رووداو سەرچاوەی وڵاتانی رۆژئاوا و ناوەندەکانی بڕیارە

 

تۆڕی میدیاییی رووداو، وەکو سەرچاوەیەکی متمانەپێکراو لەلایەن حکومەت و ناوەندەکانی بڕیار و دامەزراوە ئەکادیمییە نێودەوڵەتییەکانەوە مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. لە چوارچێوەی بەشێک لە راپۆرتە ساڵانە گشتییەکانی ئەم ساڵ دا )2025ی حکومەتەکانی بەریتانیا، یەکێتیی ئەورووپا و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا، زیاتر لە 180 جار پشت بە زانیارییەکانی رووداو بەستراوە. هاوکات، لە ژمارەیەکی بەرچاو لە توێژینەوە سیاسی و ئەکادیمییەکاندا، رووداو وەکو سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو بەکارهێنراوە.

 

ئەو ناوەند و رێکخراوانەی لەسەر هەرێمی کوردستان و ناوچەکە کار دەکەن، بۆ بەهێزکردنی توێژینەوەکانیان، راپۆرتەکانی تۆڕی میدیایی رووداویان وەکو سەرچاوە بەکارهێناوە.

 

ناوەندەکانی توێژینەوە و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لە جیهان دا وەکو بزوێنەری بڕیاردان لای دەسەڵاتداران دەناسرێن. هەندێک لە گرنگترین ئەو ناوەندانە بریتین لە: چاتام هاوس، ئەتڵانتیک کاونسڵ، پەیمانگەی واشنتن، دامەزراوەی بەرقەرارکردنی ئاشتی لە عێراق (EPIC)، ئەنجوومەنی بەریتانی (British Council))، GIZ، نەتەوە یەکگرتووەکان، ئینستیتیوتی شەڕ (ISW)، ناوەندی جنێڤ بۆ مافی مرۆڤ، سێتا (SETA)، ئۆرسام (ORSAM)، ئیرام (IRAM)، مێرسی کۆرپس، کۆمەڵگەی هێنری جاکسن، نۆڤا ئاکت، ئینستیتیوتی جووەکان بۆ ئاسایشی نیشتمانیی ئەمریکا (JINSA)، پەیمانگەی ئەورووپایی بۆ ئاشتی (EIP)، هاوپەیمانیی رووبەڕووبوونەوەی جینۆساید و ناوەندی هاوئاهەنگیی ژاپۆن بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، لەگەڵ چەندین رێکخراوی دیکەی نێودەوڵەتی. تێکڕای بودجەی ساڵانەی ئەو رێکخراوانە زیاتر لە 9 ملیار دۆلارە.

 

لە لایەکی دیکەوە تەنیا لە داتاکانی گووگڵ سکۆلەر  (Google Scholar)، لە زیاتر لە 200 توێژینەوەی ئەکادیمی دا کە لە زانکۆ، گۆڤارە زانستییە دانپێدانراوەکان دا بڵاوکراونەتەوە، تۆڕی میدیاییی رووداو وەکو سەرچاوە بەکارهاتووە.

 

ئەم ژمارانە تەنیا ئەو بەشە لە داتاکان دەگرێتەوە کە بەشێوەیەکی گشتی بۆ هەمووان لەسەر ئینتەرنێت بەردەستن و لە سەرەتای ساڵی 2025ەوە تاوەکو 27/11/2025 بڵاوکراونەتەوە.

 

 

وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا، لە ساڵی 2025  لە چوارچێوەی چەندین راپۆرتی دا، پشتی بە راپۆرتەکانی تۆڕی میدیایی رووداو بەستووە.

 

بەگوێرەی راپۆرتێکی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا کە لە مانگی تەممووزدا سەبارەت بە رەوشی رۆژئاوای کوردستان و سووریا ئامادەکراوە، 23 جار ئاماژە بە راپۆرتەکانی رووداو کراوە وەکو سەرچاوە بۆ خستنەڕووی ئاماری دۆسیەکانی رفاندن و دەستبەسەرکردن لە عەفرین، دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی هاووڵاتیان لەلایەن گرووپە چەکدارەکانەوە، گەڕانەوەی بەشێک لە خێزانەکانی کورد و بەدواداچوونی ئەو کۆبوونەوە سیاسییانەی کە داوای لامەرکەزییان کردووە بۆ رۆژئاوای کوردستان.

 

هەروەها، راپۆرتەکانی رووداو چوار جار وەکو سەرچاوە لە راپۆرتێکی تایبەت بە کۆمەڵگەی دروزەکان لە سوەیدا بەکارهێنراون. جگە لەوەش، لە راپۆرتێکی دیکەی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیادا کە تایبەت بووە بە سەربازانی پێشووی حکومەتی سووریا، دوو جار رووداو وەکو سەرچاوە بەکارهێنراوە. 

 

لە راپۆرتێکی مانگی ئۆکتۆبەردا سەبارەت بە گرووپە سیاسییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان، 12 جار تۆڕی میدیایی رووداو وەکو سەرچاوە بەکارهێنراوە بۆ خستنەڕووی وردەکاری جموجۆلەکانی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک) و کردەوە چەکدارییەکانیان،هەوڵەکانی ئاشتی نێوان پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) و تورکیا.

 

هەروەها حکومەتی بەریتانیا لە راپۆرتێکی دیکەدا لەبارەی تورکیا و پەیوەندییەکانی لەگەڵ پەکەکە، 14 جار پشتی بە رووداو بەستوە بۆ دۆکیومێنتکردنی ئاگربەستی پەکەکە، دادگاییکردنی رۆژنامەڤانانی کورد لە ئامەد و شیکردنەوەی پێکهاتەی کۆما جڤاکێن کوردستان (کەجەکە). 

 

لە راپۆرتەکانی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا لەبارەی عێراق، لە 8 شوێن دا ئاماژە بە راپۆرتەکانی تۆڕی میدیایی رووداو کراوە بۆ پرسەکانی هاوڕەگەزخوازی و جێندەر لە عێراق کە لە ماوەی رابردوودا کاردانەوەی بەرفراوانیان لێکەوتەوە. رۆژی 27ـی نیسانی 2024، پەرلەمانی عێراق یاسایەکی دژی هاوڕەگەزخوازی پەسندکرد، کە بەپێی یاساکە، سزای پەیوەندیی هاوڕەگەزی لە 10 بۆ 15 ساڵ زیندانیکردنە. هەروەها بانگەشەکردن بۆ هاوڕەگەزخوازی، "لاساییکردنەوەی ژنان" و نەشتەرگەریی گۆڕینی رەگەز بەبێ مۆڵەتی دادگە، بە تاوان هەژمار دەکرێن و سزایان بۆ دیاریکراوە.

 

لە راپۆرتێکی دیکەی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیادا کە لە مانگی ئەیلوولی 2025 سەبارەت بە عێراق بڵاوکرایەوە، دوو جار رووداو وەکو سەرچاوە بەکارهێنراوە بۆ روونکردنەوەی دیدگەکان لەبارەی ئەو ئاڵنگارییانەی رووبەڕووی سیستمی دادوەریی وڵاتەکە بوونەتەوە.

 

 

لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئاژانسە حکومییەکان وەک سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو پشتیان بە راپۆرتەکانی تۆڕی میدیایی رووداو بەستووە، بەتایبەتی لەبارەی جموجۆلە سیاسییەکانی کورد لە رۆژئاوای کوردستان و سووریا، رۆڵی کورد لە شەڕی دژی داعش و مەترسییەکانی بەهێزبوونەوەی رێکخراوەکە.

 

لە دوو راپۆرت دا بۆ کۆنگرێس و وەزارەتی بەرگریی ئەمریکا، هێزەکانی ئەو وڵاتە 20 جار پشتیان بە راپۆرتەکانی رووداو بەستووە، بەتایبەتی لەبارەی ئەو خاڵانەی کورد دەیەوێت لە دەستووری نوێی سووریادا جێگیریان بکات.

 

رووداو، سەرچاوەی سەرەکیی دەزگا ئەمریکییەکان بووە بۆ ئاگاداربوون لە وردەکارییەکانی کۆنفرانسی (یەکڕیزی کورد لە رۆژئاوای کوردستان) کە مانگی نیسانی 2024 لە قامشلۆ بەڕێوەچوو. هەروەها بۆ تێگەیشتن لە هەوڵەکانی تێکەڵکردنی هێزەکانی سووریای دیموکرات (هەسەدە) لەگەڵ هێزەکانی سووریا، هێرشی درۆنیی گرووپە چەکدارەکان لە عێراق و پرسە ئەمنییەکانی دیکە، پشتیان بە راپۆرتەکانی رووداو بەستووە.

 

لە لایەکی دیکەوە، وەزارەتی وزەی ئەمریکا لە راپۆرتە ساڵانەکەیدا لە دوو شوێن پشتی بە هەواڵەکانی رووداو بەستووە بۆ بەدواداچوونی هەوڵەکانی عێراق بۆ راگرتنی سووتاندنی گازی هاوەڵ و هاوردەکردنی گازی سرووشتی لە تورکمانستان.

 

 

لەسەر ئاستی ئەورووپا، ئاژانسی پەنابەریی یەکێتیی ئەورووپا بۆ بەدواداچوونی رەوشی سووریا، عێراق و لوبنان، پشتی بە راپۆرتەکانی تۆڕی میدیایی رووداو بەستووە.

 

لە راپۆرتی ساڵی 2024ـی ئاژانسەکەدا تایبەت بە سووریا، 13 جار رووداو وەک سەرچاوە بەکارهاتووە بۆ رووماڵکردنی پرسەکانی وەک رفاندن و تاڵانکاری لە عەفرین، دەستگیرکردنی ئەندامانی داعش لە حەسەکە، تێکەڵکردنی گرووپە چەکدارەکان و کێشەکانی نێوان حکومەت و هێزە خۆجێییەکان، لەنێویاندا هێزە چەکدارەکانی دروز.

 

لە بارەی عێراق، راپۆرتەکانی رووداو 41 جار وەک سەرچاوە بۆ بەدواداچوونی پرسەکانی هەڵبژاردن، خۆپێشاندان، رووداوە ئەمنییەکان، ململانێی هۆزەکان، ئاڵنگارییە مرۆییەکان و دۆخی توێژە لاوازەکان، لەوانە منداڵان، کورانی ئێزدی و هاوڕەگەزخوازان بەکارهاتووە.

 

هاوکات لە بارەی لوبنانیش، راپۆرتێکی رووداو سەبارەت پرسێکی ئەمنی و دەستگیرکردنی فەرماندەیەکی باڵای داعش کراوەتە سەرچاوە.

 

 

وەزارەتی فیدراڵیی کۆچ و پەنابەرانی ئەڵمانیا، لە راپۆرتێکی ساڵی 2025 دا کە تایبەتە بە عێراق 22 جار تۆڕی میدیایی رووداوی وەکو سەرچاوە بەکارهێنراوە. بەگوێرەی راپۆرتەکە، هەواڵەکانی رووداو بۆ روونکردنەوەی دۆخی هەرێمی کوردستان و عێراق پشتیان پێبەستراوە. بابەتەکان گەڕانەوەی خێزانە عێراقییەکان لە کەمپی هۆل، سەرژمێریی دانیشتووان، چەکدانانی پەکەکە، بۆردوومانەکانی تورکیا، دۆخی کەمپەکان، ئازادی، کەم ئاوی، بڕیاری لێبووردنی گشتی، داعش و گەڕانەوەی کوردانی ئێزدی بۆ شنگال لەخۆگرتووە.

 

هەروەها پەرلەمانی ئەڵمانیا لە راپۆرتێکی تایبەت دا لەبارەی دۆخی کوردانی ئێزدی و ئاوەدانکردنەوەی شنگال، رووداوی بە سەرچاوە داناوە . 

 

 

لە راپۆرتەکانی وەزارەتەکانی کۆچ و کۆچبەران و کاروباری دەرەوەی وڵاتانی فینلاند، دانیمارک ، بەلجیکا، ئیتاڵیا و هۆڵەندا، سەبارەت بە دۆخی هەرێمی کوردستان، عێراق، تورکیا، سووریا و ئێران، پشتیان بە تۆڕی میدیایی رووداو بەستووە و 15 جار وەکو سەرچاوە ئاماژەیان بە رووداو کردووە.

 

بەگوێرەی راپۆرتە حکومییەکانی ئەو وڵاتانە، بەشێکی بەرچاوی زانیارییەکان لەبارەی پرسەکانی تایبەت بە کەمپ و پەنابەران، داعش، دۆخی شنگال، رەوشی کورد لە سووریا و هەڕەشەکانی سەر رۆژئاوای کوردستان، لە تۆڕی میدیایی رووداو وەرگیراون.

 

هەروەها، پەرلەمانی ئیتالیا لە راپۆرتێکی تایبەت بە قەیرانی ئاو لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، سوودی لە زانیارییەکانی نێو راپۆرتەکانی تۆڕی میدیایی رووداو وەرگرتووە.

 

بەپێچەوانەی ساڵانی 1980 و 1990ـی سەدەی رابردوو کە وڵاتانی جیهان بۆ بەدەستهێنانی زانیاریی دروست لەبارەی کوردەوە پشتیان بە میدیای بیانی دەبەست، ئێستا لە رێگەی تۆڕی میدیایی رووداوەوە هەواڵەکانی کوردستان و وڵاتانی ناوچەکەش دەگەنە ناوەندەکانی جیهان. 

 

ئاماژەکردنی بەردەوام بە تۆڕی میدیاییی رووداو لە راپۆرتە حکومی و ناوەندەکانی بڕیار و بە تایبەت لە پرسە هەستیارەکان دا متمانەی نێودەوڵەتیی رووداو و پێگەی بەهێزی رووداو وەکو سەرچاوەیەکی سەرەکی و باوەڕپێکراو بۆ راپۆرتکردنی فەرمی لەبارەی رووداوەکانەوە دەردەخات. 

 

فراوانبوون و گەشەسەندنی تۆڕی میدیایی رووداو، جوگرافیای کاریگەرییەکەی بەرفراوانتر دەکات و رۆڵی میدیای کوردستان لە دروستکردنی بڕیاری دروست دا پتەوتر دەکات.