بە ژمارە.. گەندەڵی و تاڵانکاریی پارە لە عێراقدا

 

 

 

عەلی عەللاوی، وەزیری دارایی عێراق، لە دیبەتێکدا لە 'پەیمانگای گەشەپێدانی ئابووریی عێراق' قسەی لەسەر دۆخی گەندەڵی دارایی و بەهەدەردانی پارەی حکومەتی عێراق کرد و روونیکردەوە لە کۆی زیاتر لە 2 تریلیۆن دۆلار کە لە ساڵی 2003ەوە، بەبودجەی وڵات دانراوە، زیاتر لە 250 ملیار دۆلاری  بەهۆی "گەندەڵیی کارگێڕییەوە". بەهەدەردراوە

 

قسەکانی عەللاوی لە کاتێکدایە، حکومەتی عێراق ماوەیەکی بەرچاوە کێشەی لە خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەراندا هەیە و بەدەست تەنگژەیەکی دارایی قوڵەوە دەناڵێنێت. حکومەت پەنای بۆ قەرزکردنی ناوخۆیی و دەرەکی بردووە، لەپێناو پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە و دابینکردنی مووچەی مووچەخۆرانی وڵات، بەڵام هێشتا نەیتوانیوە ئەو کێشەیە چارەسەر بکات.

 

عەللاوی ئاشکرایکردووە بەشێک لە پارەکانی حکومەت لە ماوەی ساڵانی رابردوودا، "بۆ بەرژەوەندیی دارایی" هەندێک لایەن خەرجکراون و ئەوەش توانا داراییەکانی دەوڵەتی لاواز کردووە.

 

بەهەدەردانی پارەی دەوڵەت، دزی لە خەزێنەی گشتی، گەندەڵی دارایی، پرۆژەی بێسەروبەر و وەهمی، ژمارەی زۆری پرۆژە و کەمیی ئەنجامدان، پارەدارکردنی پرۆژە وەهمییەکان و تەواونەکردنیان، کۆنترۆڵی میلیشیاکان بەسەر سەرچاوەکانی دەوڵەت و داهاتی دەروازە سنوورییەکان، ژمارەی زۆری فەرمانبەرانی بندیوار و چەندین رێگەی دیکەی گەندەڵی، لە سیما دیارەکانی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق بوون لە دوای ساڵی 2003ەوە.

 

ئەو دیاردانە، لە کۆتاییدا سەریانکێشا بۆ دروستبوونی دۆخێک لە عێراقدا، کە وەک سەرۆکوەزیرانی ئێستای وڵاتەکە ئاشکرایکردووە، "دەوڵەت خاوەنی خەزێنەیەکی بەتاڵە". هەربۆیەش ئێستا دەستەوسانە لە دانی مووچەی فەرمانبەران و دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان، لە کاتێکدا عێراق یەکێکە لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی ناوچەکە و خاوەنی یەدەگێکی گەورەی نەوتە.

 

 

وەزیری دارایی عێراق، لە دیبەیتەکەدا لە رێگەی ڤیدیۆوە لە بەغدا بەشداریکردووە، ئەوەی خستووەتە روو کە زۆر کەرتی جیاوازی ئابووریی لە وڵاتدا گەندەڵی تێدا دەکرێت.

 

وەزیرە عێراقییەکە روونیکردووەتەوە، کەرتی کشتوکاڵ بەبڕی 6 تریلیۆن دینار لەلایەن حکومەتەوە پشتگیری دەکرێت، لە کاتێکدا باج زۆر لاوازە، هەربۆیە بەبڕوای وەزیری دارایی عێراق: "هاونیشتمانییانی وڵاتەکە ناهەق نین کە باج نادەن، چونکە خزمەتگوزارییەکان یەکجار لاوازن".

 

وەزیری دارایی زیاتر ئاشکرایکردووە، داهاتەکانی دەوڵەت لە دەروازە سنوورییەکان تەنیا 1٪ە، ئەمەش بەهۆی لێخۆشبوونی گەورە و هەڵاوێردە بەخشراوەکانەوە.

 

عەلی عەللاوی روونیکردووەتەوە، ئەو بڕیارە گەورانەی کاریگەریی لەسەر دۆخی ئابووری وڵات دروستدەکەن، زۆرینەیان سیاسین، بەردەوامیش لە زیادبووندان، ئەمەش رووداوێکە لە 2003ەوە بەردەوام بەرەو زیادبوونە نەک کەمبوون. وەزیرەکە دەڵێ: "زۆرینەی ئەو بڕیارانە پەیوەندییان بە بەرژەوەندیی ئابووری حیزبەکانەوە هەیە، لەگەڵ ئەو لایەنانەی دەتوانن هاوکارییان بکەن".

 

وەزیری دارایی عێراق، وەک ئەوەی 'ئاژانسی دەنگوباسی عێراق' گواستوویەتییەوە، ئاشکرایکردووە لە 2003ەوە بڕی 250 ملیار دۆلار لە بودجەی دەوڵەت دزراوە، ئەو پارەیە بەسبوو بۆ دروستکردنی چەندین دەوڵەت، روونیکردووەتەوە خەرجکردنی ئەو پارانە بەئامانجی ئابووری نەبوون، بەڵکو بۆ سوودگەیاندن بەهەندێک لایەن بوون.

 

پێشتر، توێژینەوەیەکی 'لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق'، ئاشکرایکردبوو لە 2003ەوە 450 ملیار دۆلار لە پارەی حکومەت دیارنەماوە و چووەتە گیرفانی سیاسییەکان و بزنسمانە گومانلێکراوەکانی وڵاتەوە.

 

لەبارەی هەندێک وردەکاریی گەندەڵییەوە، عەللاوی دەڵێ عێراق تائێستا لە ئێرانەوە هەموو ساڵێک بایی 4 تریلیۆن دینار کارەبا و گاز هاوردە دەکات، بەڵام دۆخی کارەبا هێشتا چارەسەر نەبووە لە وڵاتەکەدا و ئێستا حکومەت توانای دانەوەی قەرزەکانی کڕینی کارەبای نییە.

 

 

ئەوە تەنیا سەرچاوە ناوخۆییەکان نین، ئاماژە بەقەبارەی گەورەی گەندەڵی لە عێراقدا دەدەن. بەپێی پۆلێنبەندی رێکخراوی "شەفافیەتی نێودەوڵەتی'، لە ساڵی 2019دا، عێراق بەگەندەڵترین وڵاتی جیهان دەستنیشانکراوە.

 

ریزبەندی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکە، کە پۆلێنبەندییەکەی خۆی لەسەر 100 نمرە بۆ هەر وڵاتێک لە کۆی 180 وڵاتی جیهان دەستنیشانکردووە، تەنیا 20 نمرەی بە عێراق داوە، ئەوەش کەمترینە لەو ساڵەدا بەهەر وڵاتێک درابێت کە لە دۆخی شەڕدا نەبێت و خاوەنی ئابوورییەکی بەهێز بێت.

 

موحسین تائی، کە دکتۆرای لە ئابووری هەیە، لەبارەی ئەو پۆلێنبەندییەوە، بە 'ئاژانسی یەقین'ی راگەیاندووە، لە رووی کردەنییەوە، عێراق گەندەڵترین وڵاتی جیهانە.

 

ئەو دەڵێ لە پۆلێنبەندی رێکخراوەکەدا، لە کۆی گەندەڵترینەکانی جیهان، عێراق پلەی 162ی بەرکەوتووە، بەڵام هەموو ئەو وڵاتانەی لە عێراق بەرزتر پلەیان بەدەستهێناوە، لە رووی داهات و ئابوورییەوە یەکجار لاوازن و جەنگیان تێدایە.

 

ئەو دەڵێت ناتوانین وڵاتانی وەک لیبیا، سوودان، یەمەن، سووریا و سۆماڵ، بە گەندەڵتر لە عێراق ناوببەین، چونکە ئەو دەوڵەتانە هەم داهاتیان یەکجار کەمە، هەم خاوەنی ئابووریی لاوازن و جەنگیان تێدایە. جەنگیش بۆخۆی هەموو پێوەرێک لەناودەبات.

 

شارەزا ئابوورییەکە دەڵێت "عێراق لە پۆلێنبەندییەکەدا نەگەیشتووەتە پلەی 150ی جیهان، ئەوەش مانای ئەوەیە وڵاتەکە بەرەو داڕووخانێکی بێوێنەی ئابووری هەنگاو دەنێت".

 

راپۆرتی رێکخراوی 'شەفافیەتی نێودەوڵەتی' لە مانگی ئایاری ئەمساڵدا بڵاوکراوەتەوە، لە کاتێکدا لەوکاتەوە تائێستا کێشە و تەنگژە داراییەکان لە وڵاتەکەدا، بازی گەورەتریان ناوە. تائی دەڵێ "عێراق پێشەنگی جیهانە لە بەرتیلدان و بەرتیلخۆریدا، دەستەیەکی ژمارە کەم، کۆنترۆڵی ملیاران دۆلاری ساڵانەی بوودجەی وڵاتەکەیان کردووە".

 

ئەحمەد جبوری، ئەندامی پەرلەمانی عێراق، کە لەسەر هەمان دۆسیە قسەی کردووە، دەڵێ ئەو دزییەی لە 17 ساڵی رابردوودا لە عێراق روویداوە، پێشتر 'هەرگیز نەبینراوە'. ئەو باسی لەوە کردووە کە گەندەڵی بەتەواو دەزگا و دامەزراوە حکومییەکانی وڵاتدا رۆچووە. روونیکردووەتەوە: "جیا لەوەی سێ سەرۆکایەتییەکەی وڵات، پارەیەکی یەکجار خەیاڵی خەرجدەکەن، هەر حیزب و لایەنە و بۆخۆی لە رێگەی میلیشیاکانییەوە، ساڵانە ملیۆنان دۆلار لە داهاتی نەوت دەدزێت، ئەمە جیا لەوەی کۆمەڵێک کەس، کۆنترۆڵی هەموو ئابووریی وڵاتیان کردووە و ئێستا دۆخەکە بەشێوەیەکی لێهاتووە، پۆستە وەزارییەکان، بەڕێوەبەرە گشتییەکان و چەندین پۆستی دیکە، بەدەیان ملیۆن دۆلار لەنێوان لایەنە سیاسییەکاندا مامەڵەیان پێوەدەکرێت".

 

 

رۆژی 8ی ئەیلوولی ئەمساڵ، عەلی عەللاوی لە دانیشتنێکی پەرلەمانی عێراقدا، ئاشکرایکرد، عێراق 160 تریلیۆن دینار قەرزارە، کە دەکاتە 134 ملیار و 400 ملیۆن دۆلار. ئەو روونیکردەوە ئەوە بەهای قەرزە دەرەکییەکانی حکومەتی عێراقە و قەرزە ناوخۆییەکانی لەسەر نییە.

 

بڕی پارە دزراوەکان، بۆ شارەزایان و چاودێرانی ئابووری لە عێراقدا، شتێکی نوێ و ژمارەیەکی شۆکهێنەر نییە، بەڵکو پسپۆرانی ئابووری دەڵێن پارە دزراوەکان زۆر لەوە زیاترە کە وەزیری دارایی ئاشکرایکردووە.

 

مەنار عوبەیدی، شارەزای ئابووری، لە لێدوانی بۆ 'ئەلحورە' دەڵێ کۆی بوودجەی عێراق لە دوای 2003ەوە 1،1 تریلیۆن دۆلار بووە، ئەو پارانەی وەزیر باسیکردوون، "تەنیا ئەو پارانەن کە دیارنەماون بەبێ ئەوەی چۆنیەتی خەرجکردنیان ئاشکرا بێت".

 

سەرچاوەکانی دیوانی چاودێری دارایی عێراق ئاشکرایانکردووە، زۆرینەی ئەو بڕە پارانەی بەبێ هۆکاری خەرجکردن دیارنەماون لە نێوان ساڵانی 2008 تا 2014دا بزربوون. نووری مالیکی لە ساڵی 2006 تا 2014 سەرۆکوەزیرانی عێراق بووە.

 

عوبەیدی دەڵێ بڕی راستەقینەی پارەی دیارنەماو لە عێراقدا، 400 تا 450 ملیار دۆلارە،  کە دەکاتە کۆی 40٪ی بوودجەی ئەو چەند ساڵەی عێراق کە دەستنیشانکراوە.

 

 

ئەو پارەیەی باسکراوە، بەس بوو بۆ دروستکردنی 400 هەزار قوتابخانەی نموونەیی کە هەریەکێکیان یەک ملیۆن دۆلاری تێبچووایە، یاخود دروستکردنی 20 هەزار نەخۆشخانە بەتێچووی 20 ملیۆن بۆ هەر دانەیەک. ئەو دوو کەرتە لە خراپترینەکانی عێراقن.

 

بڕە پارە دیارنەماوەکە دەکرا بۆ کڕینی 28 هەزار فڕۆکەی ئێف 16ی ئەمریکی خەرجبکرێت، کە هەر دانەیەکی بە 16 ملیۆن دۆلارە. ئەو فڕۆکەگەلە بۆ هەر دەوڵەتێک گەورەترین هێزی ئاسمانی لە دونیادا دروستدەکرد، خۆ دەشکرا هەمان بڕە پارە بەسەر خەڵکدا دابەشبکرێت و هەر تاکێکی دانیشتووی عێراق 10 هەزار دۆلاری پێبدرێت، ئەوکات شتێک نەدەما بەناوی کێشە و هەژاری و برسیەتی لە وڵاتەکەدا.

 

عوبەیدی دەڵێ گرێبەستی وەهمی و پارەزۆر، هەروەها کارمەندانی نەبوو لە راستیدا، خەرجییەکانی کارپێکردن و پرۆژەکانی وەبەرهێنان و فرۆشتنەوەی گرێبەستەکان، دیارترین سەرچاوەکانی بەهەدەردانی پارەی عێراقن.

 

بەڵام بەهەدەردانە هەرە گەورەکە لە "خراپ ئیدارەدان و پلان و بەسیاسەتکردنی ئابووریدایە".

 

سوهەیل سەلام، پسپۆری ئابووری، دەڵێ "دزییەکان زۆر گەورەبوون، بەڵام بەهەدەردانی پەیوەست بە خراپ بەڕێوەبردن و پلاندانان گەورەتر بوون، لەبەرئەوەی گەندەڵی پەیوەستە بەخراپ بەڕێوەبردن و زیادەڕۆیی لە پشت بەستن بە کەرتی گشتی و دامەزراندنی حکومی".

 

عێراق بەر لە 2003، تەنیا 850 هەزار فەرمانبەری هەبوو، ئێستا ژمارەکە گەیشتووەتە 4،5 ملیۆن فەرمانبەر، زۆرینەشیان وەک سوهەیل دەڵێ "دەوام ناکەن". ئەو دەڵێ زۆرینەی فەرمانگە حکومییەکانی عێراق بوونەتە "سەنتەری بەفیڕۆدانی پارە و کات". لە کاتێکدا راوێژکاری دارایی سەرۆکوەزیرانی عێراق رایگەیاندووە "کاری راستەقینەی فەرمانبەران لە دامەزراوەکانی حکومەت لە رۆژێکدا تەنیا یەک کاژێرە، کاتەکەی دیکە دەستبەتاڵی و کات بەسەربردنە".

 

سوهەیل پێیوایە هەموو حکومەتی عێراق بەتەنیا بە 500 هەزار فەرمانبەر بەڕێوەدەبرێت. ئەو دەڵێ پارەی بوودجەی ساڵانی رابردوو، تەنیا 30٪ی بۆ بوارەکانی وەک فێرکردن، تەندروستی و بەرگری خەرجکراون، بەڵام زۆرینەی پارەکان "چوونەتە گیرفانی گەندەڵەکان و سەرچاوە رەشەکانی گەندەڵی و خراپ ئیدارەدان و پشتبەستن بەهەناردەکردن و پشتکردنە بەرهەمی ناوخۆیی".

 

 

پاڵنەری راستەقینە بۆ کەڵەکەبوونی دۆخی وێرانی دارایی وڵات، بۆ دابەزینی بەرچاوی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا دەگەڕێتەوە، ئەمەش بەهۆی بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا و کەمبوونەوەی خواست لەسەر نەوت.

 

عێراق نزیکەی 90٪ی داهاتی ساڵانەی لە رێگەی فرۆشتنی نەوتەوە دابیندەکات و ئەوەش ئێستا بووەتە هۆکاری داڕووخانی ئابووریی وڵاتەکە، چونکە داهاتەکانی لە نەوتدا بەشێوەی بەرچاو کەمیکردووە.

 

مەزهەر ساڵح، راوێژکاری ئابووریی سەرۆکوەزیرانی عێراق رایگەیاندووە: "کۆرۆنا بووەتە هۆکاری دابەزینی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی بۆ (- 9%) لەمساڵدا. ئەوەش مەترسیدارترینە و سەردەکێشێ بۆ زیادبوونی بێکاری و هەژاری لە یەک کاتدا".

 

راوێژکارەکە گوتویەتی کۆی داهاتی بودجەی وڵات لە ساڵانی رابردوودا، تەنیا 10٪ لە سەرچاوە نانەوتییەکانەوە بووە، بەڵام کەرتی وەبەرهێنان زۆر وێرانە: "چونکە هێشتا 12 ملیار دۆلاری ساڵانە بۆ کەرتی کارەبا دەڕوات، لە کاتێکدا نەگەڕانەوەی پارەی کارەبا بۆ دەوڵەت، 60٪ی کۆی پارەی کارەبایە لە وڵاتەکەدا. هەموو ئەو پارەیەی ساڵانە بە حکومەت دەگاتەوە لە پارەی کارەبادا، لە 500 ملیۆن دۆلار تێناپەڕێت".

 

جیا لە کارەبا، عێراق ساڵانە بایی 3 تا 4 ملیار دۆلار، بەرهەمەکانی سووتەمەنی هاوردە دەکات، چونکە نزیکەی 50 لەسەدی توانای وڵاتەکە لە پاڵاوگە و بەرهەمهێنانی بەشەکانی نەوت، کارناکات. ئەم پارەیە هەمووی بۆ ئێران دەڕوات، چونکە عێراق لە سەرچاوەی وزەدا، پشت بە ئێران دەبەستێت.

 

عیسام چەلەبی، وەزیری پێشووتری نەوتی عێراق، بە رۆژنامەی 'ئەلعەرەب'ی راگەیاندووە، عێراق لە یەکێک لە گەورەترین هەناردەکارانی نەوتی جیهانەوە، بووەتە یەکێک لە گەورەترین هاوردەکارانی سووتەمەنی لە جیهاندا.

 

چەلەبی زیاتر گووتوویەتی، بەرهەمهێنانی نەوت و نەپاڵاوتنی لە ناوخۆدا بەپێی پێویستی وڵاتەکە، لە بەنزین و غاز و نەوت، وایکردووە لە 2003ەوە تائێستا، حکومەت زیاتر لە 50 ملیار دۆلار لەو کارەدا خەرجبکات، کە ئەوەش بەهەدەردانێکی گەورەی پارەی وڵاتەکەیە، لە کاتێکدا چەندین پاڵاوگەی گەورەی سووتەمەنی لە وڵاتەکەدا هەن و بەجۆرێک لە جۆرەکان پەکخراون یان وەک پێویست سووتەمەنی بەرهەمناهێنن.

 

 

ئەوەی پێشبینی دەکرا لە دوای رزگارکردنی عێراقەوە لە دەسەڵاتی حکومەتی بەعس لە وڵاتەکەدا رووبدات، گۆڕانی گەورە و گەشەی ئابووری و باشبوونی دۆخی خزمەتگوزارییەکانی وڵات بێت، لەگەڵ کەمبوونەوەی جیاوازییە چینایەتییەکان و ئازادبوونی ئابووریدا، کە پێشتر لەژێر چەپۆکی بەعسدابوو، بەڵام هەموو رووداوەکان پێچەوانە بوونەوە.

 

هەندێک سەرچاوەی نافەرمی ئاشکرایانکردووە، رێژەی هەژاری لە دوای ئەو ساڵەوە، 50٪ زیادیکردووە لە عێراقدا، ئەمە جیا لە بازی گەورەی رێژەی بێکاری.

 

یەکێک لە سەرچاوە گەورەکانی بەهەدەردانی داهاتی عێراق، دەروازە سنوورییەکانە کە بەدرێژایی ساڵانی رابردوو بە دەست میلیشیا چەکدارییەکان و حیزبە سیاسییەکانی وڵاتەوە بووە، دوور لە دەسەڵاتی حکومەت. هەرچەندە لەدوای دەستبەکاربوونی مستەفا کازمی، بە سەرکوەزیرانی عێراق، بەڵێنی زۆری دا بۆ چارەسەرکردنی تەنگژە داراییەکان و بێدەسەڵاتیی حکومەت لە بەرامبەر بەفێڕۆچوونی داهاتی گشتیدا، بەڵام کارەکانی کازمی ئەنجامی بەرچاویان بەدەستەوە نەدا.

 

ماجید سەبوری، پسپۆری دارایی، قسەی بۆ "ئیندیپێندێنت"ی عەرەبی کردووە و دەڵێت: "چارەسەرکردنی کێشەی دەروازە سنوورییەکان، پێویستی بەهەوڵی زۆر گەورە هەیە، چونکە ئەوە بووەتە سەرچاوەی تیرۆری ئابووری لەلایەن حیزبەکان و هەندێک لە هۆزەکانەوە".

 

لە ماوەی رابردوودا، کازمی لە چەند دەروازەیەکی سنووریی وڵاتدا مانۆری کرد و گێڕانەوەی دەروازەکانی بۆ ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی راگەیاند، سەرچاوەکانیش باسیان لە باشتربوونی داهاتی حکومەت لەو دەروازانەدا کرد، بەڵام پێدەچێ ئەو پارەیەی لەو دەروازانەدا بەفێڕۆدەچێت، زۆر زیاتر بێت. سەبوری ئاشکرایکردووە، داهاتی خاڵە سنوورییەکان 9،6 ملیار دۆلاری ساڵانەیە، بەڵام تەنیا 850 ملیۆنی دێتەوە خەزێنەی دەوڵەت.

 

 

ئەو پسپۆرە ئابوورییە، ژمارەی ترسناکی لەبارەی گەندەڵی و بەهەدەردانی پارەوە ئاشکرا کردووە. ئەو بە رۆژنامەکەی راگەیاندووە، "بزاوتی وەبەرهێنان لە ساڵی 2019دا گەیشتووەتە 60 ملیار دۆلار، سوودمەندی یەکەم لێی، سیاسییەکان و دەوڵەتانی دراوسێ بوون، کە هەموو رێگەیەک بۆ رێگرتن لە گەشەکردنی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی دەگرنەبەر".

 

ئەو سەرنجی بۆ ئەوە راکێشاوە، "لە بودجەی ساڵی 2014دا، ئاماژە بە نزیکەی 228 تریلیۆن دینار (190 ملیار دۆلار) دراوە کە لە 6 هەزار پرۆژەی تەواونەکراو یان راوەستاو یان وەهمیدا خەرجکراوە"، ئەو وایداناوە، بەهەدەردانی ئاشکرا و گومانهەڵنەگر لەو پرۆژانەدا، بڕەکەی دەگاتە 300 ملیار دۆلار لە ساڵی 2003وە تاوەکو 2014.

 

پسپۆرەکە ئەوەشی راگەیاندووە، هەموو ئەو دۆسێیانەی ئێستا حکومەتی کازمی دەستیان بۆ دەبات و چارەسەرکردنیان ئاڵۆز دەکەوێتەوە، پەیوەندی بەهەبوونی دەستی کەسانی سوودمەند و سیاسییەکانەوە هەیە، کە نایانەوێت دۆخەکە گۆڕانکاری بەسەردا بێت.

 

 

کەرتی پیشەسازیی یەکێکی دیکە لەو کەرتە ئابوورییانەی وڵاتە، کە گەندەڵی و هەدەردانی زۆری تێدا رووداوە. باسم ئەنتوان، شارەزای بواری پیشەسازی بە 'ئیندیپێندێت' عەرەبی راگەیاندووە، باشکردنی دۆخی پیشەسازی، عێراق دەباتە قۆناخی زۆر باشترەوە.

 

ئەو پسپۆرە ئاشکرایکردووە ئێستا "50 هەزار پرۆژەی پیشەسازی لە کەرتی تایبەتدا هەن، کە 85٪یان راوەستاون و پەکیان کەوتووە، ئەمە جیا لە بوونی 250 کارگەی وەزارەتی پیشەسازی حکومەت کە کارناکەن و راوەستاون".

 

ئەویش هاوڕایە لەسەرئەوەی دەستی نهێنی رۆڵی لە گەشەنەکردنی کەرتە جیاوازەکانی عێراقدا هەیە، روونیکردووەتەوە "عێراق بووەتە بازاڕی ساخکردنەوەی کاڵای وڵاتانی دراوسێ، چونکە چینێکی بازرگانی هەلپەرستی پەیوەست بە سیاسییەکان، رێگری دەکەن لە یاسا پشتگیرەکانی گەشەپێدانی ئابووری".

 

 

لەنێو دۆسێ گەندەڵییەکانی ناو حکومەتی عێراق و دامەزراوەکانی ئەو وڵاتەدا، رووداوی سەیر روودەدەن و ئاشكرا دەبن. ساڵی 2017، نزیکەی 200 جەنگاوەری دێرین و کەسوکاری سەربازە کوژرا و بریندارەکانی ئەمریکا لە عێراق، سکاڵایان لەسەر پێنج کۆمپانیای دەرمانی ئەمریکی تۆمارکرد، بەتۆمەتی مامەڵەکردن لەگەڵ میلیشیا چەکدارییە ریزبەندکراوەکانی ناو لیستی تیرۆری ئەمریکا، ئەمەش بەهۆی پەیوەندییان بە هێرشکردنە سەر هێزەکانی ئەمریکا لە عێراقدا.

 

سکاڵای سەربازەکان ئاماژەی بەوەداوە کە کۆمپانیاکانی دەرمانی ئەمریکی، گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی تەندروستیی عێراقدا بەبڕی ملیۆنان دۆلار کردووە، هەروەها پارە و خاوەیان داوەتە پیاوەکانی موقتەدا سەدر، بۆ بەدەستهێنانی ئەو گرێبەستانەی وەزارەتە عێراقییەکە، لە کاتێکدا کۆمپانیا ئەمریکییەکان زانیویانە میلیشیاکانی سەدر، رۆژانە لە عێراقدا سەربازانی ئەمریکا دەکوژن.

 

راین سپاراسینۆ، پارێزەری سکاڵاکەرەکان، ئاشکرایکردبوو بەڵگەی تەواویان لەسەر بەرتیلی کۆمپانیا ئەمریکییەکان بۆ پیاوەکانی سەدر، خستووەتە بەردەم دادگا.

 

پارێزەرەکە ئاشکرایکردووە، ئەو پیاوانە کۆنترۆڵی وەزارەتی تەندروستیی عێراقیان کردووە و ملکەچی سەدر بوون، دواتر هەمان ئەو دەرمانە ئەمریکییانەیان لە بازاڕی رەشدا فرۆشتووەتەوە، کە بەپارەی حکومەتی عێراق، لە کۆمپانیا ئەمریکییەکانیان کڕیوەتەوە.

 

رازی رازی، سەرۆکی پێشووتری دەستەی دەستپاکی عێراق، ئاشکرای کردووە، لە ساڵی 2004ەوە، لایەنگرەکانی سەدر و پیاوەکانی، بەهاوبەشی لەگەڵ سیاسییەکانی دیکەدا، کۆنترۆڵی هەموو گرێبەستەکانی وەزارەتی تەندروستیی عێراقیان کردووە.

 

رازی هەروەها دەڵێت ئەو وەزیرانەی پۆستی وەزارەتەکە وەردەگرن، ئەگەر کەمێک دەستپاک بن، زۆر بەئاسانی لە پۆستەکە دووردەخرێنەوە، چونکە پشکنەری گشتیی وەزارەتەکە و بەڕێوەبەرە گشتییەکانی، هاوڕان لەسەر دابەشکردنی بەرتیل و پارە وەرگیراوەکان لە نێوان خۆیاندا، ئەوان گرێبەستەکانیان بەشێوەی نهێنی و گونجاو لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا رێکخستووە.

 

رازی ئەوەی راگەیاندووە کە هەموو گۆڕانکارییەکی وەزارەتی تەندروستی لە کابینەکانی پێشووی حکومەتدا، تەنیا وەزیر و یەک دوو بەڕێوەبەری گشتی دەگرێتەوە، بەڵام پەیکەرە گشتییەکەی وەزارەت دەستکاری ناکرێت، هەربۆیە چەندین ساڵە، هەوڵەکانی بەکارخستنەوەی کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی دەرمان لە عێراقدا، پەکدەخرێن، بۆ ئەوەی کارکردنی ئەوان لە کڕینی دەرمان لە دەرەوەی وڵاتەکە، بەردەوام بێت.

 

ئەوەی رازی ئاشکرایکردووە، بەشێکە لە گەندەڵییەکانی وەزارەتی تەندروستیی عێراق کە جەواد موسەوی، ئەندام پەرلەمانی عێراق لە مانگی ئابی 2019 و لە میانی دۆسێیەکی گەندەڵیدا، خستییە روو.

 

موسەوی گومانی گەندەڵی لە وەزارەتی تەندروستیدا بەبەڵگە لەسەر گرێبەستەکانی وەزارەت خستووەتە روو، کە کۆمپانیای 'کیمادیا'ی تایبەتمەندی هەناردەکردنی دەرمان بۆ عێراق، سەرپەرشتی دەکات.

 

سەلام سمیسم، پسپۆری ئابووری، باسی لەوە کردووە وەزارەتی تەندروستی هەمیشە جێگەی چاوتێبڕینی لایەنە سیاسییەکانی عێراقە، چونکە پەیوەستە بەدەستەوارەکانی کڕینی دەرمانەوە.

 

ئەو دەڵێ هاوردەکردنی دەرمان، دەروازەیەکی گەورەی گەندەڵییە لە وەزارەتەکەدا. سمیسم روونیکردووەتەوە "لە بنەمادا دەبێ کۆمپانیای کیمادیا، گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیای دیکەدا بکات، بۆ هێنانی دەرمانە گرانبەهاکانی نەخۆشییەکانی وەک شێرپەنجە و درێژخایەن و ئەو نەخۆشییانەی بەهۆی تیشک و لێزەرەوە چارەسەر دەکرێن. راستە گرێبەستەکان دەکرێن، بەڵام دەرمانەکان بەردەست نین و ناگەن".

 

جەواد موسەوی، خۆی گەورەبووی ناوچەی سەدری بەغدایە، ئەندامی 'سائیرون'ی سەر بە رەوتی سەدر بووە، دوای ئاشکراکردنی گومانەکانی ناو وەزارەتی تەندروستی لەپەرلەمان، لیژنەی رێککاری حیزبی لەسەر پێکهێنرا و ئەندامیێتی لە رەوتەکەدا سڕکرا.

 

موسەوی دەڵێ، 90٪ی هەموو گرێبەستەکانی کڕینی دەرمان کە کۆمپانیای 'کیمادیا' سەرپەرشتیدەکات، گومانی لەسەرە.

 

 

'ئەو دەوڵەتەی دزی لە خۆی دەکات' پوختەی قسەکانی، موسا فەرەج، سەرۆکی پێشووی دەستەی دەستپاکی عێراقە.

 

ئەو دەڵێ، گەندەڵی پەیوەستە بەپیاوە گەورەکانی دەوڵەتەوە، تەنیا لە شووشتنەوەی پارەی دەوڵەتدا کورت نەبووەتەوە، بەڵکو بەشێکی کارەکە بریتییە لەبەهەدەردانی پارەی حکومەت، لە هەموو ئەو شتانەدا کە شکستخواردوو و فێڵلێکراو و گەندەڵن.

 

سمیسم ئاشکرایکردووە، "گەندەڵییەکە لە ئاستێکدایە، هەموو کۆمپانیایەکی ناوخۆیی بەرهەمهێنی بچووکترین کاڵا، رووبەڕووی سووتان و وێرانکردن دەبێتەوە، دیارە بۆچی ئەمە روودەدات".

 

سمیسم، پرسیار دەکات: "بۆچی هەموو بەیانیەک لە هەواڵی رووداوێکدا بەئاگا دێین؟ رۆژێک بەرهەمی تەماتەی زوبێر دەسووتێت، رۆژێک ماسییەکان ژەهراوی دەکرێن، رۆژێک ڤایرۆس فڕێدەدرێتە ناو کێڵگە کشتوکاڵییەکان و ، رۆژێک کێڵگە و بێستانەکانی دیالە ئاگر دەگرن. من بەردەوام دەنووسم و ئەوە دەخەمە روو، کە ئابووریی عێراق ملکەچی ئەو جۆرە وێرانکردنە کراوە، ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ هەناردەکردنی گۆشت و مریشک و ماسی لە دراوسێیەکەی رۆژهەڵاتمانەوە". ئەو جەختدەکاتەوە: "ئەم رووداوانە هەڕەمەکی نین، بەڵکو ئەمە باشترین بەڵگەیە لەسەرئەوەی کارەکە بەپلاندارێژراوی و رێکخراو بەڕێوەدەچێت".

 

پاشەکشەی گەورەی توانا پیشەسازییەکانی عێراق لە هەموو لایەنەکانەوە، بەهۆی پشتگوێخستن و ئاوڕنەداوە لە ژێرخان، دەرگایەکی گەورەی بەڕووی ئێراندا کردووەتەوە. دەستتێوەردانی ئێران لە بازاڕی عێراق وەک هاوبەشێکی بازرگانی، هۆکارە بۆ ئەوەی پارەیەکی خەیاڵی لە عێراقەوە بچێتە ئێران بکات، کە بە 30 ملیار دۆلاری ساڵانە خەمڵێنراوە.

 

ئەوە هەر تەنیا ئەو پرۆسانە نین کە بەهۆیانەوە ئێران سوودمەندی یەکەمی دۆخەکەیە، بەڵکو ئێران دەستیکێشاوە بۆ ناو بازاڕی دراو و ئێستا 11 بانکی گەورەی عێراق، ئێرانین و سەربەخۆ کاردەکەن.

 

بانکە ئێرانییەکان تاوەکو ئاداری ئەمساڵ، پشکی شەش بانکی عێراقییەکان کڕیوەتەوە و پارەکانی ئێران لەو بانکانەدا وەک ئەوەی 'حورە' ئاشکرایکردووە گەیشتووەتە 70 ملیار دۆلار، ئەمەش دەستگرتنی نیمچە تەواوی ئێرانە بەسەر ئابووریی عێراقدا.

 

 

گەندەڵی لەو کەرتەی عێراقدا، زۆر رۆچووەتە ناو دامەزراوەکانەوە، بەتایبەت وەزارەتەکانی پیشەسازی، کارەبا، نەوت، ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن و شارەوانی، ئەمەش بووەتە هۆکاری وێرانکردنی ئابووریی عێراق و هەڵتەکاندنی ژێرخانەکەی.

 

حکومەتی عادل عەبدولمەهدی، قەبارەی گەندەڵی بە 9 هەزار پرۆژەی حکومی دانابوو، کە هەندێکیان وەهمین و پارەی دیارنەماو تێیاندا گەیشتووەتە 300 ملیار دۆلاری ئەمریکی.

 

پێشتر عەبدولمەهدی لەباسی گەندەڵیدا گوتبووی "بۆ نموونە، نەوت، خانووبەرە، بەقاچاخبردنی پارە، قاچاخچیەتی دەروازە سنوورییەکان، گومرگ، زێڕ، بەندیخانەکان و چەندین جێگەی دیکە، هەمووی دۆسێی گەندەڵییان تێدایە".

 

کەناڵی 'حورە' ئاشکرایکردووە، "رێگەکانی بەهەدەردانی سەرچاوەکانی داهاتی عێراق زۆرن، هەندێکیان لە چوارچێوەی یاساییدا دەکرێن، وەک دزینی نەوت و بەرهەمەکانی، یاخود دزیی راستەوخۆ لە دامەزراوەکانی کەرتی نەوت"،  پێشتر کەناڵەکە باسی لە دزینی پێکهاتە و پارچەکانی پاڵاوگەی بێجی کردبوو.

 

سەرۆکی پێشووی دەستەی دەستپاکی، گوتویەتی "گەندەڵی پێشتر کارێکی تاکەکەسییانە بوو، بەڵام ئێستا بووەتە دیاردە، سەرەتا ئێمە لە دەستەی دەستپاکی نزیکەی 2700 دۆسێی سکاڵا لەسەر گەندەڵیمان هەبوو، بەهاکەیمان بە نزیکەی 17 ملیار دینار دەستنیشانکردبوو، بەڵام ئێمە ئێستا لە کوێین؟ دەوڵەت نوقمی گەندەڵی بووە".

 

سمیسم لەوبارەیەوە دەڵێ، گەندەڵکارەکان چواردەوری خۆیان باش قایمکردووە و بەئاسانی زەفەریان پێنابرێت، هەموو دەستە ئابورییەکانی ناو وەزارەتەکان، بەسەر لایەنە سیاسییەکاندا دابەشکراوە و ئەوەش دەرگای هەموو گەندەڵییەکە. 

 

ئەو دەڵێ پێشتر دوو پشکنەری وەزارەتی تەندروستی، داوای پێداچوونەوەی گرێبەستی کۆمپانیایەکی خاوێنکردنەوەی سەر بە میلیشیاکانی عەسائیبیان کردبوو، کەچی پاش ماوەیەکی کەم، بەتۆمەتی گەندەڵی دوو پشکنەرەکە درانە دادگا.

 

ئەو باسی پارە زیادەکانی خەمڵاندنی پرۆژەکانیشی کردووە و دەڵێ "ئەگەر چاککردنەوەی شەقامێک 20 ملیۆن دۆلاری تێبچێت، کۆمپانیاکانی حیزب لە تەندەرەکاندا داوای 400 ملیۆن دەکەن، لیژنەی تەندەرەکان پرۆژەکە بۆ ئەوان دەردەچووێنن چونکە سەربەخۆیانن، پاشان کۆمپانیاکە ئەگەر زۆر باش کارەکە بکات، 20 ملیۆنەکە خەرجدەکات و پرۆژەکەی تەواو دەکات، پارەکەی دیکە بۆ خەزنەی بەرپرس و حیزبەکان دەڕوات".

 

رێگەیەکی دیکەی گەندەڵی و دەستخستنی پارەی دەوڵەت لەلایەن حیزبەکانەوە، هاوبەشیی نێوان کۆمپانیای نەناسراو و کۆمپانیا گەورەکانی حکومەتە. نموونەیەکی بەرچاوی ئەو گرێبەستانەی لەو بوارەدا کراون، رێککەوتنی نێوان کۆمپانیای 'شبوب'ە کە خاوەنەکەی عەلا عەبدولرەزاقە، لەگەڵ وەزارەتی پیشەسازیی عێراق.

 

کۆمپانیای 'شبوب'، لە ئابی 2018دا داوایەکی ئاراستەی وەزارەتی پیشەسازی کردووە، بۆ بوونە هاوبەش لە هەناردەکردنی پۆڵا و پاش دوو مانگ لە داواکە، وەزیری پیشەسازی بەگرێبەستەکە رازیبووە و داوایکردووە، رێوشوێنەکانی هاوبەشییەکە لە ماوەی هەفتەیەکدا تەواو بکرێن.

 

بەپێی گرێبەستەکە، کۆمپانیای شبوب، رێگەی هەناردەکردنی دارتێل و تاوەرەکانی کارەبای لە عێراقدا پێدراوە بۆ ماوەی بیست و پێنج ساڵ. لە گرێبەستەکەدا دەستنیشانکراوە، 90٪ی قازانجی کەرەستە هەناردەکراوەکان بۆ شەبوبە و تەنیا 10٪ی بۆ کۆمپانیاکەی سەر بە وەزارەتی پیشەسازییە.

 

خاوەنی کۆمپانیای شەبوب، پەیوەندی گومانداری لەگەڵ بەرپرسانی باڵای وڵاتەکە و حیزبە میلیشیادارەکانیدا هەیە.

 

 

یەکێک لە دیارترین سەرچاوەکانی بەهەدەردانی پارە و گەندەڵی لە عێراقدا، بابەتی مووچەخۆرانی بندیوار و فرەمووچەییە. وەزیری دارایی عێراق رۆژی 19ی شوباتی ئەمساڵ، لە راپۆرتێکی رۆژنامەی 'فاینانشاڵ تایمز'ی بەریتانیدا رایگەیاندووە، عێراق خاوەنی 300 هەزار مووچەخۆری بندیوارە. 

 

وەزیرە عێراقییەکە لە شیکردنەوەی بندیوارەکانی وڵاتەکەیدا ئاشکرایکردووە، ئەوانە پارەیەکی خەیاڵی لە بودجەی دەوڵەت دەبەن و ساڵانی پێشوو ئەو دیاردەیە رۆژ لە دوای رۆژ زیادیکردووە. ئەوەشی روونکردووەتەوە کە بندیوارەکان لە بنەمادا بوونیان نییە، بەڵام پۆستی حکومی بەناوی وەهمی و کەسانی نەبوو دانراوە و مووچەکە کەسانی دەستڕۆیشتوو وەریدەگرن.

 

لە راستیدا ژمارەی بندیوارەکانیش وەک هەر شتێکی دیکەی پەیوەست بە 'ژمارە'وە لە عێراقدا، مشتومڕ و ناکۆکی لەسەرە. بەپێی راپۆرتی میدیاکانی عێراق 650 هەزار بندیوار لە دامەزراوەکانی حکومەتی عێراق هەن.  زۆرترینی بندیوارەکانیش لە وەزارەتە سەربازییەکانی وەک بەرگری و ناوخۆ و دامودەزگاکانی ئەو دوو وەزارەتەدان.

 

 

فایەق شێخ عەلی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق، رۆژی 25ی ئایاری ئەمساڵ، لە تویتێکدا، پەردەی لەسەر گەندەڵییەکی گەورەی ناو حەشدی شەعبی هەڵدایەوە.

 

شێخ عەلی، لە تویتەکەیدا ئاشکرایکرد لە نێو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا، کە مووچەکانیان لەلایەن حکومەتی عێراقەوە دەدرێت، 82 هەزار بندیوار هەن.

 

پەرلەمانتارە سوننەکە ئاشکرایکردووە، ژمارەی راستەقینەی چەکدارەکانی حەشدی شەعبی 48 هەزار کەسە، کەچی سەرکردەکانی ئەو هێزە مووچەی 130 هەزار چەکدار وەردەگرن.

 

بەپێی سەرچاوە عێراقییەکان، ئەو پارە زۆرەی بەناوی حەشدی شەعبییەوە وەک مووچە وەردەگیرێت، دەچێتە گیرفانی سەرکردەکانی ئەو هێزە و ئەو حیزبانەی لە پشتیانەوەن و زۆربەی حیزبە شیعەکانی عێراق، گرووپی جیاوازی چەکداری سەر بە حەشدی شەعبییان هەیە.

 

ماڵپەری 'عەرەبییە' لە راپۆرتێکی رۆژی 2ی ئایاری ئەمساڵدا، هەڵوەستەی لەسەر هەمان ژمارەی گەورەی مووچەخۆرە بندیوارەکانی ناو حەشدی شەعبی کردووە و بەپێی ئەو راپۆرتە، مانگانە مووچەی 5 ملیار دیناری عێراقی وەردەگرن، کە دەکاتە 4 ملیۆن دۆلاری ئەمریکی، بەڵام زۆربەی ئەو کەسانە بوونیان نییە و ئەوانەشی چەکداری حەشدن، بەشێکی زۆریان نیوە مووچە وەردەگرن.

 

ماڵپەرەکە ئاشکرایکردووە لەسەرەتای رەزامەندبوونی حکومەتی عێراق بەسەرۆکایەتی حەیدەر عەبادی، بەلکاندنی هێزەکانی حەشدی شەعبی بە دامەزراوەی بەرگریی عێراق و بڕینەوەی مووچە بۆ ئەو هێزانە، 90 هەزار چەکدار ناونووسکراون، کە ژمارەیەکی بەرچاویان بوونیان نییە.

 

'عەرەبییە' دەڵێ رێژەی گەندەڵی لە نێو سەرکردەکانی ئەو هێزە، لە ئاستێکی باڵادایە. پرسیاری ئەوەی کردووە چیرۆکی کوشتنی قاسم زوبەیدی، بەرپرسی دارایی حەشدی شەعبی لە ساڵی 2018دا چییە؟، ماڵپەرەکە دەڵێ هیچ نییە جگە لە بەشێکی ململانێی نێو سەرکردە پارە خۆرەکانی ئەو هێزە، چونکە وەک ماڵپەرەکە دەڵێ "زوبەیدی پاش ئاگادارکردنەوەی حەیدەر عەبادی، لە قەبارەی گەندەڵییەکانی ناو هێزەکە، راستەوخۆ تیرۆرکرا".

 

 

لەگەڵ باسکردن و گەرمبوونی ئەو زانیاری و داتایانەی باس لە قەبارەی گەندەڵی لە عێراقدا دەکەن، لە کاتێکدا حکومەتی وڵات کێشەی گەورەی دارایی تەنگی پێهەڵچنیوە، تیشک خستنە سەر مووچەی گەورەی هەرسێ سەرۆکایەتییەکەی وڵات و پەرلەمانتاران شۆکێکی دیکەی لە شەقامی عێراقیدا خستەوە.

 

ئێستا یەکێک لەو پرسە گەرمانەی پرسیاری زۆری دروستکردووە، ئەو مووچە خەیاڵییەیە لە وڵاتەکەدا لەلایەن هەرسێ سەرۆکایەتی کۆمار، وەزیران و پەرلەمانەوە خەرجدەکرێت، کە ساڵانە پارەیەکی خەیاڵی لە بودجەی دەوڵەت دەبات.

لەماوەی رابردوودا، سۆشیال میدیای عێراقی، دۆسێیەکی سەرۆککۆماری پێشووتری وڵاتیان بڵاوکردەوە، کە تێیدا غازی عەجیل یاوەر، سکاڵای لە دادگای تێهەڵچوونەوە تۆمارکردووە و ناڕازییە، لە بڕیاری راگرتنی مووچەی خانەنشینییەکەی، کە بەپێی یاسای یەکخستنی خانەنشینی ساڵی 2014 بۆی بڕدراوەتەوە.

 

بەپێی ئەوەی ماڵپەر و سەرچاوە جیاوازەکان ئاشکرایانکردووە، مووچەی خانەنشینی یاوەر لە 61 ملیۆن و 680 هەزار دیناری عێراق بووە بۆ هەر مانگێک، کە دەکاتە نزیکەی 51 هەزار دۆلاری ئەمریکی. کۆی ئەو مووچانەی یاوەر لە ساڵی 2004 تا 2019 وەریگرتووە، کە لەپاش ماوەیەکی کەم لە مانەوەی بە سەرۆکی وڵاتەکە، خانەنشینکرا، گەیشتووەتە 11 ملیار دینار، ئەمە جیا لە مووچەی پاسەوانەکانی و دەرماڵەکانی دیکە. هەموو سەرۆکەکانی عێراق لە دوای یاوەرەوە هەمان مووچە و دەرماڵە وەردەگرن لەدوای خانەنشینبوونیان.

 

سەرۆککۆماری ئێستای عێراق بەپێی راپۆرتێکی کەناڵی 'جەزیرە' مووچەی مانگانەی 50 ملیۆن دینارە، جیا لە 40 ملیۆن دینار دەرماڵەی میوانداری، کۆی ئەو پارەیەی سەرۆککۆمار لە ساڵێکدا وەریدەگرێت 876 هەزار دۆلارە. لە ماوەی چوار ساڵدا دەگاتە 3 ملیۆن و 504 هەزار دۆلار.

 

سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران و جێگرەکانی، هەریەکەیان مانگانە 40 ملیۆن دینار مووچە و 20 ملیۆن دینار دەرماڵەی میوانداری وەردەگرن. کە دەکاتە 65 هەزار دۆلار لە مانگێکدا و 780 هەزار دۆلار لە ساڵێکدا. لە ماوەی 4 ساڵی مانەوەیان لە پۆستەکەدا، دەگاتە 3 ملیۆن و 120 هەزار دۆلار.

 

سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران، مووچەی مانگانەی 35 ملیۆن دینارە، لەگەڵ 20 ملیۆن دینار مانگانە دەرماڵەی میوانداری، کۆی پارەکە دەکاتە 55 ملیۆن دینار، لە ساڵێکیشدا نزیکەی 528 هەزار دۆلار دەکات و لە چوار ساڵدا پارەکە دەگاتە دوو ملیۆن و 112 هەزار دۆلار.

 

هەرچی وەزیرەکانە، مووچەی مانگانەیان 20 ملیۆن دینارە و هەریەکەیان مانگانە 15 ملیۆن دینار دەرماڵەی میوانداری وەردەگرن، ئەو پارەیە بۆ هەر ساڵێک دەکاتە 336 هەزار دۆلار، بۆ چوار ساڵەکەش دەکاتە ملیۆنێک و 344 هەزار دۆلار. ئەمەش لە کاتێکدایە هیچ کابینەیەکی حکومەتی عێراق لە 15 وەزیر کەمتری نییە و نەبووە.

 

پێشتر عادل عەبدولمەهدی، کە جێگری سەرۆککۆماری عێراق بوو، جارێک ئاشکرایکرد مانگانە یەک ملیۆن دۆلاری ئەمریکی وەرگرتووە، کە ئەو پارەیە مووچە نەبووە و تەنیا بەخشینێکی مانگانە بووە بۆ پۆستەکەی.

 

"هیچ دەوڵەتێکی هاوشێوەی عێراق لە دونیادا نییە، کە ئەو مووچە خەیاڵییە بداتە بەرپرسەکانی"، ئەمە قسەی دکتۆر هومام شەماعە، پسپۆری ئابووری. ئەو بۆ  دەڵێت "ئەرکی سەرۆککۆمار پرۆتۆکۆلی و تەشریفاتییە، جێگرەکانی هیچ ئەرکێکیان نییە، بەڵام مانگانە مووچەی خەیاڵی وەردەگرن و دەرماڵە و بودجەی تایبەتیان هەیە، ئەمە جیا لە پارەی پاسەوان و ئۆتۆمبێل و چەندین خەرجیی دیکە".

 

لە دەوڵەتی عێراقدا، نزیکەی 5 هەزار خاوەن پلەی 'بەڕێوەبەری گشتی' و بەرەو سەر هەیە. ئەمە بەئاشکرا کاریگەریی لەسەر بودجەی گشتی دروستدەکات. شەماع پێیوایە کاتێک ئەو رێوشوێنە بێمانایانە دەستیانپێکرد، ئیدی گەندەڵی لە وڵاتەکەدا بڵاوبووەوە و پارەی بەلاش کەوتە بەردەستی هەمووان.

 

سەڵاح نوری، سەرۆکی پێشووی دیوانی چاودێریی دارایی، ئاشکرایکردبوو 'پێشێلکاری گەورە' لە مووچەی خانەنشینی گەورە بەرپرسانی وەک ئەندامانی پەرلەمان، ئەنجوومەنی دەسەڵات و ئەنجوومەنی نیشتمانی، لە خولەکانی پێشوو و هەروەها وەزیرانی پێشوودا ئاشکرا بووە، کاتێک ئەنجوومەنی نوێنەران، داوای لە دیوانی چاودێری کرد، پێداچوونەوە بە مووچەی خانەنشینی ئەو بەرپرسانە بکات، کە لە 2003 بەدواوە لە عێراقدا پۆستی جیاوازیان وەرگرتووە.

 

ئەو گوتبووی بەهەدەردانی پارەی دەوڵەت لە نێو ئەو خانەنشینانەدا، گەیشتووەتە 53 ملیار دیناری عێراقی، کە بەرامبەر 78 ملیۆن دۆلاری ئەمریکییە.

 

 

لەگەڵ قووڵبوونەوەی زیاتری تەنگژە داراییەکاندا، قسەکردن لەسەر گەندەڵییەکانیش قووڵتر دەبنەوە. ڤیکتۆریا جەرجیس، جێگری بەڕێوەبەری گشتیی بانکی رافیدەین، دوو هەفتە لەمەوپێش، لە سۆشیال میدیادا، نامەیەکی کراوە و بوێرانەی لەبارەی گەندەڵی و بەهەدەردانی پارەی عێراقەوە، ئاراستەی سەرۆکوەزیران کرد و تێیدا هەندێک هێڵی وردی بۆ سەرۆکوەزیران، لەپێناو کارکردن لە بنبڕکردنی گەندەڵی و بەدەستهێنانەوەی سەرچاوەی داهات لە ناوخۆی وڵاتدا دەستنیشاندەکات.

 

جەرجیس دەڵێت: "وەزارەتی نەوتی عێراق، رۆژانە یەک ملیۆن بەرمیل نەوت دەداتە پاڵاوگەکانی عێراق، (وەک ئەوەی بەرپرسانی وەزارەتەکە ئاشکرایانکردووە)، ئەم نەوتە لە نێو پاڵاوگەکاندا دەپاڵێورێت و هەر بەرمیلێک 100 لیتر بەنزین یان گازۆیلی لێبەرهەمدێت، ئەو بەرهەمە دەدرێتە وێستگەکانی دابەشکردنی سووتەمەنی، کەواتە هەر یەک ملیۆن بەرمیل نەوتی رەشی رۆژانە کە لە ناوخۆدا دابەشدەکرێت، دەبێتە 100 ملیۆن لیتر بەنزین یان گاز".

 

جێگری بەڕێوەبەری گشتیی بانکی رافیدەین زیاتر دەڵێ: "هەر لیترێکی بەنزین و گازوایلی ئاسایی لە ناو عێراقدا بە 450 دینار دەفرۆشرێت، کەواتە داهاتی ئاسایی حکومەت لە رۆژێکدا لە فرۆشتنی ناوخۆیی بەنزین یان گازوایل دەکاتە 450 ملیار دینار. مانگانەش دەکاتە 13 تریلیۆن و 450 ملیار دیناری عێراقی. کەچی داهاتی ساڵانەی حکومەت لە فرۆشتنی ناوخۆیی نەوتدا تەنیا 16 تریلیۆن و 200 ملیار دینارە".

 

جەرجیس دەپرسێت، بۆچی "ئەو بڕە پارە زەبەلاحە، لەلایەن هەموو وەزیرەکانی نەوتەوە چاوپۆشی لێکراوە و تەنانەت وەزیرانی دارایی و بەرپرسانی دیکەی وەزارەت و پەرلەمانتارانیش نەیانوێراوە ئەو دۆسێیە بکەنەوە".

 

وەک رۆژنامەی 'عەرەب' گووتوویەتی ئەو بڕە پارەیەی خانمەکە ئاماژەی پێداوە، بەپێی قسەی بەرپرسان، دەتوانێ مووچەی هەموو فەرمانبەرانی عێراق لە پلەی یەک تا 10 دابیندەکات.

 

 

دوا راپۆرتی دەستەی دەستپاکی عێراق لەبارەی قەبارەی کارەکانی و هەوڵدان بۆ لێپرسینەوە و لەناوبردنی گەندەڵی لەوڵاتدا، ساڵی 2019 دەرچووە و هەموو ژمارەکانی پەیوەست بە رووداوەکانی گەندەڵی و هەوڵەکانی بنەبڕکردنیان لە خۆ دەگرێت.

 

راپۆرتی کارەکانی 2019ی دەستەی گشتیی دەستپاکیی عێراق، لەسەر ماڵپەری دەستەکە بڵاوکراوەتەوە، تێیدا هاتووە دەستەکە لە سەرانسەری وڵات و لەماوەی 2019دا توانیویەتی بڕی 2 تریلیۆن و 848 ملیار و 53 ملیۆن و 153 هەزار و 892 دیناری عێراقی بگێڕێتەوە خەزنەی دەوڵەت. ئەو بڕە پارەیە لەلایەن دادگاکانی عێراقەوە بۆ تۆمەتبارانی دۆسێیەکانی گەندەڵی لە وڵاتدا دەستنیشانکراون، کە پێویستە بیانگێڕنەوە خەزێنەی حکومەت، بەهۆی ئەنجامدانی ئەو گەندەڵییانەی لە بوارە جیاوازەکاندا کردوویانە.

 

دەستەکە دەڵێ لە ماوەی ئەو ساڵەدا کاری لەسەر 13886 دۆسیەی گەندەڵی کردووە، 9805 دۆسیە لە دادگادا یەکلاکراونەتەوە و 10143 تۆمەتبار 13649 تۆمەتیان ئاراستەکراوە. لە نێویاندا 50 وەزیری تێوەگلاو لە گەندەڵی، کە 73 تۆمەتیان ئاراستەکراوە، لەگەڵ 480 بەرپرسی پلەدار کە 711 تۆمەتیان ئاراستەکراوە.

 

ئەوەشی ئاشکرا کردووە، لەسەر ئەو دۆسێیانە 4 وەزیر و 45 کەسی پلەدار، لەلایەن دادگاوە سزای جیاوازیان بۆ بڕدراوەتەوە.

 

هەمان راپۆرت دەڵێ، لێکۆڵینەوە لە دۆسێیەکانی گەندەڵی بووەتە هۆکاری دەرچوونی فەرمانی دەستگیرکردن بۆ 9 وەزیر و 165 کەسی پلەدار. ئەمە جیا لە فەرمانی دەستگیرکردن بۆ 3 وەزیر و 5 پلەداری دیکە کە چوونەتە دەرەوەی عێراق.

 

 

ئەوەی لەم راپۆرتەدا خراوەتە روو، بەشێکی ئەو دەریا گەورەیەی گەندەڵییە کە عێراق مەلەی تێدا دەکات. هەموو سەرچاوەکان کۆکن لەسەر ئەوەی گەندەڵی لە عێراقدا، دەریایەکی بێبنە و لە دوای 2003ەوە پارەی خەیاڵیی وڵاتەکە، لە هەموو بوارەکاندا بەبێ جیاوازی بەهەدەردراون و دزییان تێدا کراوە، قازانجەکە بەپلەی یەکەم بۆ حیزبە سیاسییەکانی وڵات و سەرکردەکانیان و دارودەستەی ئەو سەرکردانەیە، کە لە نووسینگەکانی هەموویاندا، کەسانی تایبەت بۆ رێکخستنی دەستەوارە نهێنییەکان و کڕین و فرۆشی هەموو شتێک لە وڵاتدا بەژێراوژێری دامەزرێنراون.

 

قەبارەی گەندەڵییەکان لە عێراقدا، چەندە وەک دەریایەکی بێبن قووڵە، هێندەش وەک دەریایەکی بێسنوور، بێنسوورن، هەموو ئەوەی تائێستا بڵاوکراوەتەوە، مشتێکی خەروارە گەورەکەی ئەو کارەیە، چونکە هەزاران گرێبەستی جیاوازی کڕینی کەلوپەل و دامەزراندنی دامەزراوەکان و کەرەستەی دەزگا خزمەتگوزارییەکان و تەنانەت خۆراکی ئاسایی ناو بازاڕەکانیش، گومانی دەیان جۆری جیاوازی گەندەڵییان لەسەرە و هەموو ئەوانە هۆکارن بۆ ئەو دۆخە خراپە داراییەی، ئێستا شار بەشار و ناوچە بەناوچە و گوند بەگوندی وڵاتەکەی، لەسنوورەکانی باکوورەوە تائەوپەڕی باشوور و لە رۆژهەڵاتەوە تا ئەوپەڕی رۆژئاوای گرتووەتەوە. پرۆسەیەک تادێت دەوڵەمەندەکان پارەدارتر و هەژارەکان بێپارەتر دەکات.