی رەزامەندیی پەرلەمان، نەوەك بە زۆرداری، هاتەكایەوە. شەڕی ئینگلتەرا لەگەڵ فەڕەنسا لە ساڵانی دواتر سەلماندی كە خەڵك لاریی نییە لە دانی باجی زیاتر بەمەرجێك بتوانن قسەیەكیان هەبێت لەوەی كە ئەم داهاتە لەچیدا خەرج دەكرێت.
لە ماوەی ساڵانی جەنگدا لەگەڵ فەڕەنسا، ئینگلتەرا توانی نزیكەی 30%ی داهاتی لەڕێگەی باجی تاكەكەسەوە مسۆگەر بكات، كەچی فەڕەنسا توانی تەنیا 12% مسۆگەر بكات. بەم چەشنە ئینگلتەرا باڵادەستییەكی بەرچاوی بەسەر فەڕەنسادا بەدەستهێنا و لە دەرئەنجامدا بووە یەكەم وڵات كە سەروەریی یاسا و بیرۆكراسیەت و لێپرسینەوە لە یەك پاكێجی دەوڵەتدا كۆبكاتەوە. پێكەوەبەستنەوەی ئەو سێ چەمكە (توخمە) وڵاتێكی ئەوەندە بەهێز و شیاوی بۆ گەشەی ئابووری دروستكرد كە هێندەی پێنەچوو بووە مۆدێلێك بۆ سەرانسەری جیهان و لە ئەمریكاش لاسایی كرایەوە.
بۆیە پەیوەندییەكی گرنگ هەیە لە نێوان داهاتی وڵات و دروستكردنی دەوڵەت كە تێیدا ئاستی پشتبەستنی ئابووریی دەوڵەت وێنای هەڵسوكەوتی حكومەت و پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگا دیاری دەكات. بەو مانایە بێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان جیاوازە لە زۆربەی مۆدێلە دیموكراسییەكان، چونكە بۆ زیاتر لە 90%ی بودجەكەی پشت بە نەوت دەبەستێ. ئەو جۆرەی داهات بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن حكومەتەوە مسۆگەر دەكرێت و وا لە حكومەت دەكات كە تەمویلی كارەكانی خۆی بكات بەبێ گەڕانەوە بۆ كۆكردنەوەی باج لە هاووڵاتیان.
ئەوەش وا لە هاووڵاتی دەكات كە پشت بە دەوڵەت ببەستێ و دواتر دەبێتە هۆی پچڕاندنی پەیوەندیی نێوان كۆمەڵگا و حكومەت و پچڕاندنی پرۆسەكانی دیموكراسیەت.
لە دۆخی ئاساییدا، داهاتی دەوڵەت پشت بە داهاتی هاووڵاتیانی دەبەستێ، بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا دۆخەكە پێچەوانەیە و داهاتی هاووڵاتیان پشت بە داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبەستێ. لەبری ئەوەی بەشێكی بودجەی حكومەت لە ئابووریی ناوخۆ دەربهێنرێت، كەچی نزیكەی تەواوی بودجەی حكومەت دەچێتە ناو ئابووریی ناوخۆوە، دوای ئەوەی بە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا تێپەڕ دەبێت. تەنیا رێگاش بۆ ئەوەی هاووڵاتیان دەستیان بگاتە ئەو داهاتە، بریتییە لە دامەزراوەكانی حكومەت. ئەمەش رۆڵێكی زیاد لە پێویست ناوەندیانە و بەهێز لە بواری ئابووری دەداتە حكومەتی هەرێمی كوردستان كە تێیدا كاری سەرەكی بریتییە لە دابەشكردنی داهاتی نەوت.
ئەمە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی تۆڕی زەبەلاحی خزم خزمێنە (نیپۆتیزم) و هاوڕێیەتی (كرۆنیزم) لە نێو دامەزراوەكانی حكومەتدا. لە هەرێمی كوردستان، دروستكردنی كار و دامەزراندنی فەرمانبەر بوونەتە ئامانج، چونكە مووچەی حكومەت بووەتە داهاتێكی ئەوەندە ئاسان كە هیچ پەیوەندییەكی بە پێویستیی بەرهەمهێنانی راستەقینەوە نەماوە.
لەوكاتەی كە نزیكەی 50%ی هێزی كار لەلایەن حكومەتەوە دامەزرێنراون و زیاتر لە یەك ملیۆن خەڵك مووچەیان لەسەر داهاتی حكومەتە، دەكرێت ئەو خەمڵاندنە بكرێت كە داهاتی هەموو خێزانێك لە كورستان بە جۆرێك لە جۆرەكان لە ژێر كاریگەریی حكومەتدایە. سەرەڕای ئەوە، تەنانەت كەرتی تایبەت و گرنگی وەك بنیاتنان بەزۆری پشت بە گرێبەستی حكومی دەبەستێ.
زۆر ئەستەمە پێشبینی بكرێت كە دیموكراسییەكی تەندروست چۆن دەتوانێ بێتە ئاراوە لە سیستەمێكی ئابووریدا كە بە زیادەوە پشتی بە حكومەت بەستووە. لەوكاتەی كەسێك رەخنە لە حكومەت بگرێت، ترسی لەدەستدانی داهاتەكەی هەبێت. بژارەی عەقڵانیی تاكەكەسەكان لەم دۆخەدا بەشێوەیەكی ئاسایی وا دەكات كە خۆ لەگەڵ سیستەمەكە و لێسوودمەندبوون لێی تەریب بكات، لەجیاتی ئەوەی بەرەنگاری ببێتەوە. پێویست بە گوتن ناكات گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی كە وا دەكات حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە لێپرسینەوە لە بەرامبەر پێدانی مووچە و خزمەتگوزاریدا دەرباز بكات، لە بنەمادا پێچەوانەی خواستە دیموكراسییەكانی هەرێمی كوردستانە.
بەدڵنیاییەوە، لە دیداری مێریی ئەمساڵدا، سەركردایەتی حكومەتی هەرێم بەشێوەیەكی ناڕاستەخۆ دانیان بە لاوازیی دەسەڵاتەكانی پەرلەمان و نەبوونی سیاسەتێكی گشتگیر لەلایەن پارتە سیاسییەكانەوە نا. كە نرخی نەوت لە سەرووی 100 دۆلارەوە دابەزی بۆ تەنیا 40 دۆلار و بەغدا بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕی، تۆڕی زەبەلاحی مووچەخۆران هەژا.
ئاستی داهات لە نێوان ساڵی 2013 بۆ 2014 بۆ نزیكەی 50% دابەزی، لەو كاتەی كە خەرجییەكانی وەك مووچە و دەرماڵە و پاڵپشتییەكانی خزمەتگوزاری (subsidies) وەك خۆیان ماونەتەوە. لەو كاتەی كە هیچ داهاتێكی ئەوتۆ بۆ فرەییكردنی سەرچاوەكانی داهات لەبەردەستدا نییە، بە تەنیا لە ساڵی 2014 بەشێوەیەكی خێرا كورتهێنانی بودجە گەیشتە نزیكەی هەشت تریلیۆن دیناری عێراقی.
لە دەرئەنجامدا، لەو كاتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵ دەدات بۆ پاراستنی سنوورەكانی و دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆ شەپۆلی ئاوارە و پەنابەران، لەوكاتەی كە چیتر نەتوانرا مووچە لە كاتی خۆی بدرێت، پچڕانی كارەبا زیادی كرد.
كەواتە، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان چی بكات بۆ رووبەڕووبوونەوەی قەیرانی دارایی؟
وەك هەنگاوی یەكەم، پێویستە حكومەتی هەرێم دامەزراندن لە كەرتی گشتی بەهەموو شێوەیەك رابگرێت. بە وجودی 700 هەزار فەرمانبەر، بەدڵنیاییەوە بوار دەبێت بۆ گواستنەوەی فەرمانبەران لە كاتی هەبوونی هەر بۆشاییەك لە شوێنێكی دیكە.
دووەم، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان توانای دامەزراوەكان بەرز بكاتەوە، ئەویش بە گرتنەبەری رێكاری جیاواز لە بەرامبەر ئەو فەرمانبەرانەی كە پێویست نین. ئەمەش بە نەهێشتنی فەرمانبەری یەدەگ و گونجاندنی دەرماڵە بەگوێرەی پێویست.
سێیەم، كەمكردنەوەی زێدەخەرجی و پاڵپشتییەكان، بۆ خاتری هاوسەنگكردنی خەرجی و داهات. توێژینەوەی پێشووتری ئینستتیوتی مێری دەریدەخات كە هاووڵاتیان، بەهەمان شێوە ئاوارەكانیش، ئامادەن تێچووی خزمەتگوزارییەكانی وەك كارەبا لە ئەستۆ بگرن، ئەگەر ئەو كارە ببێتە هۆی باشتركردنی خزمەتگوزاری.
سەرەڕای ئەم رێكارانەش، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەست بكات بە دانانی بناغەی ژێرخانێك كە لەتوانایدا بێت زانیاریی ئەوتۆ دەربارەی كەرتی تایبەت كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی سیاسەتی پشتئەستوور بەو زانیاریانە پەیڕەو بكات و توانای شیاو بۆ داهاتوو بەرهەم بهێنێ. بۆ نموونە، رێكخستنی بازاڕی كار لە كەرتی تایبەت لەڕێگەی یاساوە بۆ ئەوەی رێگە بە دامەزراندنی نافەرمی بەو شێوەیەی كە ئێستا هەیە نەدات.
لە كۆتاییدا، چارەسەرێكی ریشەیی بۆ كەموكوڕییە دارایی و دیموكراسییەكانی هەرێمی كوردستان پێویستە، ئەویش بە پشتبەستن بە فرەییكردنی سەرچاوەكانی داهات. حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بە سەرچاوەی داهاتێكی جێگیر و خولاوە هەیە، هاوشان لەگەڵ سوود وەرگرتن لە داهاتی فرۆشتنی نەوت. وەرگرتنی باج لە كەرەستە (commodity-tax) و موڵكی ئەهلی یاخود باجی دەرامەت (income tax) دەبێتە هۆی دابینكردنی بەشێكی زۆری بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەبێتە هاندەرێك بۆ حكومەت بۆ زیادكردنی بەرهەم لە كەرتی تایبەت بە بەردەوامی. لەهەمووی گرنگتر، وەرگرتنی باج دەبێتە هۆی دروستبوونی گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی نوێ لە نێوان حكومەت و كۆمەڵگا كە زۆرتر هاوچەشنە لەگەڵ ئەو بەها دیموكراسیانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان شانازییان پێوە دەكات. ئەوانەش بەو مەرجە دابهێنرێن كە حكومەت بە شەفافیەت مامەڵە لەگەڵ شێوازی خەرجكردنی داهات و بودجە بكات و هەوڵ بدات متمانەی خەڵك وەدەست بهێنێ.
* دەیڤ ڤان زونن، توێژەر لە ئینستتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە
سەرچاوە: ماڵپەڕی ئینستتیوتی مێری www.meri-k.org