بەرەی "نەخێر بۆ سەربەخۆیی"

گشتپرسی یان رێفراندۆم، لە كۆتاییدا، وەك زۆربەی مێتۆدەكانی دیكەی دێمۆكراسی ئامرازێكە بۆ بەشداریی "هاووڵاتیان" لەو بڕیارانەی كە سروشتێكی گشتییان هەیە. گرنگیی رێفراندۆم لە خودی ئەنجامدانی پرۆسەكەدا نییە، بەڵكو لە ئاكامەكەیدایە. ئەم هاوكێشەیە بۆ رێفراندۆمی هەرێمی كوردستانیش راستە. ئەو پرۆسەیە ئەگەر بە سەربەخۆیی كۆتایی نەیەت گرنگییەكی ئەوتۆی نییە. بە دەربڕینێكی دیكە، بۆ زانینی رای كورد سەبارەت بە مانەوە/ دەرچوون لە عێراق، چ پێویستییەكی ئەوتۆ بە رێفراندۆم نییە. هەر بۆخۆی بەرگریی كورد لە دژی توانەوە لە عێراق، لانیكەم لە چلەكانی سەدەی رابردوو بە دواوە، نیشان دەدات كە كورد عێراقی نەویستووە.

 بە تێگەیشتنی ئێمە، كورد تەنها دەبێ لەو بارەدا رێفراندۆم بكات كە ئەگەری تەرجومەكردنی ئەنجامەكەی (وا چاوەڕوان دەكرێ زۆرینە بە بەڵێ بۆ جیابوونەوە دەنگ بدەن) بۆ واقیع، واتە سەربەخۆیی، ئەگەرێكی بەهێز بێت. ئەگەر ئەو دەرفەتە لە گۆڕێدا بێت كە ئەویش دیسان بابەتێكی بە پلە یەك سیاسییە، ئەوە ئەنجامدانی رێفراندۆمەكە گرنگ دەبێت، چونكە ئەگەری گۆڕانكاری لەگەڵ خۆیدا دێنێت. لەو نێوەندەشدا، گوتاری سەركردایەتی سیاسی هەرێمی كوردستان، بەو وەفدەشەوە كە هەفتەی رابردوو سەردانی بەغدایان كرد، زۆر دڵخۆشكەر نین. هەرچەندە پێدەچێت لەبەر مەبەستێكی تەكتیكیش بێت، بەرپرسانی هەرێم دەڵێن "ریفراندۆم مەرج نییە راستەوخۆ سەربەخۆیی بەدوادابێت" یان دەگوترێ "رێفراندۆم دەبێتە كارتێكی بەهێز بەدەستی كوردەوە لە دژی بەغدا". ئەو جۆرە لێدوانانە دەكرێ دوو مەدلوولیان هەبێت: یەكەم، ئەنجامدانی رێفراندۆم مەسەلەیەكی تەكتیكیە بۆ فشارخستنە سەر بەغدا و ناچاركردنی بە هەندێ سازش لە بەرامبەر هەرێمی كوردستان و یان، دووەم: سەركردایەتی هەرێمی كوردستان تەواو بەرچاوی روون نییە سەبارەت بە ئاسۆكانی بەردەم سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان. دەشگونجێ مرۆڤ ئەو تەفسیرە بكات كە سەركردایەتی كورد، لەو قۆناغەدا بیانەوێ تا رادەیەك لە ترسی عێراق و دراوسێكان كەم بكەنەوە و لەوەوە رێگرییەكانی بەردەم پرۆسەكە بڕەوێننەوە تا كاتی ئەنجامدانی رێفراندۆمەكە. 

هەرچۆنێك بێت، قسەی سەرەكی ئەوەیە كە رێفراندۆم، پێش ئەوەی مەسەلەیەكی یاسایی بێت، مەسەلەیەكی سیاسییە و پەیوەندی بە شوێنی تۆوە لە پەیوەندییەكانی هێزدا هەیە. ئەگەر بەهێزبوویت، جا لەبەر هەر هۆكارێك بێت، فەرموو رێفراندۆم بكە، چونكە ئەوكات دەتوانی ئاكامی رێفراندۆمەكە بسەپێنی. ئەگەریش لە مەوقیعێكی باڵای هێزدا نەبیت، دیسان پێویست ناكا رێفراندۆم بكەی، چونكە زۆر بە سادەیی، ناتوانی ئاكامەكەی لە واقیعدا رەنگ پێبدەیەوە.
گشتپرسی هەڵبژاردن نییە

ئەم قسەیە، بەلایەنی كەمەوە، بۆ رێفراندۆمی هەرێمی كوردستان راستە. لەنێو ژیانی دێمۆكراسیدا، هەڵبژاردن بە سروشتی خۆی كۆمەڵگا بەرەو دابەشبوونی زیاتر دەبات، ئەوجا لەسەر بنەمای سیاسەتی تەندروستی، پەروەردەیی، باج، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان یان هەر مەسەلەیەكی دیكە بێت. هەڵبژاردنەكان، ئەگەر تەنیا لە كاتی هەڵبژاردنیشدا بێت، جۆرێك لە لێكدووركەوتنەوە، ئاڵۆزی و دڕدۆنگی دروست دەكەن. بۆیە مەرج نییە میللەتان لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا زۆر یەكگرتووبن. بێگومان دوای هەڵبژاردن دەبێ دیسان بۆ یەكێتی ناوخۆیی بگەڕێنەوە. ئەمە رەنگە بۆ زۆربەی رێفراندۆمەكانیش راست بێت، بەو پێیەی سەبارەت بە پرسیار/ پرسیارەكانی نێو رێفراندۆمیش رای جیاواز و دژبەیەك دەبێت، بەڵام سەبارەت بە هەرێمی كوردستان و رێفراندۆمی چاوەڕوانكراو، ئەو قسەیەی سەرەوە راست نییە. كورد هەڵەیەكی گەورە دەكات ئەگەر بە یەكگرتووییەكی بەهێزی نێوخۆییەوە بەرەو رێفراندۆم نەڕوات. ئەوەش لەبەر چەند هۆكارێك: میزاجی گشتیی خەڵك لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا زیاد لە ئەندازە بەدەست ناكۆكییە نێوخۆییەكانەوە وێران بووە. سەرەڕای رەوشی نالەباری ئابووریی خەڵك، هێزە سیاسییەكان درێغییان نەكردووە لە شكاندنی یەكدی و بێهیواكردنی خەڵك. رەخساندنەوەی كەشێكی ناوخۆیی باش گرنگە بۆ زۆرترین بەشداریی خەڵك لە رێفراندۆمدا. نابێ ئەوەمان لەبیر بچێ كە ئێمە باسی هەڵبژاردن ناكەین تا بڵێین بەشداریی 60 تا 70 لەسەدی خەڵك لە هەڵبژاردن رێژەیەكی باشە لەو روانگەیەوە كە تەنانەت لە هەندێ لە دێمۆكراسییەكانی رۆژئاواشدا، رێژەی بەشداری لە هەڵبژاردنەكان لە سەدا 50 و 60 تێپەڕ ناكات. بەشدارییەكی متەوازیعی خەڵك، لەبەر رۆشنایی بێهیواییان لە سیاسییەكان، هەندێ گرفت بۆ شەرعیەتی جەماوەریی رێفراندۆم دێنێتە پێش، تەنانەت ئەگەر لەڕووی یاساییشەوە شتەكان دروست بچنە پێش. بە تێگەیشتنی ئێمە، ئەگەر بۆ نموونە 70%ی دەنگدەران بەشدارییان لە رێفراندۆم كرد و لە و رێژەیەش، دیسان بۆ وێنە، 70% بە (بەڵێ) و 30% بە (نەخێر) وەڵام بدەنەوە، ئێمە لەبەردەم ئەنجامێكی باشدا نابین و ئەنجامی رێفراندۆمەكە ئەوەندە بەهێز نابێت بە بەراورد بەوەی بۆ نموونە 90%ی خەڵك بەشداریی بكەن و جیاوازیی (بەڵێ) و (نەخێر) 90 بەرامبەر بە 10% بێت.

ئەگەر رێفراندۆم ئەنجام بدرێ، بە دڵنیاییەوە بەرەی "بەڵێ بۆ سەربەخۆیی" دەیباتەوە. ناتەبایی نێوخۆیی رەنگە نەبێتە هۆی دۆڕانی سەربەخۆخوازان، بەڵام بەدڵنییایەوە لەلایەك ئاستی بەشداری لە رێفراندۆم دێنێتە خوار و رەنگە تا رادەیەكیش كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئەنجامەكە هەبێت. بۆیە بەشدارییەكی گەورە لە رێفراندۆم و ئەنجامێكی باش بەندە بە چارەسەری رەوشی نێوخۆیی (بە هەر فۆرمولەیەك بێت) و تا رادەیەكیش باشكردنی گوزەرانی دانیشتووان لە چەند مانگی داهاتوودا. 
بەرەی "نەخێر بۆ سەربەخۆیی"
كێن ئەوانەی بە (نەخێر) دەنگ بە سەربەخۆیی دەدەن؟ جارێ بە تێگەیشتنی ئێمە ئەو بەرەیە كەمینەیە و نایباتەوە. لە هەمان كاتیشدا، من پێشبینی ناكەم هیچ لایەنێكی سیاسی لە كوردستان، تەنانەت ئەگەر لە ناخیشدا باوەڕی بە سەربەخۆیی نەبێت، جورئەت بكات و داوا لە خەڵك بكات بە (نەخێر) دەنگ بە سەربەخۆیی بدەن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەرەی "نەخێر" بۆ سەربەخۆیی رێژەیەك (كەم تا زۆر) دەباتەوە. بەرەی "نەخێر بۆ سەربەخۆیی"، بە دیدی ئێمە لە دوو توێژی سەرەكی پێكدێت: یەكەم، ئەو بەشەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان كە لە ماوەی رابردوودا فەرامۆشكراوە و بێبەشن. رەنگە ئەمانە زیاتر لەو گەنجانە پێكبێت كە تەمەنیان لە نێوان 20 تا 30 ساڵ بێت. ئەمانە رەنگە لەوانە بن كە خوێندنیان تەواو كردووە و بێكارن، تووڕەن لە رەوشی خۆیان و وڵاتەكەیان، دنیا دەبینن و هەست بە بێبەشییەكانی خۆیان دەكەن. ئەمانە دەكرێ كوردبن لە رووی ئێتنیكییەوە، دەگونجێ زۆریش نیشتمانپەروەر و نەتەوەخواز بن، بەڵام بێبەشبوون و تووڕەییان پاڵیان پێوەبنێت دەنگ بە سەربەخۆیی نەدەن. گرووپی دووەم، دەكرێ بەشێك بن لە ئەندامانی پێكهاتە ناكوردەكانی هەرێمی كوردستان و ناوچە كێشە لەسەرەكان، بەو گریمانەی كە رێفراندۆم لەو ناوچانە ئەنجام دەدرێت. رووداوەكانی ئەم دواییەی كەركووك و كاردانەوەی بەرەی توركمانی و عەرەبەكانی شارەكە گەواهی ئەو تێڕوانینە دەدەن. ئەوانەی لە دژی بەرزكردنەوەی ئاڵای كوردستان بوون لە شارەكەدا، ئەگەرێكی زۆر بەهێزە لە رێفراندۆمیشدا، یان بەشدار نەبن و كێشەیەك بۆ شەرعیەتی پرۆسەكە دروست بكەن، یانیش بەشداربن و بە نەخێر دەنگ بدەن. بۆیە سەركردایەتی هەرێمی كوردستان لەسەریەتی بە رێگایەكی دروست، دوور لە زمانی تەخوین و ناشیرینكردن، مامەڵەیەكی پۆزێتیڤ و هاندەرانە لەگەڵ ئەم دوو گرووپە بكات. 

بەكورتی ئەم وتارە سێ شت دەڵێ: پێویستە تەركیزی زۆر بخرێتە سەر ئاكامی رێفراندۆم و ئەگەری پیادەكردنی و پێویستە كورد بە یەكگرتووییەكی بەهێزی نێوخۆییەوە بەرەو رێفراندۆم بڕوات، لە كۆتاییشدا، ئەوانەی دەكرێ بە (نەخێر) دەنگ بدەن، لەخۆبگیرێن و بێبەشی و مەترسیەكانیان كەم بكرێتەوە.