جەمال نەبەز؛ ژێنەرەوەی زمان، زانست و هزری نەتەوەیی

 

 

حەوتەمین ساڵیادی کۆچی دوایی نەبەز، دەبێت لە رێوڕەسمێکی یادکردنەوەی ئاسایی تێپەڕێت و وەک دەرفەتێک بۆ شیکردنەوەی رەخنەگرانەی دۆخی ئێستای ئەقڵیەتی کوردی ببینرێت و ببێتە سەرەتایەک بۆ لێپێچینەوەیەکی فکری. تایبەتمەندییەکی سەرەکی، کە جەمال نەبەز لە هاوچەرخەکانی و رووناکبیرانی دیکەی کورد جیا دەکاتەوە، تێڕوانینە قووڵەکەی و شارەزاییەکەیەتی لە چەند زانستێکی جیاواز.

 

نەبەز تەنیا نووسەر، وەرگێڕ یان تیۆریست نەبوو؛ ئەو رووناکبیرێکی خاوەن سیستم بوو، کە پرۆسەی نوێکردنەوەی زمانی کوردی بە رێبازێکی سیستماتیک بەڕێوە دەبرد و ئەمەشی لەگەڵ هۆشیاریی سیاسی گرێ دەدا.

 

خوێندنەکەی لە بوارەکانی فیزیا، ماتماتیک و فەلسەفەدا لە زانکۆی بەغدا، بنەمای میتۆدۆلۆژییەکی شیکاریی لە ئەقڵییەتیدا بونیاد نا. ئەم پاشخانە ئەکادیمییە وای کرد، کە نەبەز دیاردە کۆمەڵایەتی و زمانەوانییەکان نەک بە هەست و سۆز، بەڵکو بە دیدێکی زانستی شرۆڤە بکات. ئەو تەنیا بەرهەمهێنەری زانیاری نەبوو، بەڵکو داڕێژەری سیستەمێکی فکری بوو کە هەوڵی دەدا هۆشیاریی نەتەوەیی لەسەر زەمینەیەکی عەقڵانی و زانستی بونیاد بنێت. ئەم "زەمینە رۆشنبیرییە" بووە هۆی ئەوەی بتوانێت لە نێوان زانستە پۆزەتیڤەکان و زانستە مرۆییەکاندا پردێک دروست بکات، کارێک کە لەو سەردەمەدا کەم رووناکبیری کورد دەیانتوانی بیکەن.

 

یەکێک لە لایەنە هەرە شۆڕشگێڕییەکانی نەبەز، تێڕوانینی بوو بۆ زمان. جەمال نەبەز زمانی تەنیا وەک ئامرازێکی پەیوەندی، یان گواستنەوەی کولتوور نەدەبینی؛ بەپێچەوانەوە، زمان وەک سیستمێکی کۆگنیتیڤ (ناسینەوەیی) پێناسە دەکرد، کە توانای کۆمەڵگە بۆ تێگەیشتن لە گەردوون و بونیادنانی شارستانییەت دیاری دەکات.

 

ئەو ساڵانێکی زۆر لە دژی ئەو تێگەیشتنە کلاسیک و هەڵەیە جەنگا، کە زمانی کوردی وەک زمانێکی "پێش-مۆدێرن" کۆد دەکات و تەنیا لە کایەی شیعر و فۆلکلۆردا دەستبەسەری دەکات. لە رێگەی کارەکانی لەسەر تێرمۆلۆژیای زانستە پەتییەکان، ماتماتیک و چەمکە کۆمەڵناسییەکان، بە شێوەیەکی پراکتیکی سەلماندی کە زمانی کوردی خاوەنی ئەو توانستەیە، کە چەمکە زانستی و فەلسەفییە هەرە نوێیەکان هەڵبگرێت و دووبارە بەرهەمیان بهێنێتەوە. ئەم هەڵوێستە وەڵامێکی تووند بوو بۆ ئەوانەی بانگەشەی ئەوەیان دەکرد، کە کوردی نابێتە زمانی زانست و ئەکادیمیا.

 

قۆناخی ژیانی نەبەز لە ئەورووپا و ئەزموونی تاراوگە، "دوورکەوتنەوەیەکی رۆشنبیری" پێویستی پێ بەخشی. ژیان لە ئەڵمانیا و گەڕانەکانی بە ناو کتێبخانە گەورەکانی ئەورووپادا، ئەوی لە ئاڵۆزییە لۆکاڵییەکانی رۆژانە دوور خستەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا وای لێکرد بە شێوەیەکی وردتر سەیری کێشەکانی کۆمەڵگەکەی بکات. ئەم پێگەیەی "دەرەوە" دەرفەتی بە نەبەز دا، کە کێشە سۆسیۆ-پۆلیتیکییەکانی کۆمەڵگەی کورد بە دیدێکی جیهانی و دوور لە دەمارگیریی خێڵەکی، حیزبی یان نەتەوەپەرستیی بەرتەسک هەڵسەنگێنێت.

 

تەنیاییە رۆشنبیرییەکەی تاراوگە نەیشکاند؛ بەپێچەوانەوە، کردی بە رووناکبیرێکی خاوەن دیسپلینتر، میتۆدیتر و زۆر بوێرتر. تێکستەکانی بە زمانەکانی عەرەبی، ئەڵمانی و ئینگلیزی، دۆزی کوردییان لە چوارچێوەیەکی ناوخۆیی سنووردار دەرهێنا و لە پلاتفۆرمی یاسا و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بە شێوەیەکی سیستماتیک شیکردنەوەیان بۆ کرا. نەبەز هەوڵی دا دۆزی کورد نەک وەک کێشەیەکی "بەزەیی"، بەڵکو وەک کێشەیەکی ستاتۆ، واتە سەروەری و دادپەروەریی نێودەوڵەتی بناسێنێت.

 

لایەنێکی دیکەی سەرنجڕاکێشی نەبەز، سەرمەشقییەتی لە وەرگێڕاندا. بە بڕوای نەبەز وەرگێڕان تەنیا گواستنەوەی تێکست لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی دیکە نییە؛ بەڵکو ستراتیژێکی سەرەکییە بۆ "نوێکردنەوەی زمان و ئەقڵییەت". وەرگێڕانی بەرهەمە کلاسیکەکانی جیهان (وەک گۆگۆڵ، شکسپیر و هتد) بۆ زمانی کوردی، وەک رێگەیەک بۆ فراوانکردنی سنوورە واتاییەکان و رستەسازی زمانەکە بەکارهێنراوە.

 

جەمال نەبەز، بڕوای وابوو کە وەرگێڕان زمانی کوردی ناچار دەکات لەبەردەم چەمکە نوێیەکاندا خۆی دابنەوێنێت، خۆی نوێ بکاتەوە و دەوڵەمەند بێت. ئەم تێڕوانینە بۆ پەیوەندیی نێوان کولتوورەکان و گواستنەوەی زانست مۆدێلێکی گرنگە، کە بەداخەوە ئێستاش لە ئەکادیمیای کوردیدا بەپێی پێویست سوودی لێ وەرناگیرێت.

 

ئەو لایەنەی نەبەز کە ئەمڕۆ کورد زۆر پێویستییەتی، بونیادنانی قوتابخانەی کۆمەڵەی ئازادیخوازانی ژیانەوەی کورد (کاژیک)ە. نەبەز بۆشایی ئایدیۆلۆژیی ناو بزووتنەوەی کوردی لە ساڵانی شەستەکاندا دەستنیشان کرد و لە دژی کاریگەریی ئایدیۆلۆژیا بێگانەکان (مارکسیزم یان لیبرالیزم)، هەوڵی دا "ئەقڵی کوردیی سەربەخۆ" بپارێزێت و جێگیری بکات.

 

 

لە شیکردنەوەی مێژووی سیاسیی نوێی کورددا، کاژیک تەنیا وەک رێکخراوێکی سیاسی نا، بەڵکو وەک قوتابخانەیەکی فکریی سەربەخۆ دەرکەوت. جەمال نەبەز وەک "تیۆریستی سەرەکی" و یەکێک لە ژێنەرەوەکانی ئەم بزووتنەوەیە، هەوڵی دابوو نەتەوەپەرستیی کوردی لە کاردانەوەی هەست و سۆز دەربهێنێت و لەسەر زەوینەیەکی زانستی و ناسیاریناسی بونیادی بنێت.

 

بزووتنەوەی کاژیک، کە لە 14ی نیسانی 1959دا و لە دۆخێکی قەیراناوی سیاسی دوای کودەتای سەربازیی عێراق دامەزرا، لەژێر کاریگەریی راستەوخۆی نەبەزدا رێبازێکی "نەتەوەیی زانستی" پەرەپێدا. لە کتێبی "کاژیکنامە" (1961)دا، نەبەز و هاوڕێکانی لە دژی ماتریالیزمی مێژوویی مارکسی وەستانەوە. 

ئەوان ئەو تێزانەیان بە تووندی رەتکردەوە، کە نەتەوەییبوون تەنیا وەک "بەرهەمی گەشەی سەرمایەداری و بۆرژوازی" دەبینن. لەبری ئەمە، نەبەز نەتەوەپەرستیی کوردی وەک بەردەوامییەکی ئۆنتۆلۆژی، مێژوویی و کولتووری پێناسە کرد، کە رەگەکانی دەگەنەوە بە ئەحمەدی خانی، حاجی قادری کۆیی و فەلسەفەی ئێزدیاتی.

 

لە ستراتیژی سیاسیی نەبەزدا، ئامانجی "سەربەخۆیی تەواو" (Fully Independent) هێڵی سوور و پرەنسیپێکی نەگۆڕ بوو. کاژیک لەژێر رێبەریی فکریی ئەودا، هەموو مۆدێلەکانی تێکەڵبوون وەک ئۆتۆنۆمی یان فیدراڵی لەژێر سایەی نەتەوەکانی دیکەدا (بەتایبەت عەرەب) وەک چارەسەری "نیوەچڵ، کاتی و خەڵەتێنەر" دەبینی. درووشمی "کوردستان بۆ کوردانە"، کاردانەوەیەکی راستەوخۆ بوو بەرامبەر بە سیاسەتە بەرژەوەندخواز و سازشکارییەکانی حیزبە کلاسیکەکان.

 

یەکێک لە بیرۆکە هەرە ئۆرجیناڵ و بوێرەکانی نەبەز بۆ هزری ستراتیژیی کورد، چەمکی "یەکێتیی ئاری" بوو. ئەم کۆنسێپتە وەک جێگرەوەیەکی جیۆپۆلیتیکی بەرامبەر بە پان-عەرەبیزم و پان-تورکیزم پەرەی پێدرابوو. 

پێویستە جەخت بکرێتەوە، کە لە هزری نەبەزدا ئەم چەمکە لەسەر بنەمای رەگەزپەرستییەکی بایۆلۆژی یان شۆڤێنیستی (وەک نازیزم) نەبوو، بەڵکو لەسەر بنەمای هاوکاریی کولتووری، مێژوویی و ستراتیژی لەگەڵ نەتەوە ئارییەکان (فارس، ئەفغان، بەلووچ و هیندی) بونیاد نرابوو. ئامانج ئەوە بوو کورد لە "گەمارۆی عەرەب و تورک" رزگار بێت.

 

جەمال نەبەز کاژیکی وەک یەکەمین حیزب پۆلێن دەکرد، کە بە ڕاستی لەسەر بنەمای "زانست و نەتەوەبوون" دامەزراوە. نەبەز بە دیدێکی ریالیستانە، کاژیکی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ دروستکردنی هۆشیارییەکی نەتەوەیی سەربەخۆ؛ هۆشیارییەک کە نە بەند بێت بە بەرژەوەندیی خێڵەکییەوە و نە ببێتە پاشکۆی مانۆرە رۆژانەییەکانی حیزبە کلاسیکەکان. رەخنە سیستماتیکەکانی ئەو بۆ سەر حیزبە کلاسیکەکان لە رقی شەخسییەوە نەبوو، بەڵکو لەو بڕوایەوە سەرچاوەی دەگرت، کە "بێ ئایدیۆلۆژیایەکی نەتەوەیی روون، سەرکەوتنی سەربازی مەحاڵە."

 

لە کۆتاییدا، رۆڵی جەمال نەبەز لە کاژیکدا تەنیا دامەزرێنەری رێکخراوێک نەبوو، بەڵکو ئەو وەک میعمارێکی ئایدیۆلۆژی هەوڵی دا "ئەقڵی کورد" لە قاڵبە کۆنەکان رزگار بکات و بە میتۆدۆلۆژیایەکی زانستی دایبڕێژێتەوە. ئەمڕۆ کە سەیری مێژووی سیاسی کورد دەکەین، شیکردنەوەکانی نەبەز وەک نەخشەڕێگەیەکی فکری، کە هێشتا زیندوویی خۆی پاراستووە، لەبەردەمماندایە.

 

لەو رۆژانەی کە بۆ کورد چارەنووسسازن، یادکردنەوەی جەمال نەبەز دەبێت لە رێوڕەسمێکی نۆستالیژیای ساڵانە دەربچێت و بگۆڕدرێت بۆ بەرنامەیەکی ئەکادیمیی سیستماتیک. گواستنەوەی میتۆدۆلۆژیای شیکاریی ئەو بۆ نەوەکانی نوێ، بەهێزکردنی کوردی وەک زمانی زانست و فەلسەفە، دامەزراوەییکردنی کولتووری وەرگێڕان و خوێندنەوەی رەخنەگرانەی مێژووی سیاسیی کورد، ئەو بەرپرسیارێتییە سەرەکییانەن، کە میراتەکەی خستوویەتییە سەر شانی رووناکبیران و ئەکادیمیستانی ئەمڕۆ.

 

تەنیا بەم شێوەیە دەتوانین بڵێین، کە خاوەندارێتی لە میراتی "ژیانەوەی زمان و بیرەوەریی نەتەوەیی" دەکەین، چونکە نەبەز تەنیا مێژووی نەنووسییەوە، بەڵکو ئەو هۆشیارییەی بونیاد نا، کە توانای گۆڕینی مێژووی هەیە.

 

لە جیهانی رۆشنبیریی کورددا، نەبەز وەک "قیبلەنمایەکی فکری" ماوەتەوە. پشتگوێخستنی میتۆدۆلۆژیای ئەو، واتە ونکردنی رێڕەوی نەتەوەیی زانستی و کەوتنە ناو گێژاوی بەرژەوەندییە کاتییەکان. میراتی نەبەز یادگارییەکی ناو بەفرگر نییە، بەڵکو نەخشەڕێگەیەکی زیندووە، کە هێشتا چاوەڕوانی جێبەجێکردنە.