گۆران، گەشتی راستەقینە بە تامی خەیاڵ و فەنتازیا

گۆرانی شاعیر کە چەند جارێك سەردانی هەورامان دەكات و جارێكیش سەردانی قەرەداغ دەكات و دیمەنە جوان و دڵڕفێنەكانی ئەو دەڤەرانە دەبینێ، كەڵكەڵەی ئەوەی دەكەوێتە سەر گەشتەكانی بنووسێتەوە، بەڵام لە نێوان دوو بابەتدا تیادەمێنێ، لەلایەك گەشتنامە بەشێوەی پەخشان دەنووسرێت و دەبێ باسی هەموو ئەو دیمەنانە بكات كە دەیانبینێ بە جوان و ناشیرینیەوە، لەلایەكی دیكەش، ئەو قەڵەمی شیعری بەبڕشتترە، دواجار لەم نێوانەدا شیعر بەسەریدا زاڵ دەبێت و بەرهەمی ئەمەش دوو قەسیدەیە، بەڵام بە تامی هونەری گێڕانەوە و فەنتازیای شیعری كە ئەوانیش قەسیدەكانی "گەشتی قەرەداغ" و "گەشتی هەورامان"ن.

گۆران لەم دوو قەسیدەیەدا فۆرمی پەخشان و شێوەی گێڕانەوەی ڕیالیستییانە تێدەپەڕێنێت و ئەم ڕێبازەی گێڕانەوەی گەشتنامە تێكدەشكێنێت، لە بەرامبەردا هەردوو گەشتەكەی بۆ هەورامان و قەرەداغ بە شیعر دەگێڕێتەوە و دەنووسێتەوە، ئەویش بەم شێوەیە:

یەكەم: گەشتی قەرەداغ: قەسیدەیەكی درێژە، تیایدا گۆران وەكو وێنەكێشێك وێنەی دیمەنی شاخ و جۆگە و ژیانی كۆمەڵایەتی و هەندێ لایەنی دانیشتنەكانی خەڵكی و بیركردنەوە و كار و دابونەریتەكانیان وەكو فیلمێكی سینەمایی دەگرێ و ئەم قەسیدەیەش بە شاكارێكی جوانی ئەدەبیاتی كوردی دادەنرێ، ئەم گەشتنامەیە (21) پارچە شیعرە و (179) بەیتە. بەم دێڕە دەستپێدەكات:

ئاسمانی شین و ئەستێرەكانی
پێدەكەنن بۆ بەری بەیانی

دووەم: گەشتی هەورامان

 قەسیدەیەكی درێژە، بەری بیرەوەرییەكانی ڕابردوویەتی، تێكەڵ لەگەڵ گەشتێكی نوێی خۆی و چەند هاوڕێیەكی، لە هەڵەبجەوە دەستپێدەكات و لەناو باخە دڵگیر و جۆگە ئاوە جوان و دڵگیرەكانی هەورامان كۆتایی دێت، ئەم گەشتە دە پارچە شیعرە، هەر پارچەی ناونیشانێكی هەیە، ناونیشانەكان بریتیین لە: دیمەنی ڕێگاوبان، دیمەنی ناو باخ، دێ، ژینی دیوەخان، مەلای مزگەوت، بەیان، مزگەوت، كانیی ژنان، ژن، گۆرانی.. شیعرەكە (61) بەیتە. بەم دێڕە دەستپێدەكات:
كۆمەڵە شاخێك سەخت و گەردن كەش

ئاسمانی شینی گرتۆتە باوەش

 ئەم دوو گەشتنامەیە، جگە لەوەی لە ڕووكاردا گێڕانەوەی دوو ڕووداوی واقیعین، دوو قەسیدەی جوانی شیعریی تێروپڕیشن. بێگومان شیعرەكانی گۆران پڕن لە ناسكی و جوانیی هونەری. شیعریش سەر بە جیهانێكی خەیاڵیی داخراوە، سەربەخۆیە، سەروكاری لەگەڵ واقیعدا نییە، هەرچی گەشتنامەیە بە پێچەوانەیە، بەسەر جیهان و جیهانی دەرەوەدا كراوەیە، جیهانی واقیع و بینراو و دەرەوە، یاسا و ڕێسای گەشتنامەن، بەڵام جیهانی خەیاڵ، خاسییەتی سەرەكیی شیعرە. گۆران لەم قەسیدانەیدا هەردوو ڕەگەزەكە تێكەڵ بە یەكتر دەكات و بە چاوی خەیاڵ و فەنتازیاوە دەڕوانێتە گەشتەكەی، هەر بەو بیر و خەیاڵەشەوە گەشتەكانی دەنووسێتەوە.

گۆران، خۆیشی درك بەوە دەكات كە ئەوەی دەتوانرێ لە شێوەی پەخشاندا بنووسرێتەوە، ناتوانرێ لە شیعردا بەرجەستە بكرێ، بۆیە لە وتارێكیدا بە ناونیشانی (سەرنجێكی كورت لە شیعر) دەنووسێت: "شاعیر هەرچەندە زاڵیش بێ، بەهۆی ئەركی وەزن و قافیەوە ناتوانێ نیازی تەواوی بەڕەوانی بخاتە سەر كاغەز، بەبێ ئەوەی لە هەندێ جێگادا بەشێكی بیرەكانی لە بنەڕەتدا دەرنەهاوێژێ، یان لە كورتی نەیانبڕێتەوە..".

هەر لەم وتارەدا دەنووسێت: "ئەگەر پێویستی وەزن و قافیە لە كایەدا نەبوایە، نیاز و مەبەستی دڵ زۆر بەئاسانتر و ڕەوانتر ئەدركا..".

كەواتە گۆران خۆیشی ئەوە دەزانێ كە شیعر، كۆتوبەندی لە نووسینی پەخشانئامێز زیاترە و دەبێ لە كاتی نووسینەوەی هەر بیر و خەیاڵێكدا بەشێك لە (بیرەكانی دەربهاوێژێ) و (لە كورتی بیانبڕێنێتەوە) و مەرج نییە (نیاز و مەبەستی دڵ) بە (ئاسانی و ڕەوانی) بگات. بەڵام لەگەڵ ئەم كۆتوبەند و دەستبەستراویەشدا، بۆ نووسینەوەی گەشتنامەكەی، خۆی لە قەرەی شیعر دەدات و دوو قەسیدە بەناوبانگەكەی لێ بەرهەم دێنێ.

گۆران توانیویەتی لەم دوو قەسیدەیەدا وێنەی شیعری ئەوەندە جوان بەرجەستە بكات كە خوێنەر وەكو تابلۆ و وێنەی جوانی شیعری بیانبینێ، هەندێ جار وێنەی شیعری وێنەیەكی واقیعییە و دیمەنی ناوچەیەك كتومت وەكو خۆی دەكێشێت، بەڵام هەندێ جار زیادەڕۆیی لە خەیاڵدا دەكرێت. جوانترین وێنەی شیعرییش ئەو وێنەیەیە كە خەیاڵ تیایدا ڕۆڵی فراوانكردنی فەنتازیا و وروژاندنی هەست و سۆز دەبینێت، بەوپێیە وێنەی خەیاڵی لە شیعردا، جوانی و سەرنجڕاكێشانێكی كاریگەر دەخولقێنێت. بێگومان قەسیدەكانی گۆران لەم شێوەیەن كە خەیاڵی جوانیان بەسەردا زاڵە و سەرنجڕاكێشن. هەردوو قەسیدەكە لە نێوان بیرێكی خەیاڵی و واقیعێكی بەرجەستەدا نووسراون و خەیاڵی جوانیناسانەیان بەسەردا زاڵە، بۆیەش لە گەشتنامەكاندا هیچ دزێوی و ناشیرینییەكی گەشتەكانی باس و بەرجەستە نەكردووە، تەنانەت كاتێك باسی گەرما و ماندووبوونی هەوراز و نشێوەكانیش دەكات، وەكو تابلۆیەكی جوانی ڕەنگاوڕەنگ وێنای دەكات و خوێنەر وێنەیەكی شیعریی جوانی تێدا دەبینێت. یان بۆ نموونە كاتێك باسی دیاردەیەكی دزێوی كۆمەڵایەتی وەكو (ژن بە ژن) دەكات، بێگومانم گۆران وەكو كەسێكی ڕۆشنبیر و دنیادیدەی سەردەمەكەی خۆی، لەگەڵ ئەم دیاردەیە نەبووە، بەڵام وەكو ئەوەی ڕێگای نەدابێت ئەم دیاردەیە قەسیدەكەی بشێوێنێ و ناشیرینی بكات، وەسفێكی جوانیناسانەی دەكات:

وەك دوو ئەستێرە دوو بووك لێكیان دا
دەم نرایە دەم، دەست لە مل كرا
(گەشت لە قەرەداغ: كۆپڵەی -19-)
لێرەدا وەسفەكە، وەسفی دیاردەیەكی دواكەوتووانەی وەكو (ژن بە ژنی)یە، كەچی ئەو بۆ ئەوەی شیعرەكەی دزێو و ناشیرین نەبێ، بە ئەستێرەی چواندوون، كە ئەمەش ئاماژەی گەشی و جوانییە.

خۆ ئەگەر دیاردەیەكی ناشیرینیشی (زۆر بە كەمی) لەم دوو قەسیدەیەدا باس كردبێت، ئەوا فۆرمی ڕەوانبێژیی جوانگوتن (التهوین)ی تێدا بەكاربردووە، بۆ ئەوەی ناشیرینییەكە بە جوانییەك بشارێتەوە. جوانگوتن: فۆرمێكی ڕەوانبێژییە، مەبەست لێی سەنگینیدانە بە شتێك یان ناكۆكییەك، بۆ ڕەتكردنەوەی شتێكی تر، بۆ نموونە: یەكێك ناكۆكی لەگەڵ یەكێكی تر هەیە، ئەوی یەكەم بەوەی دووەم دەڵێ: بڕۆ برای شیرینم من ڕقم لە تۆ نابێتەوە. یاخود لە كوردیدا ئیدیۆمێك هەیە دەڵێ: دوژمنی خۆی بە شەكراو دەكوژێ.

گۆرانیش لەم قەسیدانەدا، ئەگەر شتێكی بەدڵ نەبووبێ، بۆ ئەوەی جوانیی شیعرەكە نەمرێ، ئەم هونەرەی بەكارهێناوە، بۆ نموونە كاتێك هەندێ شتی مەلای دیوەخانەكەی بەدڵ نییە دەنووسێت:

قیافەی پەڕپووت، وەك كتێبی كۆن
زمانی شیرین، سیمای نەختێ مۆن
(گەشت لە هەورامان: كۆپڵەی -مەلای دیوەخان-)

(قیافەی پەڕپووت)، ئاماژەیە بۆ ناشیرینییەك، لە بەرامبەردا (كتێبی كۆن)، ئاماژەیە بۆ حیكمەت و زانین و دنیادیدەیی. (زمانی شیرین) ئاماژەی جوانییە، بەڵام (سیمای نەختێ مۆن) ئاماژەیە بۆ دزێوییەك. گۆران لە بەرامبەر (قیافەی پەڕپووت)، (كتێبی كۆن) و لە بەرامبەر (سیمای نەختێ مۆن)، (زمانی شیرین) بەكاردەهێنێ و بەمەش دەیەوێ هاوسەنگییەك دروست بكات و ڕێگا نادات ناشیرینی و دزێوییەكان بەسەر شیعرەكەدا زاڵ بن.

بەم جۆرە ئەم دوو گەشتنامەیەی گۆران، هەم گێڕانەوەیەكی واقیعیی دوو گەشتن و هەم دوو قەسیدەی جوانی بەرهەمی شیعری.

عەبدوڵڵا بەگ كوڕی سلێمان بەگ كوڕی عەبدوڵڵا بەگ كاتبی فارسییە، ساڵی (1904) لە هەڵەبجە لەدایك بووە، لە (1962) لە شاری سلێمانی كۆچی دوایی كردووە، یەكێكە لە شاعیرە ناودارەكانی ئەدەبی نوێی كوردی، بە یەك لەو ڕابەرانەی شەپۆلی نوێی شیعری كوردی دەژمێردرێ كە شیعری كوردییان لە دوای بیستەكانی سەدەی بیستەم لە كێشەكانی عەڕووز و وشەی ناكوردی ڕزگار كرد و هێنایانە سەر كێشی خۆماڵی و وشەی پەتیی كوردی.

ژێدەرەكان:

1- دیوانی گۆران- عەبدوڵڵا گۆران، بڵاوكراوەی پائیز، چاپی یەكەم (1382)، چاپخانەی دالاهو.
2- گۆران، نووسین و پەخشان و وەرگێڕاوەكانی- ئامادەكردنی: ئومێد ئاشنا، ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاراس، چاپی یەكەم (2002).
3- فەرهەنگی ڕۆشنبیری زاراوە و كەسایەتی- دكتۆر ئیدریس عەبدوڵڵا، نووسینگەی تەفسیر، چاپی یەكەم (2016).
4- فەرهەنگی ئەدەبی- د. موحسین ئەحمەد عومەر، لە بڵاوكراوەكانی پاشكۆی ڕەخنەی چاودێر، چاپی یەكەم (2012).
5- فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی- نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، بەڕێوەبەرایەتی چاپ و بڵاوكردنەوەی سلێمانی، چاپی یەكەم (2011).