زەنگێكی مەترسیدار بۆ مامۆستایانی ئایینی

جیاوازییە نا لۆژیكییەكانی رابەرانی گوتاری ئایینی بە داخەوە بووەتە سەرچاوەی تیرۆری فیكری، دابڕكاری كۆمەڵگا(لەرووی ئایینیەوە)، كێشمەكێشمی مزگەوتەكان، سووكایەتی بەزاناكان، پەیدابوونی سەدان و هەزاران موفتی نەخوێندەوار.

مێژووی دەركەوتنی جیاوازی فیقهی دەگەڕێتەوە بۆ دوای وەفاتی پەیامبەر(د.خ). كە جیاوازی لە نێوان هاوەڵان لەتەفسیركردن و تێگەیشتنی دەقەكان دروست بوو. دواتر سەری كێشا بۆ سەرهەڵدان و داڕشتنی چەندین مەزهەبی ئیسلامی.

لەگەڵ دروستبوونی لامەزهەبیەت و بانگەشەی گەڕانەوە بۆ سەر قورئان و سوونەت جیاوازییەكان قوڵتربوونەتەوە. راستە پشتكردنە مەزهەب و گەڕانەوە بۆ سەرچاوە رەسەنەكانی شەریعەت كە قورئان و فەرموودەن واجبە لەسەر ئەوكەسانەی توانای فەتوادان و تێگەیشتن و هەڵێنجانی ئەحكامەكانیان هەیە. بەڵام زۆرینەی پەیڕەوكارانی ئیسلام بگرە زۆربەی ئەو كەسانەی وەك زانا و موفتی رۆڵدەگێرن هێشتا نەگەیشتوون بە پلەی ئیجتیهاد. بەڵكوو زۆریشیان ماوە ببن بە موفتی بە پێی ئەو رێسا و پێوەرانەی كە زانایان و سەرمەزهەبەكان دایان ناون. چجای كەسێكی نەشارەزا و بێئاگا لە دەقەكان و شیكاری زانا و فەقیهەكان بكەوێتە فەتوادان و بەگومڕا ناساندنی خەڵك.

لەپەراوێزی دەركەوتنی دەیان موفتی ناپێگەیشتوو كۆمەڵگا بەسەر چەند بەرەیەك دابەشكراوە. لەگەڵ هاوردەكردنی فكرەی لامەزهەبیەت دەیان ناوی دی بۆ دابەشكاری ئەهلی مزگەوت هاوردەكراون. موبتەدیع، فاسیق، گومڕا، چاڵ و مچڵ، جاهیل، قبووری، عەقڵانی، خەواریج، سۆفی، تەكفیری...هتد. لەبەرامبەریشدا وەهابی، سەلەفی، مەدخەلی، موجەسیمە، موشەبیهە، مورجیئە، واعیز و سەلاتین.....هتد. لەمەش زیاتر ناوبەناو لیستی ناوی كۆمەڵێك زانا بە كۆمەڵێك وەسفی ناڕەوا بڵاودەكرێتەوە. كە شوێنكەوتەكانیان ئاگاداردەكەنەوە گوێیان لێنەگیرێت و دوورەپەرێزیان لێبكرێت. چونكە ئەمانە كەسی جاهیل و لاڕێن، بانگەشەی حیزبایەتی و بیدعەچیەتی و عەقڵ گەڕای دەكەن. ئەمانە و دەیان تۆمەتی دی ناڕەوا بۆ بەشێك لە پسپۆر و مامۆستایانی ئایینی هەڵدەبەسترێت.

لەلایەكی دی، كێشمەكێشمی نێوان پسپۆر و شەرعزانان بووەتە مایەی نانەوەی ئاژاوەی فیكری و فەوزایەكی گەورە. وەك ئاگرێكی بەتین بلێسەكەی زۆربەی مزگەوتەكانی گرتووەتەوە. بەشێوەیەك لەبری ئارامكردنەوەی رۆح و خوداپەرستی بوونەتە جێگەی مشتومری فیقهی و بابەتە لاوەكییەكان. تەنانەت قوتابخانەكانی ئایینی و پەیمانگا و كۆلێژەكانی زانستە ئیسلامییەكانیش لەو كێشمە كێشمە بەدەر نەبوون.

هەروەها جیاوازییە ئایدیۆلۆژی و سیاسی و هزرییەكان راستەوخۆ كاردانەوەیان هەبووە لەسەر خودی كادیرە ئاینییەكان. زۆرجار راگەیاندكاران شاشەی تیڤیەكانیان پڕ بینەر كردووە بە پێك هەڵشاخانی دوو مامۆستا یان دوو شارەزای مەشەرەب جیای ئایینی. هەندێجار ئەو جۆرە مێزگردانە سەریشیان كێشاوە بۆ قسەی نەشیاو و پشێویەكی لەرداەبەدەر كە گرژی و ئالۆزییەكەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و مەڵبەندە ئایینیەكانیشی تێوەگلاندووە. هەر بەمەش نەوەستاوە. بگرە بەرەبەرە گرژی و ئالۆزییەكانی نێوان رەوتەكان لەسەر بابەتە فیقهییە لاوەكییەكان زیاتر پەرەدەسێنێت.

لەسەر ئاستی ئایینی دەرهاوێشتەكانی ئەو بازارە ترسانكتر نەبێت كەمتر نییە. جاران بۆ یەكخستنی بیرو هزر. هەروەها رێكخستنی درووشم و گوتارەكانی نوێژخوێن و ئایین پەروەران مەزهەبیەت سەری هەڵدا. كە دواتر بووە چەترێك بۆ بنبڕكردنی ئاڵۆزی و یەكخستنی گوتاری ئایینی. ئەگەرچی بەهۆی دەمارگیری مەزهەبی لەو شوێنانەی زیاتر لەمەزهەبێك پەیڕەودەكرا، جارجارە گرژی درووست دەبوو. بەڵام هێشتا ناگات بەو فەوزا فیكری و ئایینییەی ئەمڕۆ دەبینرێت. لەسەردەمی مەزهەبیەت ئەگەر شەرعپرسێك لە خانەقین هەتا زاخۆ پرسیارێكی دیاریكراوی لە مامۆستایانی ئایینی كردبا یەك وەڵامی دەست دەكەوت. بەڵام لەم رۆژگارە تەنها موفتیەكانی گەڕەكەكەی خۆی چەند وەڵامێكی دژبەیەكی دەدەنەوە. هەر كەسە و فەتواكەی خۆی پێ ڕاستە و بەرامبەرەكەی هەڵە. بەشێوەیەك كابرای نەشارەزا لە زانستە شەرعیەكان دەپرسێت: ئایا تەنها یەك خودا و یەك پەیامبەر و یەك پەیام نییە لە نێوان سەرجەم موسڵمانان؟ ئەی كەوایە ئەو هەموو جیاوازییە بۆچی؟ وا سەری لێشێواوە مەگەر خودا رەحم بكات ئەگەرنا رزگار بوونی مەحاڵە.

جیاوازی لە تەفسیركردنی دەقەكان و ئەحكامەكانی شەریعەت بۆ پسپۆرانی بابەتەكە لە چوارچێوەی یاسا و رێسكانی پەیوەندیدار بە بابەتەكە ئاساییە. چونكە گۆڕانكاریە زەمەنی و جوگرافییەكان كاریگەریان لەسەر گۆڕانكاری حوكمەكان دەبێت. وەك لەكۆن و نوێدا جیاوازی لەنێوان زانستخواز و زانایان هەبووە و هەر دەشمێنێت. بەڵام گواستنەوەی ئەو جیاوازیانە بۆ ناو كۆمەڵگا وەك ئەوەی لەو رۆژگارە بەدیدەكرێت كارەساتی گەورە و كەمەرشكێنی فیكری بەرهەمدێنێت. دەمەتەقێی نەشارەزایان بەهیچ شێوەیەك لەسەر بابەتە شەرعییەكان رێی تێناچێت. چونكە جگە لە دروستكردنی رق و كینە و رەنجاندن و فەتوادانی ناڕەوا و دابڕكاری كۆمەڵایەتی شتێكی دی بەرهەم ناهێنێت.

ئەگەر خەمخۆران بەجددی بیر لە چارەسەر نەكەنەوە و سنوورێك بۆ ئەو فەوزایە دانەنێن. رەنگە زۆر كاری نەخوازراو كارەساتباریشی بەدوادابێت. بەداخەوە هەتا ئێستا ئاسۆیەكی ئومێدبەخش بە ئاراستەی چارەسەر لە ئارادانییە. كە تاكە چارەسەریش بریتییە لە پەیڕەوكردنی رەشتی جوانی ئیسلام، یەكتر قەبووڵكردن، پشتكردن لە گۆتەگۆت و غەیبەت، خۆپارێزی لە باسكردنی موسڵمانان بەگشتی و زانایان بەتایبەتی. دەستهەڵگرتن لە دەمارگیری مەزهەبی و حیزبی و شەخسپەرستی و رەوتگەری. هەروەها پێویستە جیاوازییە فیقهییەكان بخرێنە خانەی جیاوازی فرەڕەنگی و فراوانی فیقهی(التنوع والتوسع)نەوەك جیاوازی دژیەك و تێكگیران(التچاد والتناقچ).

ئەمەش بەپلەی یەكەم ئەركی پسپۆران و مامۆستایانی ئایینی و یەكێتی زانایان و وەزارەتی ئەوقافە كە میكانیزمێكی گونجاو بۆ یەكترقبوڵكردن و ئاسایكردنەوەی نێوان پەیڕەوكارانی تێكڕای بۆچوونەكان دابنێن. هەڵبەت گرنگی رێكخستنەوەی ناو ماڵی كورد بە یەكخستنی گوتاری ئایینی هیچی كەمتر نییە لە گرنگی یەكخستنی وتاری سیاسی. ئومێدەوارین لە ساڵوەگەڕی یادی مەولوودی پەیامبەردا یەكتر قەبوڵكردن و رۆحی تەبایی بگەشێتەوە و دووبەرەكی و دژایەتی بسڕێتەوە.