سیاسییەكانی وڵاتەكەم خەریكی چین ؟
ئەوە زیاتر لە دوو ساڵە بابەتەكانی دەستوور و پرسی سەرۆكایەتی هەرێم و شێوازی حوكمڕانی بوونەتە قسەوباسی سیاسییەكان، میدیای كوردستانیش كردوویەتی بە بابەتێكی گەرم و وای لێهاتووە هەموو كۆمەڵگەی كوردستان تووشی نائارامی و شڵەژان هاتووە، ئەم پرسە باڵی كێشاوەتە سەر زۆر لە كێشە گەورەكانی كوردستان و ناوچەكە و هەموو شتەكان خەریكە دەبن بە پەراوێز بە شەڕی داعشیشەوە. تەنیا كاری رۆژانەی سیاسییەكانی كوردستان ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بكەن ، ئیتر وایە ئەگەر ئەم پرسە یەكلا كرایەوە ، ئەوە هەموو دەرگا داخراوەكان لەسەر ئەم گەلە دەكرێنەوە و هیچ كێشەیەكی نامێنێ و دیموكراسیەت دەچەسپێ و كوردستان دەبێتە دەوڵەت و داعش لەناودەچێ و قەیرانی ئابووری چارەسەر دەكرێ و كێشەی ئاوارە بوون نامێنێ و زۆرشتی تریش.رەنگە لێرەوە پرسیارێك سەرهەڵبدات ، باشە لایەنە سیاسییەكان هەقیان هەیە قسە لەسەر مەسەلەی حوكمڕانی و پرسەكانی تریش بە گشتی بكەن یان نا؟ بێگومان وەڵامەكەی زۆر ئاسانە، بەڵێ هەقیان هەیە ، بەڵام چۆن و كەی؟
لەم بەشەی ئەم بابەتە پێم باشە قسە لەسەر كەی بكەم .
بێگومان كەی گرێدراوی كاتە ، لێرەشدا كات بە چەمكە فراوانەكەی قسەی لەسەر دەكرێ و لە چوارچێوەی هەموو ئەو رووداوانەی كە لە ئێستادا لە ناوچەكە روودەدەن و هەرێمی كوردستانیش لە ناوەڕاستی ئەو رووداوە گەرمانەدایە كە خۆی لە جەنگێكدا دەبینێتەوە شان لە شانی هەردوو جەنگی جیهانیی یەكەم و دووەم دەدات بەجیاوازیی كات و كاراكتەر و ئامانجە ستراتیجییەكان .
سیاسییەكانی وڵاتی ئێمە لە كاتێكدا خەریكی ململانێیەكی سیاسین لەسەر دەسەڵات كە شەڕی داعش بەر دەرگای ماڵی لێگرتووین و جارێكی تر رۆڵەكانی ئەم گەلە خێر نەدیوە لەسەر بنەمای ئەركی نیشتمانی و پاراستنی شەرەف بە چەمكە فراوانەكەیەوە بە خوێن و گیانی خۆیان پارێزگاری لەم گەل و خاكە دەكەن، ئەمە جگە لەوەی بۆ دوو ساڵ دەچێت قەیرانی دارایی یەخەی كوردستانی گرتووە و بەغدا بودجەی لێ بڕیوە و مووچەی كارمەندانی دواكەوتووە و نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارەش هاتوونەتە كوردستان و دەیان و سەدان كێشەی تری جۆراوجۆر .
پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئێستا كاتی چ فەرمانێكە؟
بێگومان كات رۆڵی گرنگی هەیە لە دیاریكردنی ئەولەویات لەم ساتەوەختەدا، ململانێ لەسەر دەسەڵات و شێوازی حوكمڕانی و یاساكان، یان پاراستنی ئەزموونەكە؟
نە یاساو نە دەستوور و نە هیچ شێوازێكی حوكمڕانی پیرۆز نییە، چونكە دروستكراوی دەستی مرۆڤە و دەكرێ هەركات و ساتێك كە گونجاو بێت قسەی لەسەر بكرێ ، بەڵام ئەزموونی گەلێك كە بە خوێن و خەبات و ماڵوێرانی بەدەستهاتووە، ناكرێ بخرێتە مەترسییەوە و شەڕ لەسەر دەسەڵات بكرێ !
شارڵ دیگۆڵ قسەیەكی هەیە دەڵێ: "من گەیشتمە ئەو قەناعەتەی كە سیاسەت پرسێكی زۆر پڕ بایەخ و(جدی)یە، بەشێوەیەكە نابێ لەناو دەستی سیاسییەكاندا بەجێبهێڵدرێ".
هەر لەم بوارەدا باراك ئۆباما دەڵێ: "پێویستە لەسەر سەركردەكان، مومارەسەكردنی گاڵتەجاڕیی كاری سیاسی و ئومێدی سیاسی لەیەك جودا بكەنەوە".
نامەوێ هیچ جۆرە شیكارییەك بۆ ئەم دوو وتەیە بكەم و با خوێنەر خۆی لەناو ئەم دێڕانەدا شت هەڵێنجێ.
قسەكردن و گاڵتەجاڕی كاری سیاسی و تەنانەت خودی سیاسەتكردن و حوكمڕانی ئاراستەكراویش لەكات و ساتێكی وەكو ئێستادا مەسەلەیەكی یەكجار زۆر هەستیارە، چونكە لە ئێستادا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو ژانی گۆڕانكاریەكی گەورەدایە و هەرێمی كوردستانیش لە ناوەڕاستی ئەو یارییە گەورەیەدایە كە تیایدا جەمسەرگیرییە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەكان یەكانگیر و تێكەڵاو بوون، بە جۆرێك چەندین خوێندنەوەی سیاسی هەڵدەگرێ و رەنگە بە ئاراستەیەكیش بڕوات كە لەلای هیچ كەسێك چاوەڕوانكراو نەبێت.
لەم ناوچە پڕ ئاڵۆزییەی جیهاندا هەریەكە لە فاكتەرەكانی ئابووری و ئاسایش و جیۆپۆڵەتیك رۆڵی كاریگەر دەگێڕن لە ترازووی هێز لە ناوچەكەدا و هەرئەو فاكتەرانەش وایان كردووە كە كوردستان بەشێك بێت لەو كێشمەكێشەی زلهێزەكانی جیهان و ناوچەكە كە هەموو لایەك بەقورسایی خۆیان خەریكی ئەو پرسە پڕمەترسی و ئاڵۆزەن.
لێرەدا، لەم ساتەوەختەدا كوردستان لەبەردەم دووڕیانێكی گەورەدایە، ئەویش بوون یا نەبوون.
لێرەوە دەڵێم یاری سیاسی و قسەی زل و فەلسەفە و بیروباوەڕی خەیاڵی و قسەكردن لەسەر چەمكە پیرۆزەكان لە روانگەی سیاسییەوە، دواجاریش ئاراستەكردنی بەشێوەیەك كە دووربێت لە خوێندنەوەی واقیعی، ماڵوێرانیی گەورەی لێ دەكەوێتەوە.
قسەكردن لە یاسا و سەروەرییەكانی دیموكراسیەت و شتەكانی تریش مەسەلەیەكی رەوایە، بەڵام بژارەی نادروست و دوور لە واقیع و سەپاندنی بیردۆزەی خەیاڵاوی بەبێ گەڕانەوە بۆ مێژوو كارەساتی لێ دەكەوێتەوە. بژارەی دروست ئەوەیە پێوەری عەقڵ و حیكمەت و لۆژیك بەكاربهێنرێ بۆ چارەسەری كێشەكان و كەڵك لە دەرهاوێشتەكانی مێژوو وەربگیرێ. لە دواجاردا سیاسەتكردن ئەگەر تەنها سیاسەت بێت ئەوە تەنها رێكارە و دەكرێ بژارەی خراپیشی هەبێ ،چونكە پەیڕەوی لە هیچ ریسایەك ناكات، هەر بۆیەش چارەسەری مەسەلەكان تەنیا بە سیاسییەكان ناكرێ بەڵكو بە سەركردەی سیاسی دەكرێ ، چونكە مرۆڤ نابێ تەسلیمی كایەی سیاسی بێت و خەون و ئاواتەكانی گەلێكی خێرنەدیو بەرەو هەڵدێر ببات، بەڵكو دەبێت سیاسەت بكاتە ئامرازێك خزمەتی گەل و وڵاتی خۆی پێبكات.
وینستۆن چێرچڵ گوتەیەكی هەیە دەڵێ "مێژوو بخوێنەوە، مێژوو بخوێنەوە، هەموو نهێنییەكانی حوكمڕانی خۆی لەناو مێژوودا حەشار داوە".
لەم ساتەوەختەدا، ئێمە پێویستمان بەیەك شت هەیە، ئەویش وەرگرتنی بڕیاری دروستە، بۆ وەرگرتنی بڕیاریش دەبێ بزانین ئەولەویات لە ئێستادا چییە، شارەزایانی ئەم بوارە قسەیان لەسەر چەند رێگایەك كردووە :
1-بیركردنەوەی دروست لە رێگەی عەقڵ و لۆژیكەوە.
2- لاساییكردنەوەی ئەزموونی سەركەوتووی گەلان و كەڵك وەرگرتن لە مێژوو.
3-تاقیكردنەوە.
بژارەی دروست ئەوەیە كە كۆی خاڵی یەكەم و دووەم لەیەك بدرێ ، ئەوە دەبێتە رێگەی دروست بۆ دەربازبوون و وەرگرتنی بڕیاری دروست، بەڵام ترسناكترین رێگە ئەوەیە تاقیكردنەوە بەكاربهێنرێ، چونكە ئەمەیان زۆر تاڵە و مەترسیی ژێركەوتن و لە دەستدانی هەلی تیایە، هەر لێرەش دەڵێم گەلی كوردستان ئیتر شایستەی ئەوە نییە بە تاقیكردنەوە مامەڵەی لەگەڵ بكرێ .
لێرەدا جێگەی خۆیەتی ئاماژە بە بەشێك لە مێژووی وڵاتی ئەمریكا بدەم كە چۆن لەكاتی جەنگدا مامەڵەی كردووە .
لە پاش تەواوبوونی ویلایەتی دووەمی سەرۆك كۆماری ئەمریكا فرانكلین رۆزڤێڵت، جەنگی دووەمی جیهانی هەڵگیرسابوو، بۆیە لە ساڵی (1940) بۆ جاری سێیەم هەڵبژێردرایەوە و بەوەش نەوەستا، ساڵی (1944) بۆ جاری چوارەمیش هەڵبژێردرایەوە تا لە ساڵی 1945 ماڵئاوایی لە ژیان كرد و دواجار ئەمریكا لەساڵی 1951 هەمواری ژمارە (22) ی بۆ دەستوورەكەی خۆی كرد، واتە شەش ساڵ لە پاش نەمانی رۆزڤێڵت لە ژیاندا، سەرۆكایەتی ئەمریكای بە دوو خول پابەند كرد نەك زیاتر.
راستە زۆر شت گۆڕاوە، بەڵام ئێستا ئێمە لە جەنگداین ، ئەمریكا ئەو كاتەو ئێستاش دەوڵەتە، ئێمە دەوڵەت نین، ئەمریكا جیهانی یەكەمە، ئێمە بەشێكین لە جیهانی سێیەم، ئەگەر نەڵێم جیهانی دواكەوتوو، ئەمریكا دەورە نەدرابوو بە نەیار، ئێمە دەورەدراوین ، ئێستاش ئەمریكا جڵەوداری یەكەمی دەسەڵاتی جیهانە و كەسیش ئەو قۆناغەی سەرۆكایەتی ئەمریكای بە نادیموكراسی لە قەڵەم نەدا، بەڵكو بەشێكە لە مێژووی پڕشانازیی ئەو وڵاتە زلهێزە و ئێستاش لەهەر لایەك فڕۆكە هەڵگرەكەی فرانكلین رۆزڤێڵت لەنگەر بگرێ ئەوێ سنووری ئەمریكایە.