ژیاننامە و پێگەی لە ئەدەبیاتی نووسیندا

رووداو - هەولێر

نووسینەوەی یادەوەری و ژیاننامە، بە یەكێك لە هونەرە گرنگەكانی نووسینی ئەدەبی دادەنرێت، ژیاننامە ئەو هونەرەیە كە تیایدا نووسەر بەدوای ژیانی خۆی، یان ژیانی كەسێكی ناوداردا دەگەڕێت و خاڵە دیار و بەرچاوەكانی دەخاتەڕوو.

لە كۆنەوە نووسینەوەی ژیاننامە پێگەیەكی گەورەی لای یۆنانی و ڕۆمانییەكان هەبووە و لەم ڕێگایەشەوە ڕووداوە مێژووییەكانیان تۆمار كردووە، بۆ نموونە یەكێك لەو ژیاننامە گرنگ و كۆنانەی گەیشتووەتە ئێمە، بریتییە لە كتێبی (ژیانی ئەسكەندەری گەورە) لە نووسینی "كۆینتۆس كورتیۆس رۆفۆس"، كە نووسەر و مێژوونووسێكی (ڕۆمانی)یە و لە سەدەی یەكەمی زایینی ژیاوە، ئەو لە كتێبەكەیدا باسی ژیانی ئەسكەندەری مەكدۆنی دەكات. یەكێكی دیكە لە ژیاننامە كۆنەكان، كتێبی (ژیانی دوازدە ئیمپڕاتۆرەكە)یە لە نووسینی "تراتكویلوس"، هەروەها كتێبی "ژیانی بەراوردكارانەی گەورە پیاوانی یۆنان و ڕۆمان"، لە نووسینی فلوتارخۆس، یەكێكی دیكەیە لەو كتێبانەی لە كۆنەوە لەبارەی ژیاننامەی كەسایەتییەكانەوە نووسراوە و باسی ژیانی ئەسكەندەری مەكدۆنیشی تێدایە.

عەرەبەكان لە سەدەی دووەمی كۆچی و بە نووسینەوەی ژیاننامەی پێغەمبەری ئیسلام (د. خ)، دەستیان بە نووسینی ئەدەبیاتی ژیاننامە كردووە. ئەبوبەكر محەممەد كوڕی ئیسحاقی ناسراو بە "ئیبن ئیسحاق" (703-768 ز) یەكەم كەسە كە لە سەدەی دووەمی كۆچییەوە، ژیاننامەی پێغەمبەری ئیسلام بە ناونیشانی (ژیاننامەی پێغەمبەری خودا- سیرە رسول الله) دەنووسێتەوە و ئەمەش دەبێتە سەرەتا و بنەمای نووسینەوەی ژیاننامەی پێغەمبەر لە قۆناغەكانی دواتر و نووسینەوەی ژیانی هاوەڵانیشی بەدوادا دێت.

لە سەدەی پێنجەمی كۆچیدا، هونەری نووسینەوەی ژیاننامە زیاتر بەرفراوان بوو، زۆر ئینسایكلۆپیدیای گەورە دانران، لەوانە: ئەلخەتیب ئەلبەغدادی مەوسوعەكەی خۆی بە ناوی (مێژووی بەغدا-تاریخ بغداد) نووسی و دواتریش ئەم پڕۆسەیە بەردەوام بوو، تا ئەوەی لە سەدەی حەوتی زایینی "شەمسەدین ئیبن خەلەكان" مەوسوعە بەناوبانگەكەی خۆی دەنووسێت بە ناونیشانی (وفیات الاعیان)، كە ژیاننامەی هەشتسەد كەسایەتی لەخۆ دەگرێ، بەهۆی ئەم كتێبەوە "ئیبن خەلەكان" بە یەكەم مێژوونووسی عەرەبی دادەنرێت كە بەشێوەیەكی ڕێكوپێك و دروست و هونەری و ئەدەبیانە ژیاننامەی كەسانی ناوداری نووسیوەتەوە و ئەم كتێبە تا ئێستاش یەكێكە لە سەرچاوە گرنگەكانی ناسینی كەسایەتییە مێژووییەكانی سەردەمانی پێشوو.

ئیبن خەلەكان، مێژوونووس و قازی و ئەدیبێكی كورد بووە، ساڵی (1211 ز) لە شاری هەولێر لەدایك بووە، لە دیمەشق ژیاوە و ساڵی (1282 ز) كۆچی دوایی كردووە، ئیبن خەلەكان شارەزایی لە زانستە شەرعییەكان هەبووە و وانەكانی ئەحكام و فیقهـ و ئوسوڵی دینی خوێندووە، تا بووەتە یەكێك لە شێخ و گەورە زانایانی شاری دیمەشق و كەسێكی ناودار لەسەر ئاستی جیهانی عەرەبی.
هەرچەندە ئەم زانا گەورەیە، كوردە، بەڵام بەهۆی ئەوەی كتێبەكەی بە زمانی عەرەبییە، بۆیە ئەم كتێبەی ناچێتە چوارچێوەی مێژووی ئەدەب و كولتووری كوردی، بەڵكو دەچێتە چوارچێوەی نووسینەوەی مێژووی عەرەبەوە، ئەمەش بێگومان هۆكاری خۆی هەیە و ئەوكات نووسین و خوێندنەوە بە زمانی كوردی نەبووە.

دوای ئەمانە هونەری نووسینەوەی ژیاننامە گەشەی سەند و زۆر كتێبی دیكەی ژیاننامە نووسران و تا ئێستاش بەردەوامن.

لە مێژووی ئەدەبیاتی كوردیدا، نووسینەوەی ژیاننامە، هەروەكو زۆر بابەتی دیكە درەنگ دەستی پێكردووە، بەگوێرەی ئەو سەرچاوانەی لەبەردەستدان، كتێبی "گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم- لە نووسینی: عەلی كەمال باپیر ئاغا كە لە ساڵی (1939) بڵاوی كردووەتەوە، یەكەم كتێبە لەسەر ژیانی چەند شاعیرێك نووسراوە، هەروەها كتێبی "مەناقیبی كاك ئەحمەدی شێخ- لە نووسینی: خواجە ئەفەندی (1939)" و كتێبی "موفتی زەهاوی- لە نووسینی: شێخ محەمەدی خاڵ (1953)" و "مێژووی ئەدەبی كوردی- نووسینی: عەلائەددینی سەججادی (1952)"، "سیڕەتی حەزرەتی محەممەد- نووسینی: مەلا محەممەد كەریم (1956)"، سەرەتای ئەو كتێبانەن كە دەچنە خانەی نووسینی ژیاننامە لە ئەدەبیاتی كوردیدا، دیارە لە قۆناغەكانی دواتر و تا ئێستاش بە سەدان و بگرە بە هەزاران كتێبی ژیاننامەئامێز بە كوردی نووسراون، یان لە زمانی دیكەوە وەرگێڕدراون.
ئەگەرچی وەكو گوتمان مێژووی نووسینەوەی ژیاننامە كۆنە، بەڵام لە سەدەی نۆزدەهەمدا بۆ یەكەمجار ژیاننامە وەكو زاراوە كەوتە ناو فەرهەنگەكانی زمان و لە ساڵی (1809ز) لە فەرهەنگی ئۆكسفۆرددا باس كرا، جۆرەكانی ژیاننامە زۆرن، بەڵام دابەش دەبنە سەر دوو جۆری سەرەكی.

یەكەم- ژیاننامەی ئەوانی تر: 

ئەوەیە كە نووسەرێك باسی ژیانی كەسێك یان كەسانێك بكات، ئەم جۆرەیان لەڕووی مێژووییەوە كۆنترین جۆری ژیاننامەیە، هەر لە كۆنەوە نووسەران باسی ژیانی پاشا و دەسەڵاتدارانیان كردووە و ژیانی كەسایەتییە ناودارەكانیان نووسیوەتەوە.

دووەم- ژیاننامەی خود (یادەوەری):

 ئەو جۆرەیە كە كەسێك ژیاننامەی خۆی دەگێڕێتەوە و لە ڕوانگەی خۆیەوە باسی ڕووداوەكان دەكات.

نووسینەوەی ژیاننامە لەلایەن كەسانی دیكەوە، بابەتی سەرەكیی ئەم باسەی ئێمەیە، نەك نووسینەوەی بیرەوەری. لە ژیاننامەدا خوێنەر هەمیشە بەدوای ڕووداوە شاراوە و باسنەكراوەكاندا دەگەڕێت، ئەو ڕووداوانەی كە نووسەری ژیاننامە لە كەسایەتییەكانی دەگێڕێتەوە و جێگای سەرنجن و بوونەتە هۆی بەناوبانگبوونی ئەم كەسایەتی، یان كەسایەتییانە، یاخود باسی ئەو شكستانە دەكات كە تووشی كەسایەتییەكان هاتووە و بەسەریدا زاڵبوون، واتا تایبەتمەندیی نووسینەوەی ژیاننامە ئەوەیە كە بابەت و بەڵگەنامەی مێژوویی لەبارەی كەسایەتییەكان كۆدەكاتەوە و لایەنە درەوشاوەكانی ژیانیان دەخاتەڕوو، هەروەها ئەو ڕووداو و هەڵوێستانەی ژیانیان دەخاتەڕوو كە جێگای سەرنجن.

"فلوتارخۆس" كە ژیاننامەی ئەسكەندەری مەزن و چەند كەسایەتییەكی دیكەشی نووسیوەتەوە، ئاماژە بەوە دەدات كە ئەو وردەكارییەكانی ژیانی ئەسكەندەری نەنووسیوەتەوە، چونكە ئەو نایەوێ مێژوو بنووسێتەوە، بەڵكو دەیەوێ ژیان بنووسێتەوە و پەندی لێ وەربگیرێ.

كەواتە نووسینەوەی ژیاننامە هەر لە كۆنەوە پێویستی بە تەكنیك و هونەركاری هەبووە، بەتایبەتی لە سەردەمی ئێستا، نووسینەوەی ژیاننامە وەكو جاران هەڕەمەكی نییە، هەر كتێبێكی لەمجۆرە كە دەنووسرێت، دەكەوێتە بەر نەشتەری لێكۆڵینەوەی زانستی و شیكاری و لێكۆڵینەوە و بەراوردكردنی ئەو ڕووداوە مێژووییانەی كە لە ژیاننامەكەدا باسكراون، لەگەڵ ئەو ڕووداوانەی لە سەرچاوە مێژووییەكانی دیكەدا هەن، بەتایبەتیش كە ئێستا سەرچاوەی زۆر لەبەردەستدان و هەندێ جار وێنە و تۆماری دەنگی و ڕەنگیی كەسەكە لەبەردەستدان.

هونەری نووسینەوە و باسكردنی ژیاننامەی كەسایەتییەكان، لە چاخی ئێستا، هەنگاوێكی دیكەی هاوێشتووە، بەتایبەتیش ئەم هەنگاوە زیاتر لە ڕۆژئاوا دەبینرێ، ئەویش ئەوەیە كە ژیانی كەسایەتییەكان دەكرێتە فیلمی سینەمایی و دراما و زنجیرەی تەلەفزیۆنی و تەنانەت فیلم كارتۆنیش، بەهۆی ئەوەش كە سەردەمی ئێستا وێنە و ڤیدیۆ بەسەر هۆشیاری خەڵكەوە زیاتر كاریگەرییان هەیە و زیاتر سەیر دەكرێن، ئەو ژیاننامانەی لە ڕێگای دەنگی و ڕەنگییەوە پیشان دەدرێن، كاریگەرییان زیاترە. كەواتە دەبێ پێشبینی ئەوە بكەین بە تێپەڕینی كات، نووسینەوە و باسكردن و بەبەڵگەنامەكردنی ژیاننامە، بەردەوام گۆڕانی دیكەی بەسەردا دێت و شێوە و شێوازی نوێ بەخۆوە دەبینێ.

ژێدەر:

- كتابە المژكرات أو السیرە الژاتیە- یاس خچیر العلی، موقع:
http://www.kitabat.info/subject.php?id=6569
- فن السیرە الژاتیە و انواعها فی الادب العربی- د. عبدالمجید البغدادی، مجلە قسم العربی, جامعە بنجاب, لاهور-باكستان، العدد (23)، (2016).
- بیبلۆگرافی دووسەد ساڵی كتێبی كوردی (1787-1986)- مستەفا نەریمان، دەزگای ڕۆشنبیری و بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری، بەغدا (1989).
- بەرگەكانی مێژووی ئەدەبی كوردی- دكتۆر مارف خەزنەدار، دەزگای ئاراس بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپی دووەم (2010).
- مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی- عه‌لائه‌ددین سه‌ججادی، بڵاوكردنه‌وه‌ی كوردستان (انتشارات كردستان) سنه‌، چاپی دووه‌م (1395)ی هه‌تاوی.