سەرچاوەی گرفتەكان لە شوێنێكی دیكەیە

لە هەموو بوارەكاندا كێشە و تەحەدای گەورە بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتووە. لە قەیرانی سیاسی و داراییەوە بگرە تا دەگاتە كێشەكانی پەروەردە و فێركردن و بەرزبوونەوەی رێژەكانی بێكاری و هەژاری. هەموو ئەو كێشانەی رۆژانە لەگەڵیاندا دەستوپەنجە نەرم دەكەین تەنیا دەرهاویشتەی چەند كێشەیەكی بنەڕەتین كە كۆمەڵناسان پێیان دەڵێن كێشەی بونیادی. كێشە بونیادییەكان بە سروشتی خۆیان لە تاكەكەسان گەورەترن، بەرهەمی مێژوویەكی نسبەتەن درێژن و بوونەتە بەشێك لە كولتوور و شێوازی بیركردنەوەی خەڵك، بۆیە هەر هەوڵێك بۆ چارەسەریان، پرۆسەیەكی درێژخایەن و پڕ لە ئاستەنگ دەبێت، ئەوە ئەگەر بڕیاربێ دەستیان بۆ ببەیت و بتەوێ شتەكان باشتر بكرێن. لە خوارەوە چەند مەسەلەیەكی بنەڕەتی دەستنیشان دەكەم كە بەلامەوە دۆخی ئێستایان بەرهەم هێناوە. 

یەكەم: كۆمەڵگای كوردی هێشتا لەژێر هەژموونی بەهاكانی كۆمەڵگای پێش مۆدێرندایە

راستە زۆرینەی دانیشتووانی كوردستان نیشتەجێی شارەكانن، هەروەها ئەوەش راستە كە رێژەی خوێندەواری لە كوردەواری و تەنانەت لەنێو رەگەزی مێیینەش زۆر بەرزە، بێگومان ئەوەش راستە كە كوردستان دەیان زانكۆ و پەیمانگای خوێندنی باڵای هەیە و دیسان ئەوەش هەر راستە كە لە كوردستان تەكنۆلۆژیایەكی تارادەیەك پێشكەوتوو لە بواری گەیاندن و تەندروستی و تەنانەت پەروەردەییش بەكاردێت، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەو دیاردانەی سەرەوە كە بە دیاردەی مۆدێرن حیساب دەكرێن، كۆمەڵگای كوردەواری تا ئێستاش بەدەست شێوە بیركردنەوەی خێڵایەتی و ناوچەگەریی پێش مۆدێرنەوە گرفتارە. ئێمە دەبینە سیاسەتمەدار، دەبینە پزیشك، مامۆستایەتی دەكەین، بەڵام هەر ناتوانین لەو قاڵبە فكریانە دەربچین كە كۆمەڵگای پێش مۆدێرن بۆی داناوین و لەسەری پەروەردە كراوین. یەكێك لە خۆنیشاندانەكانی كولتووری پێش مۆدێرن لە كوردستان لە سیاسەتدا رەنگی داوەتەوە. دێمۆكراسی ناتوانێ لە كۆمەڵگایەكدا چەكەرە بكات كە بەدەست كولتووری بەچونیەككردنی (هۆمۆجینایزینگ) و وەكیەك لێكردنی خەڵكەوە بناڵێنێت. كۆمەڵگای خێڵەكی ناتوانێ لەگەڵ جیاوازیدا هەڵ بكات، جا ئەو جیاوازیانە سیاسی بن یان كولتووری. ئێمە دەمانەوێ هەموو خەڵك وەك ئێمە بیربكەنەوە، وەك ئێمە بپۆشن، وەك ئێمە قسە بكەن و وەك ئێمە بخۆن و بخۆنەوە. ئەوە كولتووری بەچونیەككردنە كە كۆڵەگەی كۆمەڵگای تەقلیدیی پێش مۆدێرنە. ئەم شێوە بیركردنەوەیە رەنگی بەسەر تێكڕای ژیانی ئێمەوە دیارە. ئێمە كە شەڕ دەكەین بە گیانی عەشایری شەڕ دەكەین، رەخنە لای ئێمە جنێو و دوژمنایەتیە، بۆیە كاردانەوەمان تۆڵەسەندنەوەیە، ئەگەر پێمان كرا. پەنا بۆ دادگا نابەین تەنیا هەندێجار بۆ خۆجوانكردن نەبێت. بە هەمان شێوە كە ئاشتیش دەبینەوە، لەچوارچێوەی سیمبۆل و بەها خێڵەكییەكان ئاشت دەبینەوە، دەست لە ملی یەكدی دەكەین و دەڵێین ئەوەی رۆیشت رۆیشت با چیتر یەكدی نەكوژین و چیتر لەبەرچاوی نەیاران رەخنە و جنێو بە یەكتر نەدەین. ئەوجا بۆیە، پرۆسەكانی ئاشتیی ئێمە هەرگیز نەبوونە سەرەتایەك بۆ سەقامگیرییەكی درێژخایەن، چونكە لەسەر بنەمای تێگەیشتن لە مێژوو و هەوڵدانێك نەبوون بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگایەك كە لەسەر بنەمای دەستوور و یاسایەك رێ بكات. 

دووەم: جێگایەك نییە بۆ شێوە بیركردنەوەی زانستی و رەخنەگرانە

خەڵك رەخنەی لە حكومەت هەیە لەوەی حكومەت خزمەتی ناكات، قوتابی زانكۆ گلەیی لە زانكۆكەی دەكات كە فێری ناكات. نەخۆش لە خەستەخانە و دكتۆرەكەی ناڕازییە. شۆفێر لە خراپیی رێگاوبان و كواڵیتی بەنزین تووڕەیە، دەتوانی لیستەكە درێژ بكەیەوە، كەم كەس هەیە لە شتێك یان لە چەند شتێك ناڕازی نەبێت. 

هۆكارەكان زۆرن، بەڵام بەلای منەوە كێشەی سەرەكی دیسان ئەوەیە كە ئێمە لەكۆمەڵگایەكی تەقلیدیی پێشمۆدێرندا گیرمان خواردووە، كۆمەڵگایەك كە تێیدا جێگایەكی نییە بۆ زانست و بیركردنەوەی رەخنەگرانە. لە كوردستان هەرگیز، نە لەسەردەمی فەرمانڕەوایی كوردی و نە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی پێش راپەڕینیش هەرگیز زانست بنەمای بەڕێوەبردن و ئیدارە نەبووە. ئێمە بە میزاجی شەخسی یان لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی حیزبی و بەپێی خزمایەتی و دۆستایەتی زەوی دابەش دەكەین، خزمەتگوزاری دەگەیەنینە هەندێ شوێن، قوتابی لە زانكۆ وەردەگرین، نمرە دەدەینە قوتابی. ئێمە دوور فكر ناكەینەوە، نانی شەومان هەبێت بیر لە رۆژی دواتر ناكەینەوە، گرنگ ئەوەیە ئێستا دڵخۆش بین، ئێستا پارەمان لە گیرفان بێت، ئێستا دڵی چەند كەسێك رازی بكەین. گرنگ نییە دوای 10 ساڵی دیكە چی روودەدات، شارەكان چەند گەورە دەبن، چەند خەستەخانە و ئاپارتمێنت و قوتابخانەی نوێت پێویست دەبێت، چەند كەسمان گەنج دەبن و لە زانكۆ دەردەچن و پێویستیان بە كار دەبێت. كێ بیر لەم شتانە دەكاتەوە؟ كێ ئەسڵەن بیری لەو شتانە كردووەتەوە تا ئێستا؟ تێكڕای نەهامەتیەكانی ئێستامان لە عەقڵیەت و شێوازی بیركردنەوەی نازانستیمانەوە سەرچاوە دەگرن.

سێیەم: لە كوردستان فەرمانڕەواكان زۆرن و حكومەتدارەكان كەمن

جارێك گوێم لە كەسێك بوو كە تازە وەك سەرۆكی زانكۆیەك دەستبەكار ببوو. قوتابیانی زانكۆكەی لە هۆڵێك كۆكردبووەوە و ویستی هەم خۆی بە قوتابیەكان بناسێنێت و هەمیش فەلسەفەی خۆی بۆ ئیدارەی زانكۆكە روون بكاتەوە. لەو قسانەی كە سەرۆكی زانكۆكە كردی شتێك زۆر سەرنجی راكێشام. گوتی "راستە من سەرۆكی زانكۆم، بەڵام من فەرمانڕەوای زانكۆ نیم، لە راستیدا من بەڕێوەبەری زانكۆم"، ئەوجا بەردەوام بوو: فەرمانڕەوا هەمیشە دەڵێ "بەڵێ" ئەگەر شتێكی بەدڵ بێت و وەڵامەكەی "نەخێر" دەبێت ئەگەر داواكاریەكەتی بە دڵ نەبێت، فەرمانڕەوا هەمیشە بڕیاری رەها و دەستبەجێی هەیە بۆ شتەكان. بەڵام بەڕێوەبەر وا نییە. بەڕێوەبەر دیراسەتی شتەكان دەكات، هەڵسەنگاندنیان بۆ دەكات، راوێژ وەردەگرێت ئەوجا بە شێنەیی بڕیار دەدات. حیساب بۆ دەرهاویشتەی بڕیار و سیاسەتەكانی دەكات و هەتا دوایی. ئەوجا بە قوتابیەكانی گوت: "كە هاتنە لام بۆ شتێك هەرگیز چاوەڕێ مەبن یەكسەر پێتان بڵێم "بەڵێ" یان "نەخێر"، هەموو شتێك دیراسەت دەكرێ ئەوجا بڕیاری لێدەدرێ". ئێمە لە كوردستان فەرمانڕەوامان زۆرن، هەر كەسێك لە شوێنی خۆی جا سەرۆك وەزیران بێت، وەزیر بێت، سەرۆكی زانكۆ بێت، مامۆستا بێت و هەتا دوایی، هەمووی بە شێوە بیركردنەوەی فەرمانڕەوایانە رەفتار دەكات. زۆر سادەیە، ئەگەر كاربەدەستانی كوردستان توانیبایان وەك خەڵكێكی ئیداری، لەسەر بنەمای دیراسەت و لێكۆڵینەوە بیریان كردباوە، ئەستەم بوو كارەساتەكان بەوەی ئێستا گەیشتبان. حكومەتداری خەڵكانێكی دەوێت كە چاكەی گشتی بنەمای بڕیارەكانیانە، لەسەر بنەمای داتا و بەڵگە قوتابخانە دروست دەكەن، جادەی نوێ رادەكێشن، قوتابی لە زانكۆ وەردەگرن، مووچە زیاد یان كەم دەكەن و هەتا دوایی.

بە كورتی، ئەو كێشانەی ئێستا لە كوردستان هەن لە ناتەبایی سیاسی، قەیرانی دارایی، بێ مووچەیی، گەورەبوونی بێ پلانیی شارەكان، بێكاری، نادادپەروەری كۆمەڵایەتی، هەموویان تەنیا و تەنیا دەرهاویشتەی كێشەی قووڵتری كوردەوارین. رەنگدانەوەی كولتووری ئێستای كوردەواری و شێوە بیركردنەوەی باڵادەستی ئەم سەردەمەمانە.