كاركردن بۆ دەستوور یان كاركردن بە دەستوور؟
ئەزموونی حوكمڕانی و بەڕێوەبردنی دەسەڵات لە وڵاتان ئەوە دەردەخات كە ئامانج لە هاتنەكایەی دەستوور لەهەر كۆمەڵگەیەكدا، وەك بەڵگەنامەیەكی نووسراو، بریتی بووە لە ئاشنابوونی تاكەكان و حوكمڕانەكان بە ماف و ئەركەكانیان و دیاریكردنی سنووری دەسەڵاتی دامەزراوە فەرمییەكان و رێكخستنی پەیوەندییەكانیان لەسەر بنەمای رێزگرتن و چاودێریی هەریەكەیان بەسەر ئەوی تریانەوە لەچوارچێوەی چەند دەقێكی روون و ئاشكرادا كە تێگەیشتن لێیان ئاسان بێت و بەهایەكی باڵایان هەبێت. بۆیە بوونی قەوارەیەكی سیاسی حوكمڕان لە هەر وڵاتێكدا پەیوەست نییە بە هەبوونی دەستوورەوە، بەڵكو دەستوور هێزی زیاتری پێدەبەخشێ.
دەكرێت لە وڵاتێكدا دەستوور نەبێت، بەڵام بەپێی چەند یاسایەكی ئاسایی هاووڵاتی و حوكمڕانەكان ئەركی خۆیان بەجێبگەیێنن و پراكتیزەی ماف و ئازادیەكانیشیان بكەن، بەپێچەوانەشەوە دەكرێت لە وڵاتێكدا دەستوور هەبێت، بەڵام كەسانێك ماف و دەسەڵات قۆرخ بكەن و تەنها ئەو بڕگانە جێبەجێ بكەن كە دەسەڵاتیان بەهێزتر دەكات، بەڵام ئەو بڕگانەی كە ماف بە بەرامبەرەكانیان دەدات و سنوور بۆ قۆرخكاری و تاكڕەوییەكانیان دادەنێت پشتگوێیان بخەن و كاریان پێنەكەن (لە نموونەی وڵاتە عەرەبی و دیكتاتۆرەكانی تر).
كەواتە ئەوەی گرنگە لە بوونی بەڵگەنامەی دەستوور وەك تێكستێكی نووسراو، ئەوەیە كە بەندەكانی، بەو شێوەیەی كە بڵاوكراوەتەوە، بەسەر هەموو كەس و دامەزراوەكاندا جێبەجێ بكرێن، بە جۆرێك كە سەقامگیری و ئارامی و خۆشگوزەرانی بهێنێـتە كایەوە، لەسایەیدا هەموو كەس و دامەزراوەیەك ماف و ئەركی خۆی بزانێت نەك كەسانێك تەنها مومارەسەی دەسەڵات و مافەكانی خۆیان بكەن و بە پێودانگی حەزی خۆیان سنوور بۆ بەرامبەرەكانیان دابنێن. ئەمانە ئەو راستیەمان پێدەڵێن كە گرنگیی دەستوور لە رێكخستنی پراكتیكی ئەرك و ماف و دەسەڵاتەكاندا دەردەكەوێت.
لە ئێستادا هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی كوردستان "سیاسی و ناسیاسی، شارەزا و ناشارەزا" قسەوباس لەسەر دەستوور دەكەن، هەرچەندە دەبوو كوردستان زۆر زووتر لە ئێستا دەستووری تایبەت بەخۆی هەبێت چونكە گرنگیی زۆری هەیە لە چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسیەت، ئاڵوگۆڕكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات و بەدامەزراوەكردنی، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە دانانی دەستوور دوا ئامانج بێت و پێمانوابێت كە بە بوونی دەستوور هەرچی كێشە و نا دادپەروەری و ململانێ نادروستەكانە كۆتاییان دێت و مەترسیەكان بە تەواوی دەڕەوێنەوە، بەڵكو لێرەوە گرەوەكان دەستپێدەكەن.
لە كوردستان كۆمەڵێك یاسا هەن كە تاڕادەیەك بۆشاییە گەورەكەی دەستووریان پڕكردۆتەوە، هەرسێ دەسەڵاتەكەی هەرێم یاسای تایبەتیان بۆ دانراوە، ماف و ئازادییەكانیش بەجۆرێك رێكخراون. لەڕاستیدا خودی دەستووریش هەر ئەم رۆَڵەی دەبێت بە شێوەیەكی فراوانتر و جێگیرتر. بۆیە نابێت هێنانەكایەی دەستوور بكرێت بە ئامانجی سەرەكی، بەڵكو پێویستە دەستوور بكرێتە ئامرازێك بۆ هێنانەدی خۆشگوزەرانی و سەقامگیری و دانانی بەردێكی پتەوی دەوڵەتێكی سەربەخۆ.
ئەوەی بۆ هاووڵاتیانی كوردستان گرنگە، ئەوەیە كە دەستوورێكی هاوچەرخ و مەدەنی دابنرێت، شكۆی هاووڵاتی تیایدا پارێزراوبێت، سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادگا بەدی بێنێت، رێگە لە خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات بگرێت، سنووری دەسەڵاتەكان و چوارچێوەی ماف و ئەركەكان تیایدا روون و ئاشكرابن، لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە لە داهاتوودا كاری پێبكرێت، چونكە هۆكاری هەرەزۆری قەیران و كێشەكانی كوردستان جێبەجێنەكردنی یاسایە نەك نەبوونی یاسا. بۆیە ئەگەر كاركردن بۆ دەستوور گرنگ بێت، ئەوە زۆر گرنگتر لەمە كاركردنە بە دەستوور لە داهاتوودا.