بگەڕێوە یەزدانشێر، بۆتان داڕما
گــــەر دێ هــەبوا مە ئیتــیفاقــەك
ڤێــــكڕا بكـــــرا مـــــە ئیــنقـــیــادەك
رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی
هـەمــیا ژ مــــە را دكــر غــولامــی
تەكمیل دكر مە دیــن و دەولــەت
تەحسیل دكر مە عیلم و حیكمەت
ئەم دێڕانە بەشێكن لە گازندەكانی باوكی ناسیۆنالیزمی كورد و ڕووی لە سەرۆك هۆز و میرەكانی كوردستانی ئەوكاتە لە هەمبەر یەكنەگرتن و ناكۆكییەكانیان، كە بەردەوام هۆكاری دۆڕانیان بووە بەرامبەر بێگانە و داگیركەرانی كوردستان. ئەحمەدی خانی (1651-1707) خولقێنەری یەكێك لە شاكارە مەزنەكانی ئەدەبی كوردی (مەم و زین)، هەر لە دیباچەكەیدا بە تێر و تەسەلی و لە قاڵبی هۆنراوەدا ئەو گازندانەی گەیاندووەتە میرەكانی ئەوسای كوردستان، بەتایبەتی میرانی بۆتان، چونكە بۆخۆی لە جزیرە ژیاوە كە پایتەختی میرنشینی بۆتان بووە.
سەدەیەك پاش كۆچی دوایی خانی، میرێكی بەهەیبەت و ژیر و دلێر لەسەر تەختی پاشایەتیی بۆتان دادەنیشێ و بە لێدانی مۆری شاهانە لەسەر (پەیمانی پیرۆز) زۆربەی میرنشینەكان و هۆزەكانی دەوروبەری ڕێكدەخاتەوە و خۆی ئامادە دەكات بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان.
بەدرخان، میری جێنشینی بۆتان، بە قەولی دەیڤد مەك داوڵ، شكۆمەندترین كەسایەتی ناو خێزانێكی پڕ شكۆ، ساڵی 1821 پاش نەمانی باوكی و لە تەمەنی هەژدە ساڵیدا، لەسەر تەختی شاهانەی بۆتان لە كۆشكی (بورجابەلەك) لە جزیرە دادەنیشێت. جزیرە لەبەر هەڵكەوتە جوگرافیەكەی رۆڵێكی گرینگی لە مێژووی فەرهەنگی، ئابووری و سیاسیی گەلی كورددا گێڕاوە، چونكە كەوتبووە سەر ڕێگای ئەنادۆڵ بۆ مێزۆپۆتامیا و ڕۆژهەڵاتی شانشینە كەوناراكانی هووری و میتانی (سووریەی ئەمڕۆ)، میرانی بۆتان لە ڕەچەڵەكی پاشاكانی (ئازیزان) بوون. هەروەها سەرۆكایەتی یەكێك لە گەورەترین هۆزەكانی كوردستانیان دەكرد، (بوختییەكان)،میر شەرەفخانی بتلیسی لە شەرەفنامەدا شوێنپێیانی تا سەدەی چواردەی زاینی هەڵگرتووە. میرنشینی بۆتان بە بەردەوامی دەربارێكی ڕازاوە و پڕشكۆ و پڕ جموجۆڵ بووە و بێجگە لە سەردەمی داگیركاریی تەیموور و ئاق قویونلوو، بە بەردەوامی حوكمیان كردووە.
میر بەدرخان بەر لە هەر كارێك، شەڕكەرترین و دلێرترین عەشیرەتەكانی میرنشینەكەی لە هەیبەتی سوپایەكی بەهێز و بە دیسیپلیندا ڕێكخستەوە و پاشان لەگەڵ میرانی دراوسێی وەك نوروڵڵا بەگ، میری (هەكاری) و مەحموود خان، میری (موكس و وان) پێوەندییەكی برایانە و بەهێزی دروست كرد.
ساڵی 1839 هەلێكی زێڕین بۆ بەدرخان هەڵكەوت، هێزەكانی برایم پاشای میسر لە شەڕی نوسەیبین هێزەكانی عوسمانی تەفروتونا دەكەن و ئەمەش دەرفەتێكی باش دەبێ بۆ میر كە سنووری دەسەڵاتەكەی بەرفراوانتر بكات، بە ڕادەیەك كە تا كۆتایی ساڵی 1840، لە سنوورەكانی ئێران و دەریاچەی وان و دیاربەكرەوە تا مووسڵی دەگرتەوە، پاشان بەگەكانی قارس و میرنشینی ئەردەڵانیشی كردە هاوپەیمانی خۆی.
لاوازبوونی میرنشینەكانی سۆران و بادینان و میرانی هەكارییش دەرفەتێكی باش بوو بۆ ئەوەی بێ ورووژاندنی دەوڵەتی عوسمانی، بیر لە فراوانتركردنی هەرچی زیاتری قەڵەمڕەوەكەی و گەورەتركردنی كوردستانی داهاتوو بكاتەوە.
میرنشینی هەكاری لە ئەنجامی ململانێی نێوان میرەكەی (نوروڵڵا بەگ) و خزمێكی خۆی (سلێمان بەگ) كە میر لە حكومەتی دوورخستبووەوە، دووبەرەكییەكی گەورە بەرۆكی گرتبوو، بەوهۆیەوە بەرەو داڕمانی یەكجاری دەڕۆیشت، بەڵام ئەو دووبەرەكییەی دەرباری هەكاری ئاشوورییەكانیشی گرتبووەوە.
گرینگترین كەسایەتیی غەیرەكوردی بندەست و هاوپەیمانی میری هەكاری، مار شیمۆن ڕابەری دینی و نەتەوەیی هۆزەكانی بەسام و جەنگاوەری ئاشووری بوو كە لە پێدەشتەكانی تیاری لە دۆڵی زێی گەورە و زەنوێرەكانی سەر ڕێگای لق و پۆپەكانی زێدا دەژیان و نیشتمانی هەزاران ساڵەیان بوو. مارشیمۆن لەگەڵ ئەوەی مەسیحی بوو، بەڵام كەسی دووەمی میرنشینی هەكاری بوو، ئەو كاتانەی كە میر بە هەر هۆكارێك لە پایتەخت نەبووبێ، كاروباری میریی ڕادەپەڕاند، بەڵام وەك باسمان كرد، دووبەرەكیی دەرباری هەكاری، كاریگەری لەسەر ئەوانیش دانابوو، مارشیمۆن پشتی سلێمان بەگی گرت و بەوپێیەش میر نوروڵڵا بەگ داوای هاوكاریی سیاسی و سەربازی لە بەهێزترین دراوسێی كرد بۆ سزادانی ئاشوورییەكان، واتە میر بەدرخان.
میر بەدرخان بۆخۆی هەر بەپێی گێڕانەوەی (ئارشاك سافراستیان -Arshak Safrastian ) مێژوونووسی ئەرمەنی، لەگەڵ ئاشوور و كلدان و ئەرمەنی و نەتەوەكانی تری كە لە قەڵەمڕەوەكەیدا دەژیان، زۆر دادپەروەر بووە و ڕێزی زۆری لێ گرتوون. (ف ـ دیتل) گەڕیدەی ڕووسی لە كتێبی (نووسینەكانی سەفەر بۆ ڕۆژهەڵات لە 1842 بۆ 1845، لە بەشی: بەدرخان بەگ و كوردەكان) نووسیویەتی: مەسیحییەكان بە سەربەستی نوێژ و تاعەتی خۆیان دەكرد و شوێنی تایبەتیان هەبوو بۆ ئەنجامدانی رێوڕەسمی ئاینیی خۆیان، تەنانەت لە جەزیرەی پایتەخت بە هیچ شێوەیەك جیاوازی لە نێوان ئەوان و كورد دانەنراوە. دوو ئەمریكی بە ناوەكانی رایت و برید كە بە داوەتی میر هاتبوونە دەرگۆڵە (یەكێك لە كۆشكەكانی میرنشینی بۆتان لە نزیك جزیرەی پایتەخت)، لە ساڵی 1836 بۆ ماوەی 23 رۆژی تەواو، بە ئیجازەنامەی تایبەتیی دەرباری بۆتان، هەموو كوردستان لە ورمێوە تا دیاربەكر و جزیرە گەڕان، بێ ئەوەی ڕووبەڕووی هیچ ڕێگرییەك ببنەوە، ئەوەش بە تەواوی پێچەوانەی ئەو چەتەگەرییە بوو كە لە ئێران و دەوڵەتی عوسمانیدا باو بوو.
مخابن دادپەروەری و نیەتپاكیی میر بەدرخان كە لەسەرەتادا توانیبووی خەڵك لەخۆی ڕازی بكات و تۆوی دووبەرەكی و ململانێ لە نێوان چین و توێژە جیاوازەكانی كوردستان تا رادەیەك وشك بكات، نەیدەتوانی موعجیزەئاسا و لە چاوترووكانێكدا ناكۆكییەكان و ململانێكانی چینی فیۆداڵی كوردستان نەهێڵێ، هەر بۆیە ئەو ناكۆكیانە لە سەروبەندی شەڕی جدی و كۆتایی لەگەڵ هێزەكانی عوسمانی كە لە ساڵی 1844 بێ پچڕان تا هاوینی 1847یان خایاند، سەریان هەڵداوە.
بەڵام ئەمە هەموو چیرۆكەكە نییە و ئەو ناكۆكییانە بە شێوازی تریش تاودرابوون و لە ماوەیەكی كەمدا داوێنی هەموو كوردستانی گرتەوە، ئەویش چاندنی تۆوی سێبەرەكی بوو لەلایەن مسیۆنێرەكانی كەنیسەكانی ئەنگلیكەنی بەریتانی و پرۆتستانتی ئەمریكی.
یەكگرتن و داڕمان
ساڵی 1835 مسیۆنێرە پرۆتستانتەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا زۆر چالاك بوون و لە مەڵبەندی ژیانی ئەرمەن و ئاشوورییەكاندا قوتابخانە و نەخۆشخانەی بچووكیان دروست دەكرد. مارشیمۆن ئەوەی پێ خۆش نەبوو، چونكە دەیزانی نیەتی خێریان نییە و هاوكات لە پلە و پایەی ئەویش كەم دەكەنەوە لەناو مەسیحییەكاندا.
ساڵی 1830 كە دەبلیو.ف.ئاینزوۆرس William Francis Ainsworth) ) لەلایەن كەنیسەی ئەنگلیكەنەوە دێتە كوردستان، بەگێكی كورد بە شارەزا ئاشوورییەكەی دەڵێت: "پێی بڵێ ئێوەی بیانی هاتوون وڵاتەكەمان داگیر بكەن". هەر واش بوو. ئاینزوۆرس بۆخۆی دەڵێت: "ئەو بایەخدان و پشتگیرییە كوتوپڕ و لەڕادەبەدەرەی وڵاتانی مەسیحی بۆ نەستوورییەكانی كوردستان كە ساڵیانێكی درێژ بەبێ كێشە توانیویانە بە سەربەستی ژیان بەسەربەرن، لە پڕدا هەموو سەرنجی كۆمەڵگای موسوڵمانیان چووەتە سەر و ئەوەش بێگومان سەرەتای لەناوچوونیانە.
ساڵی 1842، مسیۆنێرە ئەمریكییەكان لەسەر گردێكی گەورە كە دەیڕوانییە سەر گوندێكی ئاشوورییەكان، بینایەكی بەرزیان دروست كرد. زۆر بەخێرایی دەنگۆ بڵاوبووەوە كە ئەوە قەڵایەكە لە دژی موسوڵمانەكان دروست كراوە، یان بازاڕێكە ئامانجی ئەوەیە ناوەندی كەسابەت لە جۆلەمێرگەوە بگوازێتەوە بۆ ئەوێ.
دەرباری عوسمانییش كە بێ مەیل نەبوو هەم نەستوورییەكان و هەم میرنشینێكی تری كورد لەناو ببات، ئاگرەكەی خۆشتر كرد. ئاڵۆزییەكی لەڕادەبەدەر بەرپا ببوو، دوور نییە دەنگۆی ئەوەیان بڵاوكردبێتەوە كە شەڕی خاچپەرستان دەستپێدەكاتەوە و لەسەر موسوڵمانان واجبە بەرگری لە ئیسلام بكەن (بە دڵنیاییش وەك هەمیشە كورد ببێتە كەواسووری بەر لەشكر و پاشان ئەوان لێی بخۆن)، پێموایە لەبەر ئامانجێكی كاتیی دیاریكراو، گرێبەستێكی نەنووسراو لەنێوان مسیۆنێرەكان و عوسمانیدا هەبووە، چونكە مسیۆنێرەكان هەندێك لە عەشیرەتە مەسیحییەكانیان بە دژی بەدرخانیش دنەدان و باج و خەراجیان بە پایتەخت نەدەدا، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی میر بەدرخان سزایان بدا و سەركوتیان بكات، ئیتر لێرەوە قۆناغێكی نوێ دەستیپێكرد.
پێناچێ میر بەدرخان ئەو پیلانەی بە وردی شەنوكەو كردبێت و لێكیدابێتەوە. كۆمەڵگای تا سەر ئێسقان موسوڵمان بە تەواوی ترسیان لێ نیشتبوو، ئەوەش وای حوكم دەكرد كە میری موسوڵمانان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئیسلام، كاردانەوەی توندی هەبێت.
سزادان و سەركوتكردن دەستیپێكرد و پیلانەكە سەری گرت، بەریتانیا و فەڕانسە هاتنە دەنگ و دەرباری عوسمانی ویستی لەشكركێشی بكات، بەڵام ئەوە ئاسان نەبوو، چونكە بەدرخان لەژێر ناوی (پەیمانی پیرۆز) كۆنفیدراسیۆنێكی گەورەی لەگەڵ میرانی هەكاری، موكس و وان، قارس، بتلیس و ئەردەلان پێكهێنابوو، بەو جۆرەش یەكەم لەشكری عوسمانی كە بۆ بەرەنگاربوونەوەی نێردرابوو، تێكشكا و هەر ئەو ساڵە (1842) سەربەخۆیی راگەیاند و بەناوی خۆیەوە سكەی دراوی دروست كرد.
کۆتاییەكانی ساڵی 1847 و پاش هەوڵێكی زۆر، دەرباری عوسمانی توانیی (یەزدانشێر)ی برازای (بەدرخان) و فەرماندەی میحوەری ڕۆژهەڵاتی لەشكری بۆتان هەڵخڵەتێنێ و ڕێگا بۆ هێزەكانی (سەردار) عوسمان پاشا بكاتەوە. بەدرخان كە بە هێزێكی زۆرەوە چووبوو ورمێ بگرێتەوە، بەپەلە خۆی گەیاندەوە پایتەخت، بەڵام بەو خیانەتەی یەزدانشێر نیوەی هێزەكانی لەدەست دابوو، ناچار لەگەڵ ئەو هێزانەی كە لەگەڵی مابوون، چوونە قەڵای ئیرۆحەوە و لەوێ سەنگەریان دابەست. پاش ئابلۆقەیەكی هەشت مانگە، لەبەر نەمانی ئازووقە، لە قەڵا وەدەركەوتن و هێرشێكی سەختیان بردە سەر سوپای عوسمانی، بەڵام شكستیان خوارد و لەگەڵ بنەماڵەكەی دوور خرانەوە بۆ (ڤارنا) و پاشان دوورگەی (كرێت)، پاش چەند ساڵ ناردیانە دیمەشق و ساڵی 1868 كۆچی دوایی كرد. یەكێك لە هۆكارەكانی پشتبەردانی میر بەدرخان لەلایەن یەزدانشێرەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە پێیوابوو تەختی پاشایەتیی بۆتان مافی سەیفەدین بەگی باوكی بووە و بەدرخان لێی زەوت كردووە.
شۆڕشی گەورەی یەزدانشێر
پاش داڕمانی بۆتان، یەزدانشێر لەلایەن عوسمانییەوە كرایە حاكمی هەكاری، بەڵام لە پێگەی یەزدانشێر لەناو خەڵكدا دەترسان، هەر بۆیە ساڵی 1850 ئەو پلەوپۆستەیان لێ ستاندەوە.
شەڕ بۆ داگیركردنی یەكجارەكیی كوردستان 40 ساڵی خایاند، بەڵام خەبات بۆ دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆ پاش داڕمانی میرنشینەكان كۆتایی نەهات. هەر ئەو یەزدانشێرەی لەبەر ململانێ و بەرژەوەندیی تاكەكەسی بووە هۆی داڕمانی دەوڵەتی باب و باپیرانی، چەند ساڵ دواتر شۆڕشێكی گەورە و سەرتاسەریی بەرپا كردەوە.
ساڵی 1853 كاتێك كە عوسمانی لەگەڵ ڕووسیەی قەیسەری بەشەڕ هات، لەگەڵ ئەوەی سوڵتان فەرمانی جیهادی دەركردبوو، بەڵام خەڵكی كورد بە هانایەوە نەچوون، لەولاوە دارودەستەی قەیسەریش لەگەڵ ئەوەی پارەیەكی یەكجار زۆریان تەرخان كرد، ئەوانیش نەیانتوانی سەرنجیان رابكێشن، یەزدانشێر ئەو هەلەی قۆستەوە بۆ ئەوەی ڕای گشتیی كوردی پێ رابكێشێ و شۆڕش بەرپا بكاتەوە و كوردستانێكی سەربەخۆ دروست بكات و بۆخۆشی ببێتە پاشا.
ساڵی 1854 چەخماخەی شەڕی لە بتلیسەوە لێدا و بە 20 هەزار جەنگاوەرەوە توانیی ئەو شارە بگرێت. پاش گرتنەوەی بتلیس حاكمە توركەكەی ڕاونا و حاكمێكی كوردی بۆ دانا، ئینجا هێزی لەبەریەك هەڵوەشاوەی سوپای بۆتان بە سەركردایەتیی تاڵی بەگ و كوڕەكانی بەدرخان خۆیان ڕێكخستەوە و چوونە ناو سوپای یەزدانشێرەوە و سەرتاسەری باشووری وان و پاشان موسڵیان بەبێ بەرگرییەكی ئەوتۆ گرت. دەستبەسەرداگرتنی بڕێكی زۆر چەك و تەقەمەنی لەو مۆڵگە گرینگەی لەشكری عوسمانی، ڕێی بۆ خۆش كرد بۆ ئەوەی هێزەكەی بگەیێنێتە 30 هەزار كەس.
ئێزدییەكانی دەوروبەری موسڵیش بە سەركردایەتیی حسێن بەگ پاش ئەوەی سوپایەكی عوسمانییان تێكشكاند، چوونە ناو سوپای یەزدانشێرەوە و یارمەتیدەرێكی گەورە بوون بۆ ئەوەی بە خێراییەكی لەڕادەبەدەر (سیرت) بگرنەوە كە ناوەندی سەرەكیی ئیداری و سەربازیی عوسمانی بوو لە كوردستان و دوو هێزی تایبەتی كە یەكیان لە بەغدا بوو، بە هاوبەشی دەیانپاراست.
لە ئەنجامدا خاكێكی زۆری لە بەغداوە تا وان و دیاربەكر خستە ژێر ركێفی خۆیەوە، ئەو كارەی یەزدانشێر هیوا و ئومێدێكی زۆری بەخشییە خەڵكی كوردستان، بە جۆرێك كە تەنانەت پیرەپیاوێكی زۆر بە چەكی خۆیانەوە چوونە ناو سوپای یەزدانشێرەوە و هەموو شازادەنشینەكانی كوردستانی لەگەڵ كەوت و ئاشووری و ئەرمەنی و تەنانەت یۆنانییەكانیش هاتنە ناو شۆڕشەوە، بە جۆرێك كە تا كۆتایی هاوینی 1855 ئەژماری جەنگاوەرانی گەیشتبوونە 100 هەزار كەس.
رووسەكان وردە وردە پەنایان بردەوە بەر مۆڵگەی زستانەی خۆیان، ئەوەش دەرفەتێكی باش بوو كە بابی عالی سەرنجی زیاتر بخاتە سەر كوردستان، ئینگلیس و فەڕانسە كە لە یەك بەرەدا بەرامبەر ڕووسیا لە شەڕدا بوون (شەڕی كریمیا)، دژی دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆ بوون، چونكە بەپێی هەڵكەوتەی مێژوویی و جوگرافی دەترسان ببێتە هاوپەیمانی رووسیا. بەریتانیا و دەوڵەتی عوسمانی كە زانیان ناتوانن بە شەڕ بەرەنگاری یەزدانشێر ببنەوە، دەستیان كرد بە داڕشتنی پیلان. لە كۆتایی ساڵی 1855بەریتانیا نوێنەری خۆی (نەمرود ڕەسام)ی لە مووسڵەوە ناردە لای یەزدانشێر و داوای لێكرد قبووڵی بكات لە نێوان ئەو و عوسمانیدا نێوەندگیری بكات. سەرەتا ڕازی نەبوو، بەڵام پاش چەند ڕۆژ هەوڵەكانی وەگەڕخستنەوە و گفتی پێدا كە سەربەخۆیی كوردستان بە نێوەندگیریی ڕاستەوخۆی بەریتانیا و لەڕێی دانوستاندن لەگەڵ عوسمانی چارەسەر بكرێت، لە هەمان كاتدا بە نهێنی و بە هەدیە و پارەیەكی یەكجار زۆرەوە، تەماحی وەبەر سەرۆك عەشیرەتەكان نا و رازیی كردن كە چیتر شەڕ بۆ یەزدانشێر نەكەن.
یەزدانشێر لە شەڕدا پیاوێكی زۆر دلێر و بێباك و فەرماندەیەكی لێهاتوو بوو، بەڵام لە سیاسەتدا ئەزموونێكی وای نەبوو، هەر بۆیە دیسانەوە هەڵخڵەتاوە و بڕوای بە بەریتانیا كرد. بەتایبەتی كە نامەیەكی بۆ دەرباری ڕووسیا نووسیبوو و داوای یارمەتیی كردبوو و هیچ وڵامێكی وەرنەگرتبووەوە. هەروەها بەپێی ئەزموونی سەربەخۆیی یۆنان كە 1830 بە پشتگیریی وڵاتە ئەوروپییەكان دەستەبەر كرا، گەیشتبووە ئەو باوەڕەی كە دروستكردنی كوردستانێكی سەربەخۆ بەبێ پشتیوانیی لانیكەم دوو وڵاتی ئەوروپی دەستەبەر نابێت، هەر بۆیە لەگەڵ ڕەسام و لەژێر چەتری پشتیوانیی بەریتانیا بە نیەتی دانوستاندن بەرەو دەرباری عوسمانی وەڕێكەوت. بەڵام هەر پاش گەیشتنی بە ئەستەنبوڵ دەستبەجێ گیرا و خرایە بەندیخانەوە، هێزەكانیشی پاش ماوەیەك سەرگەردانی لە كێوەكانی كوردستاندا، لەبەر یەك هەڵوەشانەوە.
شۆڕشی یەزدانشێر لە مێژووی كوردستاندا شانازیی ئەوەی پێبەخشراوە كە كوردستانی لە قۆناغی جوداییخوازیی فیۆداڵییەوە گواستەوە بۆ جووڵانەوەیەكی نەتەوەیی.
دوا بڕگە
كارێكی گرینگ و بنەڕەتی كە دەبێ بیكەین خوێندنەوەی مێژووە. خوێندنەوەی مێژووی خۆت و جیهان زۆر گرینگە و لە حیساباتی سیاسی و دیپلۆماتیكدا دەرگای زۆر بەڕووی سیاسەتواناندا دەكاتەوە، هاوكات ناهێڵێ مێژوو دووبارە ببێتەوە، كە بە داخەوە تا ئێستاشی لەگەڵ بێت زۆربەی هەرە زۆری كادر و ئەندامانی حیزبەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان و زۆربەی سیاسەتمەدار و فەرماندە سەربازییەكان، مێژووی جیهان لێگەڕێ، شارەزای مێژووی كوردستانیش نین، ئەگەر هەشیانبێت شارەزای مێژووی هاوچەرخن و بە عەقڵیەتێكی خێڵەكییانەوە ئاوڕی لێ دەدەنەوە و تەنیا كای كۆنی پێ بەبا دەكەن.
ئەگەر یەزدانشێر شارەزای مێژوو بوایە خوێندنەوەی ئەو حاڵەتەی دەكرد كە حیسابی یۆنان و كوردستان بۆ ئەوروپییەكان جیاوازە. یۆنان بێجگە لەوەی بەشێك بوو لە ئەوروپای مەسیحی، هاوكات یەكێك بووە لە گەورەترین لانكەكانی شارستانیەت و ئەدەب و هونەر و فەلسەفەی ئەوروپا و جیهان، كە لێرەدا دەبێ سەرباری مێژوو، لە گرینگیی لەڕادەبەدەری ئەدەب و هونەر و فەلسەفەش تێبگەین. پاشان لەهەر حاڵەتێكدا، پێت خۆش بێ یان نا، تۆ بەشێكی لە جیهانی ئیسلام و سەركەوتن و فتوحاتی سوپای ئیسلامت لەسەر حیسابە، ئیسلامێك كە بە پێشەنگیی عوسمانی ئەوروپای كردە گۆمی خوێن. ئەگەر ئەوەشی لەبیرچووبوو خۆ هەر 10 ساڵ لەوەپێش، میر بەدرخان هەر بە فیتنە و پیلانی خودی بەریتانیا و ئەمریكا مەسیحییەكانی قەتڵوعام كرد.
لە كۆتاییدا، داڕمانی بۆتان ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێ كە ئەگەر سەركردایەتیی سیاسیی كورد هاوپەیمانیی گەورەش دروست بكەن بە كردنەوەی جۆرەها بەرەی مەزهەبی و تایفی لە ناوخۆی وڵاتەكەتدا بەرەنگارت دەبنەوە، ئەو كارەی بە درێژایی مێژوو پێیان كردووین، بە قەولی پێشینان (هەم لە ناڵیان داوە و هەم لە بزمار).
سەرچاوەكان:
1-میر شەرەفخانی بتلیسی ، شەرەفنامە (مێژووی ماڵە میرانی كوردستان)، وەرگێڕانی بۆ كوردی: مامۆستا هەژار/ دەزگای ئاراس، چاپی سێیەم، 2006، هەولێر.
2-د. سادق شەرەفكەندی، كورتە مێژوویەكی بزووتنەوە ڕزگاریخوازەكانی كوردستان، لە سەدەی نۆزدەیەمەوە تا كۆتایی شەڕی دووەمی جیهانی / لە بڵاوكراوەكانی یەكێتیی خوێندكارانی دێموكراتی كوردستانی ئێران، چاپی دووەم 2013، هەولێر. لاپەڕەكانی 26 تا 33.
3-دەیڤید مەك دواڵ، مێژووی هاوچەرخی كورد، وەرگێڕانی بۆ فارسی: برایم خانی یونسی/ دەزگای پانیز، چاپی یەكەم: 2002، تاران، لاپەڕەكانی: 105 تا 109.
4-لازاریف، محۆی، واسیلییەوا، حەسرەتیان، ژیگالینا، مێژووی كوردستان، وەرگێڕانی بۆ فارسی: مەنسوور سدقی، كامەران ئەمین ئاوە/ دەزگای فرووغ، چاپی یەكەم: بەهاری 2007، لاپەڕەكانی 121- 122.