ساڵ لە خۆشەویستیدا چركەیەكە
گرووپی شانۆیی سكێچ لە ڕۆژانی 26 تا 30/11/2018 لە هۆڵی ڕۆشنبیریی سلێمانی شانۆیی (گەر بڕیارە بمرین)ی پێشكەش كرد. ئەم بەرهەمە پێنجەم بەرهەمی شانۆكاری چالاك و پڕكار شوان كەریمە لەناو هەرێمی كوردستان و بەزمانی كوردی. لە شانۆیی (ئازارەكانی ئەودیو پەنجەرەیەك)ـەوە كە لە ساڵی 2009 پێشكەشی كرد، تا ئەم دوایین بەرهەمەی، نیشانی داوە كە شانۆنامەنووس و دەرهێنەرێكە لەگەڵ دووربوونی ماوەی چارەكە سەدەیەك لە كوردستان، هێشتا لە دڵەڕاوكێ و نیگەرانییەكانی كوردستان و كێشە و گرفتەكانی تاكی كورد و دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئێرەدا دەژی.
دەربارەی دەق
دوابەرهەمی شانۆنامەنووس و ئەكتەر و دەرهێنەری تاراوگەنشین شوان كەریم ، چیرۆكێكی سادە بەڵام كاریگەری هەیە. پرسیاركردن لە پرسی هیوا لە ڕۆژگاری بێهیواییدا. نووسەر لەڕێگای كاركردن لەسەر ماناكانی (خۆشەویستی، خود، كات، خەون، یادەوەری و هیوا) بونیادی درامیی دەقەكەی دامەزراندووە و هەوڵی داوە بە وردی كار لەسەر دۆخی مرۆڤ لە بازنەی ئەو چەمكانە و كارلێكەكانی مرۆڤ لەگەڵ خود و ئەویدیدا بخاتەڕوو. یەكێك لە تایبەتمەندییە گرنگەكانی شانۆنامەكانی شوان كەریم هەڵگری فرەمانایی و چەند ڕەهەندیبوون و تایبەتمەندیی مانا شاراوە و نادیار و ناوەكییەكانی دەقن. دەنگی كارەكتەری جیاواز و دژبەیەك و خاوەن دونیابینی جیاواز دەبیستین. كێشمەكێش و ململانێی درامیی قووڵ. هەم كارەكتەرەكانی سەركێش و كاریگەرن، هەم وردەكاریی دەروونیی كەسێتی و دۆخی ڕوحی و هەستی و سۆزداری بە وردەكاریی و قووڵی بونیاد دەنێت. یەكەم شانۆنامەنووسە لە باشووری كوردستان لەم چەند ساڵی دواییەدا دیبێتم كە بەردەوام پانتایی هزر و ئەندێشە و دونیابینی نمایشەكانی ڕوو لە گەشە و فراوانبوون و هەڵكشانی بەردەوام بن. گەر بڕیارە بمرین گەرچی ناونیشانێكی تاڕادەیەك ڕاستەوخۆی هەیە و هەر لە سەرەتاوە نیشانی دەدات كە لە مەرگ دەدوێت، بەڵام لە هەمان كاتدا پرسیاریشە و هەر لە ناونیشانەوە تووشی ڕامانمان دەكات و دەمانخاتە بەردەم پرسیارەوە. ئەویش بە هۆشیارییەكی زۆرەوە و لە ڕێگای كەسانێكەوە پرسی مەرگ دەخاتە بەرباس و گفتوگۆ كە لە دوایین وێستگەی ژیانیاندان و بەمانایەكی تر لەبەردەم دەرگای مەرگدان. واتە بە هەموو مانایەك تاڵی و ناخۆشیی ژیان و نەخۆشی و تەنیایی و پەراوێزبوونیان ئەزموون كردووە. شوێن كە یەكێك لە ڕەگەزە گرنگەكانی نمایشە، نووسەر بە هەستیارییەوە هەڵیبژاردووە و مامەڵەی لەگەڵدا كردووە.
چیرۆكی چەند نەخۆشێكی شێرپەنجە لە نەخۆشخانەیەكدا و لە دوایین ڕۆژەكانی ژیانیاندا. نووسەر باشترین و یەكێك لە سەرنجڕاكێشترین هونەرەكانی سەردەم (سینەما)ی كردووە بەبیانووی ئەوەی بونیادی درامی چیرۆكەكەی خۆی بەهێز بكات و بەباشی بیباتە پێشەوە و لەوێوە ئەندێشە و ئایدیاكانی خۆی بخاتەڕوو. چ شتێك لە سینەما سەرنجڕاكێشترە تا كۆمەڵێك نەخۆش بیانەوێت لە ڕێگایەوە ئەو كردە مرۆییە ئەنجام بدەن و وا بكەن یەكێك لە نەخۆشەكان لە دواساتەكانی ژیانیدا بگات بە خەونەكانی. لە ڕێگای ئەو پرۆسەیەشەوە خۆشیان بگەن بەو باوەڕەی كە تا خەون و هیوایان هەبێت مەرگ لێیان دووردەكەوێتەوە و دەتوانن بەردەوام بن لە ژیان (وەك چەند جارێك لە زمانی كارەكتەری ئالان، كارۆخ، هەژان هێرش، بەهێ) وە دەیبیستین. لە نمایشەكەدا نەبوونی دەرك و تێگەیشتن لە نێوان مینای هونەرمەند و لاسی هاوسەریدا دەبینین و لە دیمەنی یەكی فیلمەكەشدا هەمان هۆكار دوو خۆشەویست لەیەك جیادەكاتەوە و لەناو نەخۆشخانەكەش هەمان چیرۆك لەلایەن دوو كارەكتەری ترەوە دووبارە دەبێتەوە. جەختكردنەوەی نووسەر لە نەبوونی تێگەیشتن و ڕوانینی هاوبەش و ئایدیای جیاواز وەك هۆكاری جیابوونەوە و تەنیایی، بەباشی و بەشێوەیەكی تەواو دراماتیكی ڕوودەدات و بەرجەستە دەبێت. هەرئەمەش یەكێكە لەو هۆكارانەی مرۆڤ لە شادی و تاڕادەیەك هیوا گەورەكان دوور دەكەێتەوە. ئەوان دەیانەوێت خەونی یەكێك لە هاوڕێكانیان (مینا، پەرژین عەبدولڕەحمان) بهێننە دی، كە دروستكردنی فیلمەكەیەتی پێش مەرگ. بەڵام زۆرجار بیریان دەچێتەوە چی دەكەن و ململانێ و شەڕی نێوان خۆیان دەستپێدەكاتەوە و وەك بڵێی دەبێت بەردەوام بیریان بهێنرێتەوە كە لە كوێن و ئامانجیان چییە (وەك دیمەنی بەبیرهێنانەوە لەلایەن كارەكتەری (هەژان هێرش)ەوە. نمایش دەستپێدەكات، كامێرا لەسەر تەختەی شانۆ دەبینین و دوو لە نەخۆشەكان (لاس، گۆران نامیق. دانا، بڕیار حەمەڕەشید) لە پشت كامێراوە پڕۆڤە دەكەن و دواتریش لە بارەی میناوە دەدوێن و لە ئامادەكردن و وێنەگرتنی ئەو فیلمەدان كە مینا خەونی بووە دروستی بكات. لەم دەستپێكەوە ئاماژە بە جیابوونەوە، یان وەك لاس دەڵێت، بەجێهێشتنی لاس لەلایەن میناوە دەكرێت و بینەر ئاشنا دەبێت بە یەكەم جیابوونەوەی نمایشەكە. بەڵام بەدوایدا یەكەم ساتی دەركەوتنی مینا دەڵێت: چ ڕۆژێكی خۆشە، (ئاماژەیەك بۆ هیوا) دونیا بەجۆرێكی دی بینین و بوونی هیوا. لەپاش هەوڵی ڕازیكردنی مینا لەلایەن لاسی هاوسەری پێشوویەوە كە چەندین ساڵە جیابوونەتەوە و ئێستا هەردووكیان تووشی شێرپەنجە بوون و لە نەخۆشخانەدا یەكیان گرتووەتەوە، مینا لە دیالۆگێكدا دەڵێت: سیناریۆی فیلمەكەم لە سەرەتاوە تا كۆتایی لەبەر بوو، بەڵام ئێستا بەهۆی شێرپەنجەوە لە بیرم كردووە، لاس دەڵێ خوێندوومەتەوە مرۆڤ بەتەواوی هیچ شتێكی بیرناچێتەوە. ئەم دیالۆگە مرۆڤ دەباتەوە بۆ لێكدانەوەی دەروونشیكاریانەی فرۆید و میكانیزمەكانی لەبیركردن و لەبیرچوونەوە كە خۆی لە بونیاددا چەمكێكی فەلسەفییە. فرۆید لە كتێبی (شارستانیەت و ناخۆشییەكانی) دا دەنووسێت: زەینی ئێمە دەزگایەكی تێدایە هیچ شتێك لەبیر ناكات. مەحاڵە ڕووداوێك ڕووبدات و لە زەینماندا نەمێنێ، هەموو شتێك لە جێگای خۆیدا دەمێنێتەوە مەگەر ئەندامەكانی یادەوەریمان تووشی زیانی فیزیكی ببن. دیارە پرسی لەبیركردن بۆ یەكەمجار لە دانپێدانانەكانی ئۆگۆستینی قەدیسدا بە وردی خراوەتە بەرباس و ئۆگۆستین دەڵێت شتێكمان نییە بەناوی لەبیركردنی ڕەهاوە، چونكە هەر كە دەڵێین ئێمە شتێكمان لەبیر چووە، خەریكین ئاماژە دەكەین بە شوێنەوارەكانی. واتە لەبیركردن بە خودێتی خۆی تۆماركردنی شوێنەواری ئەو شتەیە كە لەبیركراوە. لەبەرئەوەی ناتوانین بگەین بە لەبیركردنی ڕەها، دەبێت بڵێین خودی لەبیركراوەكان هاوكات ئاماژەن بە لەبیركراوەكان و بكەری لەبیركردن. شانۆنامەنووسی هۆشیار و زیرەك تەنیا خولقێنەری ساتە جوان و درامی و پڕ لە كێشمەكێشەكان و ململانێ و مۆنۆلۆگی كاریگەر و وێنەی بەهێز نییە، بەڵكو گرنگیدان بە باكگراوەندی دەق و دونیابینیی فراوان و قووڵ لە پایە بونیادییەكانی شانۆنامەی مۆدێرنە. لە كوژرانی باوكی خێزانەكە و خۆسووتاندنی كچ و دایك پانتایی مەرگ لە پاش جیابوونەوەكان، زۆرترین پانتاییان هەیە. كارەكتەری منداڵەكە (سۆلیانا سەروەر) كە قورساییەكی گەورەی هەیە لە نمایشەكەدا. گێڕانەوەی چیرۆكی تراژیدی ئەو خێزانە قوربانییەی (قوربانیی ئایین و نەریت و سیاسەت) پێ دەسپێردرێت. كاركردن و بەرجەستەكردنی تاكگەرایی و خودبوونی ڕەگەزی ئافرەت لە نمایشەكەدا پڕڕەنگ و باڵا و كاریگەرە. وەك ڕۆیشتن و پێداگریی بەردەوامی مینا لەسەر خەونەكانی و تەسلیمنەبوونی بە ئیحساساتی سادەی لاس، ڕۆیشتنی دوایین كچ لە نمایشەكەدا بەجێهێشتنی ئەو سەرزەمینەی كە ئەو و هاوبیرەكانی ناتوانن هیچ خەونێكی تێدا بهێننەدی. خودی پرۆسەی تۆمار كردن (فیلم، شانۆ، نووسین ...) جەختكردنەوەیە لەسەر بوون و بەردەوامی و جوانی و نەمری. تەنیا جەنگ و گەورەترین جەنگیش لەبەرانبەر بیرچوونەوەدا، نووسین و تۆماركردن و خودگێڕانەوە و ئەویدی گێڕانەوەیە كە نووسەر بەجوانی بەرجەستەی كردووە. وەك لە كۆتایی نمایش و پاش مۆنۆلۆگەكانی كارەكتەری كچی ماڵەوە دەبیستین دەڵێت بۆ كەس لەسەر ئێمە ناوەستێ (نیگەرانیی قووڵ لەبەرانبەر بێدەنگی و تۆمارنەكردن ) پاشان بڕیاری ڕۆیشتن و بەجێهێشتنی ئەو جیهانە دەدات، بەڵام هاتنی كارەكتەری منداڵ بۆ سەر تەختەی شانۆ و گەیشتن بە ماسییەكەی، جارێكی تر نووسەر بەم كۆتاییە جەخت لەسەر هیوا و بەردەوامی دەكاتەوە.
دەربارەی دەرهێنان
سەرتەختەی شانۆ بە قووڵاییەكی زۆر تا كۆتایی بەشی دواوەی لەگەڵ لای چەپ و ڕاستەوە كەڵكی لێوەرگیراوە، شانۆ بەتاڵە لە هەرجۆرە شتومەكێك كە لە نمایشكەدا كاریان پێنەكرێت و كاریگەرییان نەبێت. دەرهێنەر تەنیا لەڕێگای جلوبەرگ و یەك دوو ئامرازی بچووكەوە كەشی نەخۆشخانەكەی نیشانداوە. سینۆگرافیایەكی سادە و سەرنجڕاكێش و كاریگەر، دەرهێنەر زیاتر جەختی لە مۆسیقا و گۆرانی كردووەتەوە و لەڕێگای ڕووناكی و وێنەوە ڕەهەندی جوانیناسی بەخشیوە بە نمایشەكەی. لەوكاتەدا كە مینا دیمەنی یەكەمی فیلمەكەی بیردێتەوە و پاش ڕازیكردنی دكتۆر لە دیمەنێكی نمایشی پلاندار و بە نواندنێكی دەستەجەمعی و جوان و سەرنجڕاكێشی چەند ئەكتەردا، دیمەنی یەكەم بە جیابوونەوەی دوو خۆشەویست لە كافتریایەكدا دەستپێدەكات، دەرهێنەر (مینا) دەڵێت ئەم دیمەنە بەوشێوەیە نەبوو. ئاماژە دەكات بە وێنەی بەشی پشتەوەی تەختەی شانۆ كە لە ڕێگای ڤیدیۆ پرۆدێكشنەوە دیمەنی گفتوگۆ و جیابوونەوەی كوڕ و كچەكە نیشاندەدرێت (لێرەوە كاریگەری نامۆبوونی برشت دەبینین)، بەو جیاوازییەوەی لە وێنەكەدا كوڕەكە كچەكە بەجێدەهێڵێت، لەدیمەنی سەرتەختەی شانۆكەدا كچەكە كوڕەكە بەجێدەهێڵێت. شوان كەریم لە زۆربەی نمایشەكانیدا ڤیدیۆپرۆدێكشن بەكاردەهێنێت و جگە لەباری جوانیناسی وێنە، ڕەهەندێكی مانایی قووڵ، بەتایبەت لەڕووی گێڕانەوەوە بە وێنە، دەبەخشێت بە نمایشەكانی، وەك ئەو وێنەیەی كە لەسەرەتاوە دەیەوێت جەخت بكاتەوە لەسەر چالاكبوون و هۆشیاری (مینا، دەرهێنەری ناو نمایشەكە) نیشاندانی جیاوازی ئەو ساتەی كە دەبێتە دیمەنی یەكەمی فیلمەكە لەگەڵ ڕابردوودا و بەبیرهێنانەوەی یادەوەری. چ جووڵەی ئەكتەرەكان لە هەموو ساتەكانی نواندنیاندا، چ ئەو كاتانەی پێكەوە نواندن دەكەن، چ ئەو كاتانەی جیادەبنەوە، بە جۆرێكە كە كۆی تەختەی شانۆكە بەشێكی كاریگەری ئەو جیهانە پێكدەهێنێت. لە دیمەنی دووەمی ناو ماڵێكدا پانتایی چیرۆكێكی تر لەسەر تەختەی شانۆ نمایش دەكرێت. پاش كوژران و مەرگی كەسی یەكەمی خێزان (باوك)، دایكێك و سێ كچ لە كۆمەڵگەیەكی نەریتی و دواكەوتوودا ئاراستەیەكی تری نمایش پێكدەهێنن. شووكردنی یەكێك لە خوشكەكان بە مەلایەك (بەهێ، هەژان هێرش) و هێنانی دوو ژنی تر بەسەریدا و ئاكامی تراژیدی دایك و خوشكێكی تر بە خۆسووتاندن، كەشی نمایشەكە زۆر ڕەشتر و پانتایی بێهیوایی فراوانتر دەكات. ئەو فۆڕمەی دەرهێنەر هەڵیبژاردووە زۆر نمایشی و خێرا و كاریگەرە و زۆر زوو بینەر دەباتە ناو ڕووداوەكانەوە و وادەكات زوو هەست بە نزیكایەتی بكەن لەگەڵ دونیای نمایش و كەسێتییەكانیدا.
هۆشیاریی دەرهێنەر لە ڕێكخستن و چۆنێتی چنینی ڕووداوەكان و دیمەنەكان. وێنەگرتنی بەشەكانی فیلمەكە و ڕووبەڕووبوونەوەكانی نەخۆشەكان لە دەرەوەی فیلمەكەدا وای كردووە هەمیشە جێگایەك هەبێت بۆ نەفەسكێشانی بینەر و كەمڕەنگكردنی كەشی قورس و تاریكی جیهانی نمایش. كە وێنەگرتنی دیمەنی یەكەم كۆتایی دێت و دەچنەوە دۆخی شادی خۆیان و خۆشحاڵن بەوەی كە دیمەنێكیان سەركەوتووانە تەواو كردووە. ڕەگەزی مۆسیقا و گۆرانی و كاریگەریی شیعرەكان و گوتنەوەی لەلایەن ئەكتەرەكانەوە ڕوحێكی بەهێز دەكەن بەبەر كەشە درامییەكەدا و كەڵكوەرگرتنی دەرهێنەر لە مۆسیقا و گۆرانی زیندووی سەر تەختەی شانۆ لەلایەن (ڕاماڵ ئامانج و ڤالان كەمال)ـەوە، یارمەتییەكی زۆر باشی ئەتمۆسفیری نمایش و كاریگەرییە هەستییەكانی لەسەر ئەكتەر و بینەر داناوە. یەكێك لە گرنگترین ڕەگەزە نمایشییەكانی شانۆیی گەر بڕیارە بمرین، بوونی تەكنیك و فۆڕمێكی نوێی گێڕانەوە و نادووبارە و سواوە. كەڵكوەرگرتنی لە دراما لەناو درامادا تێكهەڵكێشكردنی ڕووداوەكان و سوودوەرگرتن لە تەكنیكی سینەمایی لە خزمەتی نمایشەكەدایە. بایەخدانی شوان كەریم بە گێڕانەوە لەم نمایشەدا هەنگاوێكی بەرەوپێشەوە و سەركەوتووانەیە لە هەموو كارەكانی پێشووتری.
دەربارەی دراماتورژی
دراماتورژی پانتایی گفتوگۆ و پەیوەندیی دیالێكتیكییە. بیرت كاردولۆ، لیون كیتز، دەیڤید كۆپلین، لە وتاری دراماتورژی چییەدا دەڵێن: ئەركەكانی دراماتۆرژ بریتییە لە هەڵبژاردن و ئامادەكردنی شانۆنامە بۆ پێشكەشكردن، ڕاوێژ لەگەڵ دەرهێنەر و ئەكتەر، پەروەردەكردنی بینەر، تەنانەت وەك خوێنەری دەق، وەرگێڕ، مێژوونووسی شانۆ، ئیقتیباسی شانۆنامە یان تەنانەت شانۆنامەنووس، یاریدەدەری دەرهێنەر و هەندێك جار دەرهێنەری فێرخواز، ڕەخنەگری ئەو بەرهەمەی لەبەردەستدایە و كاری لەسەر دەكرێت یان تەنانەت وەك ڕاوچی تواناكان سەیر دەكرێت. لە دابەشكردنی ڕۆڵ و هەڵبژاردنی ئەكتەردا و لە پرۆڤەشدا یارمەتیدەری دەرهێنەرە و ڕۆڵی هەیە و بەمانایەكی تر ڕەخنەگری ناوەوەی نمایشەكەیە و بەدواداچوون بۆ باسەكانی دوای نمایش دەكات. دەبێت ویژدانی هونەریی شانۆكەی خۆی بێت (1). یارمەتیدەر و ڕێكخەری پڕۆسەی جوانیناسی نمایش بێت. ئاگاداری مێژوو، كۆمەڵگە، كولتوور، سیاسەت بێت. توانای نووسینی وتار و ڕەخنەی نمایشی هەبێت و ئاگایی قووڵ و باڵادەست بێت بەسەر ئەدەبیاتدا و ژانرە نمایشییەكان بەباشی بناسێت. پرسی دراماتورژی و دراماتورژ كێیە؟ بابەتێكی سەربەخۆیە و پێویستی بە چەند وتار هەیە و ناكرێ لێرەدا ئاماژە بە وردەكارییەكانی بكەم، ئەم سەرەتایەم لەو ڕووەوە بە پێویست زانی كە بەم دواییە لێرە و لەوێ دەبینم لەسەر پۆستەری نمایشەكان دەنووسرێت دراماتورژ!! بێ ئەوەی ئەرك و پێویستی و كاریگەرییەكانی لەناو نمایشەكەدا ببینین. نووسەر و ڕەخنەگر و لێكۆڵەر و شانۆنامەنووس ڕزگار حەمەڕەشید هەڵگری زۆر لەو تایبەتمەندییانەیە كە دەبێت دراماتۆرژێك هەیبێت و لەوەش گرنگتر ناسین و پەیوەندیی چارەكە سەدەیەك لەگەڵ شوان كەریم وای كردووە كە وەك ئەركی خۆی لەم بەرهەمەدا كارئاسانی زۆر بۆ نووسەر و دەرهێنەر و ئەكتەرەكان بكات و كاری تاڕادەیەك مەحاڵ (ئامادەكردنی نمایشێك لە مانگێكدا، دوو لە ئەكتەرەكان "یەكیان سەرەكییە" تەنیا دە ڕۆژ پرۆڤەیان لەگەڵ گرووپدا كردووە) مومكین بكات و بتوانن نمایشێكی شایستەی بینین پێشكەش بكەن. ئەوەی لە ڕۆژانی پرۆڤەدا و لەكاتی كاركردنی ڕزگار لەگەڵ ئەكتەر و وردەكاریی تەختەی شانۆ و تەنانەت تێبینی زمانەوانی دەق و كارە هونەرییەكانی تردا دیم، بەمانای زانستی ئەركی دراماتورژی بەجێ هێنابوو. لە تێبینی ڕۆژانەی لەگەڵ سەرجەم كاست و تەنانەت لە پەیوەندی لەگەڵ دەلیل و پۆستەر و و نووسین لەسەر بروشور و دیالۆگەكانی دەرەوەی نمایشدا.
دەربارەی نواندن
ئەزموونی دەرهێنەرێك لەگەڵ ئەكتەری جیاواز و بەردەوامنەبوون لەگەڵ گرووپێكی تایبەتدا هەمیشە زیان دەگەیەنێت بە دەرهێنەر، ئەویش لە دۆخی كوردستاندا و بۆ دەرهێنەرێك كە لە دەرەوەی كوردستان بژی زۆر ئەستەمترە. ئەكتەرەكانی شانۆیی گەر بڕیار بێت بمرین لە هیچكام لە سێ كاری شانۆیی پێشووتری دەرهێنەردا لە كوردستان ڕۆڵیان نەبووە و دوویشیان ئەكتەری سەر تەختەی شانۆ نەبوون. سەرەڕای ئەوەش ڕۆڵبینینی ئەكتەرەكان بە گشتی لە ئاستێكی باشدا بوو. جەستەیان ئامادە و ئەدا و جوڵەیان لەسەر تەختی شانۆ پڕ لە هەست و وزە و سەرنجڕاكێش بوو، بە تایبەت هەردوو ئەكتەری بەتوانا و سەرەكی (گۆران نامیق/ لاس و پەرژین عەبدوڕەحمان/ مینا) سەركەوتوو بوون لە گۆڕینی هەست و ساتەكان و گواستنەوەكان و هاوئاهەنگی و پەیوەندییان لەگەڵ ئەكتەرەكانی تردا. گەرچی بەڕوونی هەست بەوەش دەكرا كاتێكی زیاتریان پێویست بووە بۆ گەیشتنی تەواو بە فۆڕمی ئایدیاڵی كارەكتەرەكانیان. بەتایبەتیش لە ساتی لێكنزیكبوونەوەیان و دۆخی سۆزدارییاندا قووڵ دەرنەدەكەوتن.
(1) دراماتورژی چیست؟ دراماتورژ کیست؟ مجموعە مقالات، محمد رچا خاکی، منصور ابراهیمی.