دەربارەی هاوڕێیەتی
"داری باش لەڕێی بەرەكەیەوە بناسن"
مەسیح
كاتێك مەنسووری حەللاج بەتۆمەتی زەندیقبوون و سوكایەتی بەزاتی ئیلاهی بەناو ئاپۆڕەی حەشاماتدا دەبەن بۆ مەیدانی لەخاچدان، هەمووان بەردی تێدەگرن، بەڵام شبلیی هاوڕێی گوڵێكی تێدەگرێت، ئەویش لەقووڵایی دڵەوە ئاهێك هەڵدەكێشێت. كە لێی دەپرسن هۆی چییە ئەو هەموو بەردەت تێگیرا دەنگت لێوە نەهات كەچی بەو گوڵەی شبلی لەدڵەوە نیگەران بوویت؟ لە وەڵامدا دەڵێت: "ئەوانەی بەردیان تێگرتم نەزانن، دەیانبەخشم، چونكە نازانن چی دەكەن، بەڵام شبلی دەزانێت كە دەبێت ئەو كارە نەكات (عەتار نیشاپوری: 1386: 517).
تەفسیری ئەو نیگەرانییەی حەللاج لە هاوڕێكەی پرسیاری قووڵ دروست دەكات دەربارەی چەمك و ماهیەتی هاوڕێیەتی. ئاخر تراژیدییە هاوڕێكەت لە ریزی حەشاماتدا بینەری ئەو هەموو نەفرەتە بێت كە بەسەرتدا دەبارێت. ئەوە چ كەسێكە جورئەتی ئەوە دەكات وەك تەماشاكەرێك ببینێت هاوڕێكەی لەتوپەت دەكرێت و تف دەكرێتە تەوێڵی و تا پلەی شەیتان ناشیرین دەكرێت؟ ئەوەی پرسیاری حەللاجیشە ئامادەبوونی شبلییە لەناو ئاپۆڕەی عەوامی ئاشووبگەر و تێگرتنی گوڵێكە كە بەلای حەللاجەوە ئازاری لە هەموو ئەو بەردانەی تێیگیرا بەسوێتر بوو.
ئەم رووداوەی حەللاج ماچەكەی یەهوزامان بیردەهێنێتەوە. كاتێك یەهوزا لە بەرامبەر وەرگرتنی سێ دراوی زیودا پێش جووەكان دەكەوێت و شوێنی مەسیحیان بۆ ئاشكرا دەكات، یەهوزا پێیان دەڵێت: ئەو كەسەی ماچی دەكەم ئەوە مەسیحە و بەوجۆرە بەهۆی ماچەكەی یەهوزاوە عیسا دەستگیر دەكرێت و دواتر لەخاچ دەدرێت. یەهوزا هاوڕێ و خوێندكاری مەسیح بوو.
كاتێك سەربازەكان دێن و قۆڵبەستی دەكەن، روو دەكاتە یەهوزا و پێیدەڵێت:" یەهوزا بەماچ رۆڵەی مرۆڤ دەدەیت بەدەستەوە..لۆقا: 22". لێرەدا ئەوە ماچی هاوڕێیە دەبێتە خەنجەرێكی ژەهراوی و دەچێت بەپشتی مەسیحدا و كۆتایی بەژیانی دێنێت. هەموو ئەو سوكایەتیەی بەمەسیح دەكرێت، سەرەتا لە ماچەكەی یەهوزاوە دەست پێدەكات. هەرچەندە دواتر یەهوزا پەشیمان دەبێتەوە و سێ دراوەكە دەگەڕێنێتەوە بۆ پەرستگا، بەڵام كاهینەكان دەڵێن: "ئەمە نرخی خوێنە، ناشێت بۆمان بیخەینە گەنجینەی پەرستگاوە..مەتتا: 27"، بۆیە زەوییەكی پێدەكڕن و دەیكەن بە گۆڕستان بۆ بێگانەكان. یەهوزاش لە ئازاری پەشیمانیدا خۆی هەڵواسی و خۆی كوشت.
رووداوەكانی ناو ئەم چیرۆكانە دەمانبەنەوە سەر ئەو پرسیارە ئەخلاقییە گرنگەی كە بەنیسبەت ژیانی مرۆڤەوە پرسێكی جەوهەرییە، ئەویش هاوڕێیەتییە. ئایا هاوڕێیەتی چییە؟ چ خزمەتێك بەپرۆسەی كامڵبوونی عەقڵی و ڕۆحیی مرۆڤ دەكات؟ هاوڕێیەتی هەڵگری چ بەهایەكی ئەخلاقییە؟
ئەرستۆ یەكێكە لەو فەیلەسووفانەی كە بە قووڵی لەبارەی هاوڕێیەتیەوە قسەی كردووە: ئەو پێیوایە هاوڕێیەتی فەزیلەتێكە مرۆڤ دەتوانێت لەڕێگەیەوە ئاسوودەیی بەدەست بهێنێت كە دوا ئامانجی ژیانە. هاوڕێیەتی نەك تەنیا پێویستییە لە ژیاندا، بەڵكو لە هەمانكاتدا جوان و شەریفانەیە، زیاتر لەمە هاوڕێیەتی وێكچوون و هاوبەشییەكی ویژدانییە. لە كتێبی (ئەخلاقی نیكۆماخۆس)دا ئەرستۆ هاوڕێیەتی بۆ سێ شێوە پۆلێن دەكات بەرئەساسی سێ پرەنسیپ كە بریتین لە: بەرژەوەندی، چێژ و فەزیلەت.
- هاوڕێیەتیەك كە لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە، هاوڕێیەتیەكی سادەلەوحانەیە و بە نەمانی بەرژەوەندییەكە، ئەویش كۆتایی دێت.
- ئەو هاوڕێیەتیەی بەرئەساسی چێژە، ئاسان دروست دەبێت و بەئاسانیش لەناودەچێت پاش تێركردنی چێژ یاخود گۆڕینی سروشتەكەی.
- هاوڕێیەتیەك كە پرەنسیپەكەی فەزیلەتە، باشترین جۆری هاوڕێیەتییە كە لەسەر بنەمای وێكچوونی فەزیلەتە و تەمەنێكی درێژی هەیە.(ئەرستۆ:1924: 230).
لای ئەرستۆ هاوڕێیەتی كاتێك دەگات بەكەماڵ كە هەرسێ توخمی (بەرژەوەندی، چێژ، فەزیلەت)ی تێدا بەرجەستە ببێت. ئەو پێیوایە هاوڕێیەتی راستەقینە كورت دەبێتەوە لەیەك كەسدا، چونكە فرە پەیوەندی ناتوانێت خاوەن قووڵاییەكی خوازراو بێت. سەختە كەسێك بتوانێت خۆشەویستیی زۆرترین كەس بەدەست بهێنێت و لەتەكیشیاندا لە پەیوەندییەكی هاوڕێیەتی تەواودا بێت.
لەبارەی ئەو ناكۆكیانەی لەنێوان دوو هاوڕێدا دروست دەبن، ئەرستۆ پێیوایە جیاوازی ماهیەتی ئەو ناكۆكیانە پەیوەستە بەو بنەمایانەوە كە هاوڕێیەتیەكەی لەسەر دروست بووە.
ئەو هاوڕێیەتیەی كە لەسەر بنەمای فەزیلەتە هیچ گازندە و سەختییەكی تێدا دروست نابێت، چونكە لەبنەڕەتدا هاوڕێیەتییەكە لەسەر كردەی چاك دروست بووە. هاوڕێیەتییەكیش كە بەرمەبنای چێژە هیچ ناكۆكییەكی تێدا دروست نابێت چونكە لە حاڵەتی تێركردنی چێژ هاوڕێیەتییەكە خۆی كۆتایی دێت.
سەختی و ناكۆكی لەو شێوە هاوڕێیەتییەدا دروست دەبێت كە لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە، لەبەرئەوەی هەرلایەك دەیەوێت زیاتر لەو بەشە وەربگرێت كە پێیدراوە. هاوڕێیەتییەك كە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی و چێژە، ئەوە هاوڕێیەتی نێوان خراپەكارانە نەك مرۆڤی خاوەن فەزیلەت (ئەرستۆ: 235:1924).
بەبڕوای ئەرستۆ چۆنیەتی پەیوەندیمان لەگەڵ خودی خۆماندا، سروشتی پەیوەندیمان لەگەڵ ئەوانی دیكە دەستنیشان دەكات. كاتێك كەسێك چاكە و ئاسوودەیی بۆ هاوڕێكەی دەوێت، ئەوا بۆ خودی خۆی دەوێت چونكە لە هاوڕێكەیدا خۆی دەبینێتەوە. هاوڕێیەتی تاكە پەناگەیە كە مرۆڤ لە كاتی خۆشبەختی و بەدبەختیشدا پەنای بۆ دەبات. هەرچەندە ئینسان زیاتر دەوڵەمەند بێت و هەست بە هێز و توانا و شكۆ بكات، هەر پێویستی بەوەیە هاوڕێكانی لەدەوری بن (ئەرستۆ: 1924: 219).
ئەرستۆ پەیوەندییەك دروست دەكات لەنێوان عەدالەت و هاوڕێیەتیدا، بەبۆچوونی ئەو ئەگەر ئینسانەكان یەكتریان خۆشویست، ئیدی هیچ پێویستییەك بە عەدالەت بوونی نییە، چونكە باشترین دادپەروەرییەك كە لە دونیادا هەیە، بەبێ هیچ ئەرگومێنتسازییەك، ئەو دادپەروەرییەیە كە لە هەست و خۆشەویستییەوە سەرچاوە دەگرێت (ئەرستۆ: 1924: 221).
لەژێر كاریگەریی ئەرستۆدا، ئیبن مەسكەوەییە بەم جۆرە ئەو سێ شێوەیەی سەرەوە لە هاوڕێیەتی وەسف دەكات:
- هاوڕێیەتییەك كە لەسەر بنەمای چێژە بەخێرایی دروست دەبێت و بەخێراییش لەناودەچێت، لەبەرئەوەی چێژ یەكێكە لەو شتانەی دەگۆڕێت. ئەم شێوازە لە هاوڕێیەتی زیاتر لەناو گەنجاندا بڵاوە.
- ئەو هاوڕێیەتییەی كە بەرئەساسی بەرژەوەندییە لەسەرخۆ دروست دەبێت و بە نەمانی بەرژەوەندییەكە ئەویش بەخێرایی كۆتایی دێت. ئەم تەرزە لە هاوڕێیەتی زیاتر هاوڕێیەتی نێوان پیاوە بەتەمەنەكانە.
- هاوڕێیەتییەك كە بنەماكەی فەزیلەتە، بەخێرایی دروست دەبێت و لەسەرخۆ لەناودەچێت، چونكە چاكە دەمێنێتەوە لەنێوان مرۆڤەكاندا. ئەمە شێوازی سەداقەتی نێوان مرۆڤە مەزنەكانە (د.اسامە سعد: 1993: 20).
سوهرەوەردی مرۆڤ پۆلێن دەكات بۆ سێ جۆر، جۆرێكیان وەك خواردنە كە ناتوانین دەستبەرداری بین، جۆرێكی دیكەیان وەك دەرمان وایە كە هەندێك كات پێویستمان پێیەتی و جۆرێكی دیكەشیان وەك پەتایە كە هەمیشە لێی رادەكەین (هەمان سەرچاوە لا 22).
ئەبوحەییانی تەوحیدی هاوڕێیەتی چاك و خراپ لە رێگەی بەرئەنجامەكانیەوە دەناسێنێ، ئەو پێیوایە هاوڕێیەتی پیاوی مەزن دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی چاكە و هاوڕێیەتی خراپەكارانیش دەسكەوتنی خراپەیە. ئەبوحەییان دوو جۆر لە هاوڕێیەتیمان پێ دەناسێنێت: یەكەمیان ئەو هاوڕێیەتیەیە كە تێیدا كەسەكە بەرامبەر هاوڕێكەی قسەی چاك دەكات بەبێ ئەنجامدانی هیچ كارێكی چاك. دووەمیان بەپێچەوانەوە كاری چاك دەكات بۆ هاوڕێكەی بەبێ ئەوەی هیچ قسەیەكی باش بكات لەبەرامبەری.
ئەبوحەییان هاوڕێیەتی بەچاكەیەكی مەزنتر و جوانتر لەعیشق دەزانێت بۆ مرۆڤ. پێیوایە هاوڕێیەتی بۆ هەموو كات و بارودۆخێك گونجاوە، لەكاتی جددی و گاڵتەوگەپدا، لەكەمی و زۆریدا هاوڕێیەتی چێژێكە بۆ عەقڵ و رۆح، بەڵام عیشق چێژێكە بۆ چاو، لەهەمان كاتدا چێژێكە لێوانلێو لە گومان و راڕایی. پابەندبوون بە مەعشوق دەبێتە هۆی ورووژاندنی هەستی غەمباری و نادڵنیایی و لەزۆربەی كاتەكاندا پەیوەندیی نێوان عاشق و مەعشووق درێژە ناكێشێت (د.اسامە سعد: 1993: 24).
پارادایمێكی دیكە
پێچەوانەی هاوڕێكانی مەسیح و حەللاج، مۆدێلێكی دیكەی هاوڕێیەتی لە ئەفسانەی گلگامێشدا دەبینین كە سەرچاوەی ئیلهام و كامڵبوونی رۆحی مرۆڤە. خۆشەویستیی گلگامێش بۆ ئەنكیدۆی هاوڕێی دەستپێكی دروستبوونی ئەو پرسیارە قووڵەیە كە دواجار هەموو ژیانی گلكامێش گەڕانە بەدوای وەڵامەكەیدا.
مەرگی ئەنكیدۆ هەژانێكی رۆحیی قووڵە بۆ گلگامێش، هۆشیاربوونەوەیەكی وجوودیشە لەهەمبەر چارەنووسی مرۆڤ و حەتمیەتی فانیبوونی لە ژیاندا. لە تابلۆی هەشتەمدا گلگامێش لەسەر تەرمی ئەنكیدۆی هاوڕێی بەم شێوەیە تەعبیر لە حوزنی خۆی دەكات: "ئەنكیدۆ، هاوڕێ و خۆشەویستی ساڵانی گەنجیم، ئەی ئەو پڵنگە كێوییەی كە لێرەدا نوستووە و درێغی لەهیچ شتێك نەدەكرد، پێكەوە بەكێوی خوداكاندا سەركەوتین تا مانگای ئاسمانمان گرت و كوشتمان، خومبابامان لەسەر زەوی راماڵی، ئەو كە لە دارستانی سدر دەژیا، ئێستا ئەم خەوە قووڵە چییە تۆی لەباوەش گرتووە؟ تۆ لە تاریكیدا دەگەڕێیت و ئیدی ئێمە نابینیت (گلگامش، لوح هشتم: 67).
مەرگی ئەنكیدۆ بۆ گلگامێش راچەڵەكینێكی گەورەیە، ئەوان كە تا دوێنێ وەك دوو هاوڕێی سەمیمی دەژیان و رووبەڕووی دوژمن دەبوونەوە، ئێستا هیجرەتی ئەنكیدۆ برینێكی قووڵی لە رۆحی گلگامێشدا دروست كردووە. هەر لە تابلۆی هەشتەمدا گلگامێش دەڵێت: "هاوڕێكەم كە لە هەموو یادەوەرییەكاندا هاوبەشم بوو، شەش رۆژ و شەش شەو بۆی گریام، تا رۆژی حەوتەم بەخاكم نەسپارد. چارەنووسی هاوڕێكەم زۆر سەخت و گرانە لەسەر شانم چۆن دەتوانم ئارام بم، چۆن دەتوانم هاوار بكەم؟ هاوڕێكەم، كە خۆشمدەویست بووە بە خۆڵ. ئەنكیدۆ، هاوڕێی من وەك خاكی لێهاتووە (هەمان سەرچاوە لا 69).
مردنی ئەنكیدۆ ئەو پرسیارە ئەبەدییەی لای گلگامێش زیندوو كردەوە كە لەوەتای ئینسان هەیە بۆ وەڵامەكەی دەگەڕێت، ئەویش پرسیاری نەمرییە. مرۆڤ چۆن دەتوانێت جاویدان بێت؟ چ شتێك ئینسان لە فانیبوون رزگار دەكات؟ ترس لە مەرگ سامناكترین وێنەی ناو خەیاڵدانی مرۆڤە، بۆیە بەردەوام هەوڵ دەدات خۆی لەم ترسە رزگار بكات. گلگامێش ترسی مەرگ وای لێدەكات وێڵی نەمری بێت، هەموو هەوڵی بۆ بەدەستهێنانی جاویدانیە. لە تابلۆی نۆیەمدا دەڵێت: "من هەروەك ئەنكیدۆ نامەوێت بمرم، من ئازار دڵی شۆردوومەتەوە، من لە مەرگ دەترسم. ئێستا بەرەوڕووی سەحراكان رادەكەم و رێگا دەگرم تا دەمگەیەنێتە ئوتناپیشتیم، ئەو كە ژیانی جاویدانی بەخشیوە، رادەكەم تا بە ئەو دەگەم.
بەبڕوای من مرۆڤ بەدرێژایی ژیانی، كەسانی وەك یەهوزا و ئەنكیدۆش دێنە ناو پەیوەندییەكانیەوە، بەڵام لەدواجاردا ئەوە عەقڵ و تێگەیشتنی خۆیەتی كامیان هەڵدەبژێرێت. هاوڕێیەتی گەورەترین دەسكەوتی ژیانە، بەڵكو بەقەولی شیشرۆن، لە سەروو هەموو ئیعتیبارێكی دیكەی ئینسانیەوەیە كە خزمەتێكی گەورە بەپرۆسەی كامڵبوونی عەقڵی و رۆحیی ئینسان دەكات و بگرە مەرجێكی سەرەكیشە بۆ بەدەستهێنانی بەختەوەری. هەر پەیوەندییەكیش پێچەوانەی ئەم مەغزا قووڵانەی هاوڕێیەتی بوو، ئەوا وەك ئەرستۆ دەڵێت: ئەوە پەیوەندی نێوان خراپەكارانە نەك مرۆڤە مەزنەكان.