مەلای دوو ساڵان و مەلای حوجران

مەلای پێشان، گوند بە گوند، كەشكۆڵی كتێب و سیپارەكانیان بە كۆڵێ دادەدا و، ئەو حوجرە و ئەو حوجرەیان دەكرد و، لەوێ دەبوون بە فەقێ و لەولای دەبوون بە‌ سوختە.. لە گوندی ناوچەكەی دی، ئیجازەی دوازدە عیلمیی وەردەگرت، لە گوندێكی دی تەدریسی دەكرد، لە یەكێكی دی نیشتەجێ دەبوو.. ئەو گەشتوگەڕان و هەوڵ و كۆششە، وای دەكرد مەلایەك دروست بێ كە لەنێو كولتورێكی كوردەوارییانەی پاكژ و تۆخ تۆخی كوردانەدا شیرازە هەڵچنێ. ئەو وەسفانەیان بە باڵادا دەبڕا: مەلای كورد، مەلای كوردەواری، مەلای كوردپەروەر، مەلای كوردینووس، كەلای كوردیزان، مەلای شاعیر، مەلای عاریف، مەلای نوكتەچی، مەلای دەستڕەنگین و... مەلا بەو گوندا و گوندكردنە دەبووە خێوی رێژینێكی پڕ لە كوردەواری و دینداری و زانستەكەی لە پانتاییەكی كوردەواریدا دەلاواندەوە.

بەڵام بەم دواییە، مەلای ناوشاری پەیدابوون، چ شارێكیش. شارێك لە گوندایەتی تەریوە و لە شارایەتیش پێنەگەییوە... مەلاكانی نێو شار، لە بەینی دوو بەرداشی رەوشی ناهەمواری كلتورێكی نەشاری و نە گوندی، هاڕ و هەڵوەدا بوونە. مەلای شار ئەوانەن كە چ‌ لەنێو شار چ لە گوندەكانی چواردەوری شارێدا، حوجرەیان نەدیوە.

گەنجێك، بەبێ هیچ پێشینەیەكی ماریفەت و خیندنی دوازدە زانستەكە، بەبێ ئەوەی پێشتر هیچ بێنەوبەردەیەكی دەگەڵ شەرعدا هەبووبێت، لە سایەی (پەیمانگەی پێگەیاندنی پێشنوێژ و وتاربێژانی كوردستان)دا، بە دوو ساڵان، شۆرەتی زانای ئایین و مەلای وێدەدرێت. مەلای دووساڵان، لە ژیانیدا دوو گوندی نەدیوە و هیچ‌ هەوراز و نشێوێكی شاخ و كێوی كوردەواریی نەبڕیوە و بە رەشماڵێك و زەماوەندێك و شین و شاییەكی كوردەواری ئاشنا نەبووە.. لە تەلەفزیۆن و لە ئیخباران بە حاڵی كوردەواری خەبەردار بووە .. لە سەتەلایت و ئینتەرنێتان قسە و باسان هەڵدەوێزنێ.. دوای خوێندنی دوو ساڵەی لە پەیمانگەی ئیسلامی، پوخت و جوان بڕوانامەی مەلایەتی وێدەدرێ، بە دشداشە و عەبایەكەوە، دەنێردرێتەوە سەر مینبەرێ.
 
ئەوجا دێتە سەر مینبەرێ، لەو كولتورە هەزار بە هەزارەی كوردەواری، باسی چی بكات؟ لەگەڵ كێ بدوێ؟ لەگەڵ ناخ و ناوەڕۆكی ئەو گەلە نادوێ، چونكە لەنێو قووڵایی كوردەواری هەڵنەهاتووە و هەڵنەقوڵاوە. ئەوەی لێدەردەچێ كە دەیبینین.. باسی بەنگڵاد و سەنیگاڵ، باسی فەڵەستین و تین و میزی حوشتر و تەراتێنی ئەسپی سەحرا، پشی نادەن لایەك لە دنیای كوردانە بكاتەوە، لەبەر غەززە گوندی عەززەی لەبیرچووە، لەبەر بەنگاڵ گۆمەتاڵ لە فەرهەنگیدا نەماوە، لەبەر میسر پرد و جیسری ئەو زێدە نابینێ، لەبەر بۆرما دنیا لە وتەكانی دەڕمێ.. لەبەر سۆماڵ هەر شوورەییە سەرەباسێكیش لەبارەی گوندی گۆپاڵ بكاتەوە. دنیابینی ئەو مەلایانەی بە پانایی كولتووری كوردەوای دینداری فێر دەبوون و زانستیان وەردەگرت، گەلێكی فەرقە لەگەڵ ئەو مەلایانەی بە تیژەڕۆیی و بەبێ بنەمای كوردەواری تێهەڵدەچنەوە و بە بندا دەچنەوە و بێ سەروبەر دەپێچنەوە و دەڕێسنەوە.

ئەم كارگەی بەرهەمهێنانەی مەلای دوو ساڵانە (پەیمانگەی ئیسلامی بۆ پێگەیاندنی پێشنوێژ و وتاربێژان)، كتومت بە ئامادەكردنی خواردنی (fast food) دەچێت. وەك كۆدەتاش هاتە جێی مەلای حوجران، بەو جێگرتنەوەیەش، زەوق و چەشە و بیری مەلای كوردەواریی، تەفروتونا كرد. ئاخر كەسێ كە ساڵانی ساڵ فیتەر، پاسكیلچی و بەننا بووە (دەگەڵ رێزمان بۆ ئەم پیشانە) لە بازنەی دیندا هڕەی لە مەڕەی نەكردووە، چلۆن بە دوو ساڵان ئەو هەموو قیل و قالەی دینی پێ هەزم دەكرێت؟ ماڵی سیستەمی خوێندن ئاوا نەبێت، نەوەیەكی خڕ لە مەلای دوو ساڵانی، لەم كۆمەڵگەیە بەردا، كە بەر لە هەر چت و لایەك، دژ و نەیاری ڕۆحێتی مەلای حوجران و خودی بەها چەسپاوەكانی قورئانن. خوا هەڵناگرێت، ئیسلامییەكانیش ئاقڵانە و زۆرزانانە دەگەڵ ئەو فەعۆیاتیەی ئەوقاف و حكوومەت هەستان و دانیشتنیان كرد، سەتان كادیر و ئەندامی خۆیان لەڕێی ئەو كارگەیەوە كردنە خودان مۆڵەتی مەلایی و گەیاندیاننە مینبەر و وەعز و شەرع و شەڕی فەتوا. زۆرینەی ئەوەی ئیڕۆ لەسەر مینبەر دەقیڕێنن، لەم پێڕەن. 

مەلای دوو ساڵان، زوانی كوردییان زۆر كرێت و بێ سەروبەرە. لە دەڤەرێ عارەبی و لە دەڤەرێ فارسی، وەسەر دەربڕینەكانیاندا زاڵە. سەتان ڕستە و وشەی قوندە (پەروباڵ-تراشاو)یان خستە نێو زوانی شیرینی كوردی كە لە دەربڕیندا، فڕیان وەسەر دەربڕین و ڕستەسازیی كوردانەدا نییە. هێندێ دەستەواژە و دەربڕینی بانگخوازە میسرییەكانیشان لێ بووە بە سوننەت و تاوناتاوێ، لەنێو وتاردا، وەك قەوان، لێی دەدەنەوە.

جاران، مەلای حوجران، لە ڕێبەر و وەستایانی زوان و ئەدەبیاتی كوردی بوون، خەڵكیی لەوانەوە فێری كوردییەكی رەوان و دروست دەبوون، بەڵام ئێستە، پێچەوانە بووەتەوە. كاكە مەلای دووساڵان، ئەدەبیات بە پڕوپووچ و چشتی بێبەرەم و قۆڕ، هەژمار دەكات و خۆی لێ بەریی دەكات. دەی، ئیدی دەبێ واز لەو شانازییە بهێنێت كە نموونەی مەعلانیی لە ئەدەبیات بە نالی، مەحوی و مودەڕیس... دەهێننەوە. بە غەوسی بەغدایێ، میراتی ئەوانت وەبەر ناكەوێت و میراتگری ئەوان نیت، دووریی عاسمان و ڕێسمان، لەنێوان ماریفەت و ئەتواری ئەوان و تۆدا هەیە كە كەلەپووری ئەوان بە توڕەهات و شەتەحات هەژمار دەكەیت.

 مەلای حوجران، خوتبەیان بە قسەی نەستەق و شیعری كلاسیك و زۆرجار نوكتە و بەسەرهاتی خۆش دەڕازاندەوە، بەڵام مەلای دووساڵان، بە جوێن و كوتانەوە و قیڕە و خۆسووركردنەوە و خۆگیفكردنەوە، خوتبەت لێ تفت دەكات و، بابای نوێژكەر خواخوایەتی زوو تەواو ببێت و قوتاری بێت.

مەلای حوجران عەللامەی ڕێزمان و ئەدەبیاتی عارەبی بوون، بە ئەندازەیەك، مەلایەكی وەك شێخ مارفی نۆدێ، دێ ڕێسای نوێ بۆ ڕێزمانی عارەبی دادەڕێژێت. ئەمما مەلای  دووساڵان، تا بە ئاخاوتن ڕادەگات، توانای نووسین و خوێندنەوەی عارەبیشیان نییە. جا وەرە تۆ لە زوانی سەرچاوە سەرەكییەكانی بوارەكەی خۆت نەگەیت، چلۆن لەو خەڵكەی دەگەیەنیت؟ كەسی وا هەیە لەم پێڕی مەلای دووساڵییانە، هەموو شەوانی جومعە، دێتە ڤایبەر و نامە دەنێرێت: قوربانە ئەو حەدیس و دەقە فیقهییەم بۆ بكە بە كوردی! جا هەش وەسەری ئەو خەڵكەی، گوێی بۆ ئەم مەلا عارەبینەزانە ڕادێراوە و لە ئاستی وەعزەكانی، دەمیان بووە بە تەڵەی تەقیو، دین و دنیای خۆیان، لەو فێر دەبن.

داخی گرانم بۆ جلوبەرگی مەلای حوجران، ئەو كەوێ و سەڵتە جوان و مێزەرە سپییە بە گورینگ و جەمەدانییە جەلەكراوە كە مرۆ چاوی بە دیتنیان ڕۆشەن دەبووەوە و دەگەشایەوە، بەجارێ ون كرا. گوایە ڕیفۆرم دەكەن، كەچی دیفۆرمیان كرد. كەوێ و سەڵتە دەگەڵ مێزەری بەگورینگ، لەنێو هەموو جیهانی ئیسلامی، تەنێ مەلای كوردەواری دەیپۆشی. كەچی مەلای دووساڵان، پڕیان دایە دشداشە و عەبای خەلیجی، مۆركی جلكی كوردانەیان لە پۆشاكی مەلایان سڕییەوە. جا هەیانە، بە دیشداشەیەكی زۆر تەنك و شەفاف وەسەر مێنبەرێ دەكەوێت، كوردەواریی گۆتەنی: عەیب نەبی دەعبایەكەی وەك مەترەقێ لەژێرەوە دیارە!

مەلای حوجران، وەختێ دەچوویە كنی و داوای فەتوایەكت لێ دەكرد. ڕەنگی زەرد هەڵدەگەڕا و دەچوو دەستنوێژێكی هەڵدەگرت، هەرچی كتێبی پێوەندیدار بە بابەتەكەوە هەبوو كە لەنێو كتێبخانەكەیدا هەبوون، موتاڵە و تاقیقی دەكردن، بەوەندەش دڵی دانەدەكەوت، دەچوو پرسی بە یەك دوو مەلای دیكەش دەكرد، ئەوجار دەهاتەوە وەرامی دەدایتەوە. ئەمما مەلای دووساڵان، بەبێ هیچ موتاڵا و تەقوا و شكۆیەك، بە دوو خولەك، هەر لەسەر شاشەی تیڤی، گەورەترین فەتوا لەمەڕ پرسە هەستیارەكانی شەریعەت، وەك تەڵاق و میرات و چتە گرنگەكانی تر دەدات. چاوەڕێی ئەوەش مەبە قەت بڵێ نازانم، هەردەم وەرامی بۆ هەموو پرسینێك ئامادەیە. ئەز نزانم لیژنەی فەتوا چ كارەیە كە كاری مەلای دووساڵان بووە بە موفتی شاشان؟

خۆشتر لە هەمووان، مەلای دووساڵان، بێزی نایەت بە (مەلا) ناوی خۆی بەرێت و لەوانەش نیگەران دەبێت كە بە (مامۆستا) و (زانای ئایین) گازی ناكەن. سەت و هەشتا پلە پێچەوانەی مەلای حوجران كە بە ئەوپەری شانازییەوە، پێشناوی مەلایان دەخستە تەك ناویان. مەلای دووساڵان وەها سەریان لێ شێواوە، كەلەپووری پیشەكەی خۆشیان لێ گۆڕاوە.

خولاسەی كەلام، خۆبەندی (ئینتیما)ی مەلای دووساڵان بۆ فەرهەنگ و ژینگە و ژینوار (واقع)ی كوردەواری نییە، دنیابینی ئەو مەلایانەی بە پانایی كولتووری كوردەوای دینداری فێر دەبوون و زانستیان وەردەگرت و مەلای حوجران بوون، گەلێك جوداوازە‌ لەگەڵ ئەو مەلایانەی بە تیژەڕۆیی و بەبێ بنەمای كوردەواری تێهەڵدەچنەوە و بە بندا دەچنەوە و بێ سەروبەر دەپێچنەوە و دەڕێسنەوە.