ئالان تۆرێن: دڵنیام لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان
رووداو - پاریس
لە ئەپارتمانێكی بەرزی پاریسم لەماڵی پیاوێكی مەزن، ماڵێك پڕ لە كتێب و ماڵێكی تایبەت. ماڵی سۆسیۆلۆژیستێك كە جێ پەنجەی بەسەر سۆسیۆلۆژیای مۆدێرنی فەرەنسییەوە دیارە.
ماڵی یەكێك لەو كاراكتەرانەی كە تا ئێستا رۆڵێكی دیار و بەرچاوی هەیە لەسەر ناوەندەكانی بڕیاری سیاسی لە فەرەنسادا. ئەو كاراكتەرێكە گوێی لێدەگیرێ. كاراكتەرێكە لەو ژوورەدا بەردەوام سەرقاڵی خوێندنەوە و نووسینە، بەڵام بیروبۆچوونەكانی لەو ژوورەدا ناوەستن و دەفڕن بەرەو وڵاتانی جیهان و كاریگەرییەكی بەرچاوی هەیە لەسەر دنیای سۆسیۆلۆژیا لە سەرانسەری گۆی زەوی، ئەو كەسە ئالان تۆرێن، گەورە بیرمەند و كۆمەڵناسی فەرەنسییە.
رووداو: ئێستا فەرەنسا شڵەژاوە، دەمەوێ قسە لەسەر رەوشی فەرەنسا بكەین كە جەنگی راگەیاندووە، بەبڕوای ئێوە جەنگ دژی كێ، جەنگ دژی ئیسلام وەكو ئاین، جەنگ لە دژی موسڵمانان، یان چییە؟
ئالان تۆرێن: سەرەتا دەمەوێت وەڵامی ئەوە بدەمەوە، دەبێت بەباشی ئەوە پێناسە بكەین كە دەیڵێین، كاتێك دەڵێین "فەرەنسا جەنگی راگەیاندووە". دەمەوێت بڵێم ئەوەی كە فەرەنسییەكان گوتوویانە خراپ نییە، بەڵام ئەمەش مانای ئەوە ناگەیەنێت كە فەرەنسییەكان و فەرەنسا بیانەوێت كێشەكە ببێتە كێشەیەكی سەربازی و سەربازان بچنە شەڕەوە.
رووداو: رێگەچارەی سەربازی بە گرنگ دەزانی؟
ئالان تۆرێن: بژارەی سەربازی لەبەردەستدا نییە، ئەگەر كەسێك لە جیهاندا وا بیربكاتەوە كە حكومەتی فەرەنسا یان هاووڵاتیانی فەرەنسا نیازیان هەیە سووریا داگیر بكەن، ئەمە هەڵەیەكی گەورەیە.
بەڕێز لویزار، توێژەرێكی زانستیی پسپۆڕە لەبارەی عێراق، چەند كتێبێكی نووسیوە كە یەكێكیان ناوی (تەڵە)یە، وەكو چۆن لە كتێبەكەدا هەیە "ئێمە
بەتەواوی دڵنیاین لەوەی كە گرووپە جیهادییەكان و داعش بەیەكەوە هیواخوازن وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریكییەكان، فەرەنسییەكان و ئینگلیزەكان هان بدەن. ئەو گرووپانە هیوادارن ئەوانە تووشی سكانداڵ بكەن، بیانترسێنن، تاوەكو لە كۆتاییدا ئەو وڵاتانە وەڵامی تیرۆر بدەنەوە و سەربازەكانیان بنێرن. ئەو سەربازانە لە وڵاتانی عەرەبی وەكو سەربازی داگیركەر سەیریان بكرێت و بكوژرێن، لەو كاتەشدا ئەوە روودەدات كە بەشێك لە فەرەنسییەكان و ئەمریكییەكان لە ڤیێتنام پێش نزیكەی پەنجا ساڵ دەیانگوت "نامانەوێت منداڵەكانمان لە كەشێكدا بكوژرێن كە هیچ پەیوەندییەكی بە ئێمەوە نییە". ئەمەش تەڵەكەیە كە ئێمە هەرگیز ناكەوینە نێو ئەو تەڵەیەوە.
رووداو: پێتوانییە ئەگەر هێزی سەربازی وەكو بەرپرسیارێتییەكی ئەخلاقی لەلایەن وڵاتانی زلهێزەوە رەوانە نەكرێ، ئەوە ئەگەری هەیە داعش هێز بنێری بۆ خۆرئاوا، ئەوەی كە داعشی راگرتووە هێزی پێشمەرگە بووە، ئایا ئێوە بۆچی تەنیا فەرەنسییەكان دەبینن، لە كاتێكدا داعش هەڕەشەیە بۆ سەر گەلی كورد؟
ئالان تۆرێن: لەبەرئەوەی ئێوەی كورد، خەریكن دەوڵەتێكی نەتەوەیی دابمەزرێنن، ئێمە بەهۆی تاقیكردنەوەی مێژوویی بەتایبەت ئەوروپی، بەڵام تەنیا ئەوروپییەكانیش نا، دەزانین كە بۆ ئەوەی لە داهاتوودا لە هەموو بوارێك پێشبكەوین دەبێت دوو كار بكەین، یەكەمیان ئابوورییەكی كراوە بەڕووی دونیادا. دووەمیشیان كە من پێم گرنگترە، دروستكردنی ئەوەیە كە پێی دەڵێن (دەوڵەتێكی نەتەوەیی)، لەو دەوڵەتەدا مافەكان و داواكارییەكانی گەلێكی تێیدا
جێبەجێ دەبێت. وەكو چۆن لە شۆڕشی فەرەنسادا خەڵكی فەرەنسا لە دژی شا و سوپا بیانییەكان دەوڵەتێكی نەتەوەییان دروستكرد، دەوڵەتەكە رێزی لە مافەكانی هاووڵاتیان دەگرت. ئێوەی كوردیش پێشتر لە هەڵبژاردنەكاندا ئەمەتان كردووە، لەبەر ئەوە ئێوە وەكیل نین لەو شەڕەدا، ئێوە كاراكتەری سەرەكین و پێویستە یارمەتی بدرێن. پێموایە لە ماوەی چەند هەفتەی رابردوودا سەركەوتنی زۆر گرنگتان بەدەستهێناوە. ناوچەكەتان پاراست لە دژی داعش، پێموایە دەبێت وڵاتانی رۆژئاوا و وڵاتانی دیكەش یارمەتیتان بدەن لە بەدەستهێنانی ئەوانەی كە پێویستتانن. بەمەش دەتوانم بەڕوونی بڵێم كە لەوانەیە شاری رەققەش بخەنە ژێر دەستی خۆتان.
رووداو: تۆ لە ناوەندەكانی بڕیار ئەوەندەی ئاگادار بیت پشتگیرییەك هەیە بۆ دەوڵەتە نەتەوەییەكەی كوردستان، یان ئەوە تەنیا حەزی بەڕێز تۆرێنە؟
ئالان تۆرێن: پێموایە حكومەتەكان، بۆ نموونە حكومەتی فەرەنسا، گرنگی زۆر بە شتێك دەدەن كە هێشتا باسم لێوە نەكردووە و تەواوكەری ئەوانەیە كە بەنیازم پێتی بڵێم. ئەوەی ئێمە بیری لێدەكەینەوە، ئەوەیە كە كورد پێویستە بۆخۆیان و بۆ جیهانی بكەن، پێموایە وڵاتانی دیكە و نەتەوەكانی دیكەش بەهەمانشێوە پێویستە بیكەن، ئەمەش بۆ حكومەتی فەرەنسا شتێكی بنچینەییە، با بڵێین لە ناوەوە وڵاتان یەكدەگرن و دەبێت وڵاتان هەڵوێستێكی روونیان هەبێت نەك یارییەكی دووڕووانە بكەن، نابێت ئەو وڵاتانەی كە بەشداریی لە هاوپەیمانیدا دەكەن ئەو وڵاتانە بن كە یارمەتی ناڕاستەخۆی داعش دەدەن.
پێویستە جەخت لەسەر پێویستیی سەقامگیركردنی ناوچەكە بكرێت و تەنیا بە رێككەوتنی دەوڵەتە نەتەوەییە جیاوازەكانیش دەتوانین ناوچەكە بگەیەنینە كەشێكی سەقامگیر. بۆ نموونە میسر وڵاتێكە، ئوردن وڵاتێكە، یان ئیسرائیل و فەلەستین بەهەمانشێوە، پێویستە دانپێدانانێك لە هەموو لایەكەوە هەبێت بەوەی دروستكردن و بەهێزكردنی دەوڵەتانی نەتەوەیی هاوشێوەی ئەوە نەبێت كە پێیدەڵێین ئیمپراتۆرییەكی ئاینی.
پێویستە لەنێوان "ئیمپراتۆرییەكی ئایینی" لەگەڵ دەوڵەتانی نەتەوەیی هەڵبژاردنێك بكەین، ئەو وڵاتانەی كە بەجۆرێك هێزیان هەیە و جێگیرن، لەمڕۆدا ئەو وڵاتانەن كە لەسەر بنچینەی دەوڵەتی نەتەوەیی دروست بوون.
هیچ چارەسەرێك نییە كە بتوانێت دەوڵەتانی نەتەوەیی و ئیمپراتۆرییەتی ئاینی یەكبخات، لەبەر ئەوەی ئەو دووانە بەیەكەوە كۆنابنەوە. هەندێك وڵات هەن كە پروپاگەندە بۆ شەرعیەتی خۆیان دەكەن، لە دوو شتیشدا دەژبەیەكن، دژبەیەكیشیان شەڕ دەگەیەنێت، بۆیە ئەمڕۆ وڵاتانی رۆژئاوایی بەناوی سوودی گشتیی جیهان دەبێت بڵێن: ئەم ناوچەیەی جیهان، كە دەشڵێم ئەم ناوچەیە تەنیا مەبەستم رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە، بەڵكو وڵاتانی دیكەی وەكو ئەفریقای رۆژهەڵات و چەند وڵاتێكی دیكەشە، هەموو ئەو وڵاتانە، پێویستە كەشێكی سەقامگیریان هەبێت لە دەوڵەتێكی نەتەوەییدا و بگەنە چارەسەرێك كە بەلای هەمووانەوە جێگای قبوڵكردن بێت و خۆسەپاندنی تێدا نەبێت.
پێموایە وڵاتانی رۆژئاوا پێویستە بە شێوەیەكی راشكاوانە، راستگۆیانە و كراوانە هەوڵە سیاسی، سەربازی و رۆشنبری و كولتوورییەكانی وڵاتانی جیهانی عەرەبی رێز لێبگرن، پێموایە نابێت وڵاتانی رۆژئاوا جێگایان بگرنەوە، سەردەمی كۆڵۆنیالیزم ئەوەندە دوور نییە لێمانەوە. شێتییە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی كۆڵۆنیالیزم، چونكە كەس ئەمەی ناوێت.
وڵاتی مۆدێرن واتا وڵاتێك كە مافی هاووڵاتیانی تێدا دەپارێزرێت، وڵاتێك بۆ هاووڵاتیانی، دەبێت ئەمە دروستبكرێت. كوردی عێراق ئەم مۆدێلەیان نیشانی هەمووان دا، بیرم دێت كە ئێوە لە هەڵبژاردنەكاندا باستان لە سەربەخۆیی، عەلمانیەت و فێمینیزم دەكرد، ئەمە زۆر گرنگە.
رووداو: بەڵام مەسەلەكە تەنیا پەیوەندی بە كورد خۆیەوە نییە. بەڕێز تۆرێن ئەوەی تۆ داوای دەكەی مەحاڵ نییە؟ پێتوانییە گەلانی ناوچەكە وەكو تورك و عەرەب و فارس بە هیچ جۆرێك پێیانخۆش نییە دەوڵەتی كوردستان دروست ببێ؟ ئەمە شتێكی مەحاڵ نییە كە تۆ داوای دەكەی لەبارەی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ كورد؟
ئالان تۆرێن: با راشكاوانە قسە بكەین، ئەوەندەی من ئاگادارم، ئێستا حاڵەتێكی دیكە هەیە و جەنابیشت بە ناوی كوردی ئێرانەوە قسەم بۆ ناكەیت، تۆ بەناوی كوردی عێراقەوە قسە دەكەی، ئێوە لە دۆخێكی دیاریكراوی جێگیردان كە هاوشێوەی دەوڵەتێكتان هەیە و كۆنترۆڵی زۆربەی ناوچەكانی خۆی دەكات. كاتێك باسی دەوڵەتێكی نەتەوەیی، دەوڵەتێكی كوردی دەكەم، باسی دەوڵەتێك دەكەم كە نوێنەرایەتی هەموو گەلی كورد دەكات و كۆیاندەكاتەوە لە سنووری عێراقدا، لەكاتێكدا شەڕ لەنێوان كورد و چەكدارانی داعش هەیە، من قسە ناكەم لەسەر ئەوەی لە ئێران و توركیا روودەدات. من ئەوەندە دەڵێم كە دەبێت بیر لە دوورتر لەوە بكەینەوە. ئەوەندەش من لێی ئاگادارم بەم دواییە كوردی سووریا، كە ئێمە دەزانین پەیوەندییان لەگەڵ كوردی توركیا هەیە، كە ژمارەیان زیاترە و بەهێزترن و لە رووی سیاسییەوەش لەگەڵ كوردی عێراق لەسەر هەمان رێچكەن. كەواتە ئەمە پەیوەستە بە ویستی راستەقینە لەسەر ناوچە راستەقینەكە، نەك هەموو كوردستان یان هەموو توركیا یاخود هەموو فەرەنسا. ئێمە ئێستا باس لە حاڵی خاكەكە دەكەین، من دەڵێم تاكە مۆدێلی سیاسی كە پێویستە ئەمڕۆ هەبێت و لە بەشێكی زۆری وڵاتانی عەرەبی موسڵمان هاتووەتە دی و لە ئێران و توركیا و میسر و ئوردن و دەتوانم بڵێم ئیسرائیلیش هاتووەتە دی، نە بەكەمی و نە بەزیادی بریتییە لە دەوڵەتی نەتەوەیی.
ئێمە لە فەرەنسا گرنگی بە مافەكانی كوردی عێراق و هەموو ئەو كوردانە دەدەین كە دەیانەوێت هەمان رێچكە بگرنەبەر و دەوڵەتی نەتەوەیی دابمەزرێنن، لەبەرئەوەی ئەمە مەرجی سەرەكیی سەقامگیری و پێویستییەكی سەرەكییە بۆئەوەی ئەو ناوچانەی جیهان پێشبكەون.
رووداو: كەواتە بە كورتی پێتوایە ئێستا زەمینە لەبارە بۆ ئەوەی كورد دەوڵەتی خۆیان رابگەیەنن؟
ئالان تۆرێن: نەخێر.
رووداو: بۆچی؟
ئالان تۆرێن: ئێوە كاتێك دەبێت ئەوە بكەن كە كۆنترۆڵێكی باشتان لەسەر ئەو خاكە دەبێت، پێویستە سەرەتا خاكەكەتان كۆنترۆڵ بكەن و سەقامگیری بكەن، نەك خاكێكی هەڕەشە لێكراوتان هەبێت.
رووداو: پێشبینی ئەوە دەكەی لەناو شیعە گرووپی توندڕەوی هاوشێوەی سوننە دروست ببێ، بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە كۆنترۆڵ بكەن و لە دەستی كوردی دەربهێنن؟
ئالان تۆرێن: پێموایە تاوەكو ئەوكاتەی خەریكی تێكەڵكردنی ئایین بن بە هەموو كێشەكانی ناوچەكە، ئەوەی كە ئێوە پێی دەڵێن تیرۆریست و منیش پێمگوتن جیهادی، ئەوا ئەمە دەبێتە ئەنجامێكی ئۆتۆماتیكی. ئەمەش نەك تەنیا لە ناوچە سونییەكان، بەڵكو بەهەمانشێوە لە ناوچەكانی دیكەی وەكو ئەفریقای باكوور، ئیسرائیل و سۆماڵیش دەبێت، دەبێ لە دژی ئەو لایەنە تێبكۆشرێ كە جگە لە شەڕ هیچی دیكەی ناوێت، مەبەستم ئیمپراتۆرییەتی ئاینییە.
ئەگەر بتانەوێت ئیمپراتۆرییەتی ئایینی دروستبكەن ئەوا چەند دەوڵەتێكی نەتەوەیی و چەند ئیمپراتۆرییەتێكی ئاینیتان دەبێت، گرنگیش نییە ئیمپراتۆرییەتی ئاینی شیعە مەزهەب یان سوننە مەزهەب دەبێت. دەبێت بزانرێت وڵاتان بۆ پێشكەوتن و ئارامی و ئاشتی چییان پێویستە، كەواتە هیچ چارەسەرێكی دیكە لەبەردەستدا نییە جگە لە گفتوگۆكردن و هاوڕابوون و كۆبوونەوە لە دەوری مۆدێلێكی گشتی بۆ دەوڵەتانی نەتەوەیی.
دەوڵەتی نەتەوەیی دژە لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی ئایینی، دەبێ تەنیا یەكێكیان هەڵبژێردرێت، ئەوەی كە هەیە سوودی ئەو لایەن و ئەم لایەنە نییە، بەڵام ئەوەیە كە ئایا پێتوایە وڵاتانی عەرەبی موسوڵمان دووبارە سەردەمێكی دیكەی هاوشێوەی سەردەمی عەباسی یان فاتیمی لە میسر دروست دەكەنەوە؟ یان ئایا وا بیردەكەنەوە كە ئێمە لە جیهانێكداین، پێویستمان بەوەیە بەشدار بین لە ئاڵوگۆڕی ئابووری و رێزگرتن لە مافەكانی هەمووان و دامەزراوەیەكمان هەبێت كە رۆشنبییری لەبارەی دەوڵەتی نەتەوەیی بڵاوبكاتەوە، هەروەها رۆشنبیرمان بكات لەبارەی پێكەوەژیان كە ئێمە لە ئەوروپا هەوڵی بۆ دەدەین.
رووداو: بەڵام من بەڕاستی نازانم لە سیاسەتدا حەق و ئەخلاق هەیە؟ ئەگەر گریمان بەرپرسیارێتی هەبێ، ئایا پێویستە خۆرئاوا پشتگیری لە كام لەم لایەنانەی ململانێ بكات لە عێراقدا لانیكەم، پێتوایە مۆدێلی كوردی تا چەند مۆدێلێكی جوانە بۆ ئەوەی سەرنجی ئەوروپا رابكێشێ؟
ئالان تۆرێن: من وەڵامەكەم دوو سەرە دەبێت. سەرەتا نەناردنی سەرباز بۆ سەر خاكی وڵاتێكی دیكە مانای ئەوە نییە هیچ كارێك ناكەی، پێش هەموو شتێك پێویستت بە چەك دەبێت بۆ سەربازان كە لەسەر خاكەكەن، ئەوانەش هەموویان نا بەڵكو بەشێكیان پێشمەرگەی كوردن. كەواتە سەرەتا پێویستمان بە چەكە بۆ ئەوانەی شەڕی ئەو كەسانە دەكەن كە من پێموایە ترسناكترین پێكهاتەن و بەشێكن لە ئیمپراتۆرییەتی ئایینی.
گرنگە وڵاتانی رۆژئاوایی كە شارەزایی دوو سەدەیان لە دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی هەیە، بەباشی ئەو هۆكارانە بۆ جیهان روونبكەنەوە كە بۆچی نابێت ئیمپراتۆرییەتی ئایینی هەبێ و دەبێت دەوڵەتی نەتەوەیی هەبن، ئەمە بەو مانایەیە كە دروستكردنی دەوڵەتێك دەبێت پەیوەندی بە هێنانەدی مافەكانی هاووڵاتیان و ئازادیی كولتوورییەوە هەبێت، لەمەشدا پێموایە فەرەنسا نموونەیەكی مێژووییە، دیارە نامەوێت بڵێم كە دەبێت وەكو فەرەنسا بكرێت، بەڵام دەبێت شتێكی هاوشێوە بكرێت.
رووداو: تۆ وەكو بیرمەندێك و كۆمەڵناسێكی گەورەی فەرەنسی كە لە ناوەندەكانی بڕیاردا لە وڵاتەكەت گوێت لێدەگیرێ و وەزیری بەرگریی فەرەنسا خوێندكاری خۆت بووە و كچی بەڕێزت ئێستا وەزیری تەندروستییە، تا چەند هەوڵت داوە ئەو بۆچوونانە بگەیەنی بە ناوەندەكانی بڕیار لەسەر پشتگیریی دۆزی كورد؟
ئالان تۆرێن: لە كۆمەڵگای فەرەنسیدا، نەك تەنیا ئەوەمان هەیە كە پێی دەڵێن لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، بەڵكو رۆشنبیران و حكومەتیش پێكەوە پابەندن بەوەی كە رۆشنبیران سەربەخۆن. سەربەخۆیی و ئازادیی رۆشنبیران لە بیركردنەوە و لە كرداردا تێكەڵ ناكرێت بە بڕیاردان، من هیچ كاریگەرییەكم لەسەر بڕیارەكانی كچەكەم نییە. كچەكەم پیشەی خۆی هەیە و منیش پیشەی خۆم. ناتوانم پێی بڵێم بەپێی بیركردنەوەی من هەڵسوكەوت بكە، ئەو بەپێی بیركردنەوەی خۆی و حكومەتی وڵاتەكەی كاردانەوەی دەبێت و هەڵسوكەوت دەكات، ئەوانەی منیش دەیانڵێم هەڵقوڵاوی بیری ئازادانەی خۆمن و بە ناوی حكومەتی فەرەنساوە قسە ناكەم.
رووداو: دەمەوێ پەیامی ئێوە بۆ خوێنەرانت لە كوردستان و بۆ رووناكبیرانی كورد بگەیەنم ئەگەر دەتەوێ قسەیەك بكەی بۆ گەلی كورد لە رێگەی تۆڕی میدیایی رووداوەوە؟
ئالان تۆرێن: پەیامی من بۆ ئەوانەی كە گرنگی بە بیركردنەوەكانی من دەدەن ئەوەیە، كە بە تەواوی و بە قووڵی باوەڕم بەوە هەیە و دڵنیام لە دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی كوردستان.