سەید عەلی ساڵحی: وەرگێڕانی لاواز ئابڕووی شاعیر و وەرگێڕەكەش دەخاتە مەترسییەوە
بەشی یەكەم
ئەم وتووێژە لە بەهاری ساڵی 2013 و چەند مانگێك پاش كۆچی دوایی شێركۆ بێكەسی مەزن ئەنجام دراوە. كۆچی شێركۆ لە ناوەندە ئەدەبی و كولتوورییەكانی ئێراندا دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو ئەگەرچی حكومەت وەكوو پێویست لە تاران بواری بە كۆڕگەلی فراوان و شایستە نەدا، بەڵام هەمدیس دەرفەتێك بوو بۆ هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی دونیای شیعر و شێوەژیانی بێكەس لەو ناوەندانە و خستنەڕووی هەندێ لایەنی كەمتر ناسراوی جیهانبینی و شیعری ئەم شاعیرە نەمرە لە گۆڤار و بڵاڤۆك و رۆژنامەكاندا. لەو دەمەدا حكومەت رێگرییەكی زۆری كرد و نەیهێشت لە ناوچە كوردنشینەكانی رۆژهەڵات هیچ كۆڕ و رێوڕەسمێكی ئەدەبی و ماتەمینیی شایستەی بۆ بگیرێت جگە لە چەند كۆڕ و رێوڕەسمی سادە و دۆستانەی كافەیی نەبێت كە بە دزی و پەنامەكی بەڕێوەچوون. ئەم بارودۆخەی پاش كۆچی ئەم شاعیرە هانیدام بۆ وردبوونەوە و قووڵبووونەوەیەكی جیاواز لە شیعری شێركۆ و پلەی ئەدەبی و فیكریی شێركۆ لە ئێراندا، بڕیارم دا شاعیری ناوداری ئێرانی سەید عەلی ساڵحی بدوێنم. ساڵحی یەكێك لەو كەسانە بووە كە بە وردی شیعر و ئەدەبی كوردی و بەتایبەتی شیعری شێركۆی پەیگیر كردووە، ئەو لە كڵاوڕۆژنەی ئەدەبەوە خەمەكانی كوردی فام كردووە و ئێستە وەكوو یەكێك لە دۆستانی ئەدەبی كوردی ناسراوە. ئەگەرچی زۆر بەرهەمی شێركۆ (بە سانسۆرەوە) وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی فارسی، بەڵام بێگومان بەشێكی گەورەی شێركۆ لایان نەناسراو ماوەتەوە و لە هەندێ پرسیاری ناو ئەم وتووێژەدا ئەوەش هەست پێ دەكرێت.
عادل قادری: سەرەڕای ئەو هەموو پێداهەڵگوتنە كە سەبارەت بە شێركۆ بێكەس لە كۆڕ و كۆبوونەوە ئەدەبییەكانی ئێراندا هەیە و بەڕاستیش درووست و بەجێن، مامۆستا بێكەس تا چەندە لەژێر تیشك و سێبەری بەرهەمەكانیدا، رووبەر و ئاسۆی دەركەوتووە و ناسراوە؟ ئەگەر ئەم ناسراوەتییە پێویست و تەواو و شیاو نییە، هۆكارەكانی بۆ چی دەگەڕێنەوە؟
سەید عەلی ساڵحی: تا پێش هەڵبژاردە شیعری "سلێمانی و بوولێڵی جیهان" ، لە زمانی فارسیدا جارناجارێ شیعرێك لە شێركۆوە دەبیسترا، ئەم كۆمەڵە هەڵبژاردەیە یارمەتیدەر بوو بۆ ناساندنی شێركۆ بە جیهانی شیعری لە ئێران. بەشێوازێكی سەربەخۆ كتێبێكم لە مامۆستا نەدیوە. ئایا بۆ ناساندن و پێناسەكردنی شێركۆ بێكەس، هەر ئەم چوارسەد لاپەڕە شیعرە بەس و شیاوە؟! ئەم كەڵە شاعیرە حەوت هەزار لاپەڕەی نووسراوی هەیە. پەرشوبڵاو و كەموكورت، هەڵبەت بەرهەمانێك لە شێركۆ بێكەس وەرگێڕدراون كە لە تیراژگەلێكی بچووكدا، ئەوەش تەنیا گەیشتووەتە دەستی كەسایەتییە تایبەتە فەرهەنگییەكان وەكوو شاعیران، بەڵام گرینگ تەواوی خەڵكە نەك تاقمێكی كولتووری، لە ئێرانی ئێمەدا خەڵكانی شیعردۆست هەن. شاعیرانێك (لە زمانانێكی دیكە) هەن كە شیعرەكانیان ناودارتر و بەناوبانگتر لە كەسایەتییانە وەكوو لەنگستۆن هیوز و، شاعیرانێك هەن كە كەسایەتییان بەربڵاوتر و ناسیاوترە لە شیعرەكانیان وەكو فیدریكۆ گارسیا لۆركا، شێركۆ بێكەس، ئۆكتاڤیۆ پاز. هیوادارم هەر لەم دیالێكتیك و دانوستاندنە كولتوورییانەدا لە نێوان زمانی كوردی و فارسی، لە هەردوولاوە زۆرتر وەربگێڕدرێت و لەوانەش شیعرەكانی شێركۆ بێكەس و شاعیرانی تری گەورەی هەرێمی كوردستان: عەبدوڵڵا پەشێو، لەتیف هەڵمەت، كەژاڵ ئەحمەد، رەفیق سابیر و... كە ئێستا لە زەینمدا نین و ئێوە باشتر دەیانناسن.
وەرگێڕگەلێكی وەكوو رەئوف مورادی، كەریم موجاوری، حەڵەبجەیی، جەلیلیان، فەریاد شیری و (ئەم ناوانە لە دەستنووسەكە-وەڵامی پرسیارەكان- دا ساڵحی وای نووسیبوون و منیش دەستكاریم نەكردن. وەرگێڕ)... وەرگێڕانگەلێكیان كردووە كە دەبێت بە شێوەیەكی بەربڵاوتر درێژە بەو كارە بدەن. هەڵبەت هەر بەتەنها وەرگێڕان و هەڵگەڕاندن گرینگ نییە، وەرگێڕان دەبێت پڕبڕست و بە وزە، تەندروست و كاریگەر- دەقاودەق وەكوو شیعرە رەسەنەكە- بێت، ئەگینا وەكوو نامیلكەیەكی لێ دێت لە تیراژێكی هەزار دانەیی و دواتریش ون دەبێت، بێ كاریگەری و لەیادچوو و فەرامۆشكراو، ئیشی لاواز لە وەرگێڕاندا بڵاونەبێتەوە باشترە، چونكە هەم ئابڕووی شاعیر و هەمیش ئابڕووی خودی وەرگێڕ دەكەوێتە مەترسییەوە.
عادل قادری: بۆچی لە ئێران ئەدەب و بەتایبەتی شیعری كوردی لەگەڵ شێركۆ بێكەسدا گەشەی كرد و ناسرا؟ ئەمە لە حاڵێكدا كە ئەگەر بە روانینی میخاییل باختین چاو لە دەق بكەین، شێركۆ داهێنراوی دەقەكانی پێش خۆی و بەتایبەت كەڵەشاعیرانی كلاسیكی كوردیی بووە. شاعیرانێكی وەكوو نالی، مەحوی، شێخ رەزای تاڵەبانی، ئەحمەدی خانی، حوسێن حوزنی موكریانی و حاجی قادری كۆیی و .. هتد، ئەوانە زمانی شێركۆیان شكڵ دا و خودی شێركۆش لە دووتوێ و ناواخنی دەقەكانیدا ئاماژەیان بۆ دەكات.
سەید عەلی ساڵحی: مەبەست و واتاكانی میخاییل باختین چ پێوەندییەكی لەگەڵ خەونەكان و خەڵكی ئەم دەڤەر و ناوچەیە هەیە؟! هەر بوون و ئامادەگییەك لە جیهانی خۆماڵییانەی خۆیدا دەگاتە مەبەست و ئامانج، بەتایبەتی لە شیعردا. من رێزم هەیە بۆ بیردۆز و تیۆرییەكانی پێكهاتەخوازانی رووسیا، بەڵام پێكهاتە قووڵ و هەراوە زەینی و زمانییەكانی ئێمەی خەڵكی ئەم دەڤەرە میكانیزم، ئامێر، ماكە و هۆكاری خۆی هەیە و هەر بەو شێوەیەش پێناسە و بەرئەنجام و شێوازی تایبەت بە خۆی هەیە و هەڵدەگرێ. شیعرێك كە دەرهاوێشتە و دەرئەنجام و بەری تیۆری ئەم و ئەو بێت، بەكەڵكی تاقیگە و لابووری تایبەت بە هیپاتیتی زەینی دێت. تیۆری ئێمە شۆڕش و هزر، ستران و یاخیبوون، داهێنان و رابوونە، ئەمەش لە هەموو ساتێك لەنێو ناخی زمان، بابەت، گێڕانەوە، شكڵ، پێكهات، لە فۆرم، لە فام و تێگەیشتن و لە بەرهەمئانیندا وجودی هەیە. لەكات و ساتی داهێناندا، وەرگێڕ و دانەر بۆ ئەم و ئەوێك كە بە شوێن خۆنواندن و گیڤەگیڤی زانستی تیۆریك و زمانی دەستكرد و تۆپزییانەی خۆیانەوەن، هیچ نرخ و بایەخێك دانانێت. كاتێك نالی و حافز و شاملوو و شێركۆ هەن، باختین و ئەوان دۆڕاو دادەمێنن. بەرهەمی ئەم گەورانە (باختین و...) تەنها بەكاری زانستگا دەوڵەتییەكان دێت، نەك شاعیرێكی داهێنەر و خولقێنەر! خۆگلاندن و تێكەوتن لەم بابەتانە وەكوو ئەوە وایە كە سەرتاپا جلوبەرگی كوردی لەبەربكەین و ئەوجار بۆیینباخێكیش ببەستین! ئایا منداڵانی كورد بە ئاوەها بیچم و تەرحانێك پێكەنینیان نایەت؟ ماوەیەكی كورت یەك دوو كەسێك بە پەنابردن هەر بۆ ئەم "شۆخی"یانە، زۆر كەسیان لە ئێراندا هێنایە پێكەنین، بەڵام خەڵك نەیبینین و رەتیكردنەوە. خەڵك بۆ من گرینگن، "خود"ی كۆیی گرینگە. شیعری مامۆستا شێركۆ جێی خۆی دەكاتەوە و وەردەگیرێت، چونكە زۆر لەگوڕ و سادق و راستەقینەیە و هەستیار لەهەمبەر رۆحی شیعر، گیانی شیعر، جیهانی شیعر. باختینەكان تیۆرەكانی خۆیان لەناخ و ناوكی شیعری شاعیرانێكی وەكوو بێكەسدا دەبیننەوە، نەك بە پێچەوانەوە! خەڵكی پێشڕەو و سەختپەسەندی ئێران- لەزمانی فارسی- شیعری شێركۆیان پەسەند كردووە و داكۆكییان لێ كردووە. ئەمەی كە ئەو كلاسیكە خۆ كێوەكانی قەندیلیش كلاسیكن!
عادل قادری: تا چەندە پرس و بابەتگەلی شوناسی و مێژووییتان لە بەرهەمەكانی شێركۆدا بینیوەتەوە؟
سەید عەلی ساڵحی: بۆ تێگەیشتن لە ئاوەها نیشانەگەل و هێماگەلی شوناسانە پێویست بە لێكۆڵین و شیكاری و لێكدانەوە نییە. شیعرێك كە لەبنەوەڕا و لە كرۆكی خۆیدا سەرچاوەی ئاوەها شوناسگەلێك نەبێت، شتێكە لە ئاست و رادەی "كا (پووش)"، پووش و وشە! كاتێك من دەڵێم: "شیعر" واتە هەموو شتێك لەوپەڕی بەرزی و كەماڵی خۆیدا. ئەگەر هیچ ناونیشانێك لە كوردستان و نەتەوەی كورد لەسەر زەوی نەمێنێ، بە گەڕانەوە و بەسەركردنەوەی نووسینەكان و شیعری نالی، مەحوی و شێركۆ، دەشێت هەمدیس ئەم بەش و كەرتە لە جیهان و ئینسان یەك بخەینەوە و دایبهێنینەوە. لەمە گرینگتر؟! بە گەنجەكانی تریش بڵێن: نەكەن بكەونە بەر شەپۆلی ترس و سامی ئەم لێكدان و رێكەوەندە هاوردەیی و غەوارە و بێهوودەیە. شیكردنەوە و لێكدانەوەی ئینسان و جیهان ئەوەندە ئاڵۆز نییە كە بڕۆینە لای بۆ نموونە (فەیلەسووفانی شیكاری). خۆنواندن و بریقە وەبەرخستنی خۆ لە زماندا و لەرێگەی ئەم وشە و لێكدانەوە سەپاوەوە تەنیا منداڵان رادەچەنن و دەترسێنن. مرۆڤی داهێنەر و پڕ زانیاری دەبێت بە زمانێكی سادە و ساكار و بێ توێكڵ بێتە ئاخافتن.
عادل قادری: ساڵحی و بێكەس شوناسی زمانییان كە دەنگدەرەوە و نواندنەوەی ئەزموونی جیهانییان بەناوی شیعرە، تا چەندە پێكتەنراو و تێكتەنراون؟ دەمەوێ وەكوو لوڕێك یان بەختیارییەك چاو لەم بابەتە بكەن. من كاتێك لە پێگەی خوێنەرێكدا شیعرێك لە رابردووی دیرۆكی و مێژوویی خۆم دەخوێنمەوە، كەش و هەوا و جۆش و خرۆشێك لەگەڵ خۆیدا دێنێت كە وێكچووە لەگەڵ ئەو ساتانەی شیعری كچۆڵە و مانگی لۆركا بە وەرگێڕانی شاملوو دەخوێنمەوە و ئەو نموونەیەش كە لە فۆلكلۆری لوڕی لە پێشەكیدا بۆتانم هێناوە، دەشێت لەم دۆخ و حاڵەتە جێگیر و دابەشكاری بكرێن؟
سەید عەلی ساڵحی: سەرەڕای لوتفی ئێوە، دان بەوەدا دەنێم كە لە نێوان من و ژیانی كورد و مرۆڤی كورد مەودایەك نییە. رەگ و ریشەكان هاوبەش نین، بەڵكوو یەكن. لقەكان و سەر دار و سەر ریشەكانیش لە یەك هەتاو هێز و وزە وەردەگرن. هەموو ئێمە گرێدراو و پەیوەستی (گوتار و وتارەكانی زاگرۆس)ین. رۆژهەڵات و رۆژئاوا و باكوور و باشوور، ئەم زنجیرە چیایە لە پێگەی (دایكێك) تەنها یەك داوێنی هەیە بۆ فێركاری و پەروەردەی رۆڵەكانی.
عادل قادری: ئایا وەرگێڕە كوردەكان رۆڵی دروست و راستەقینەی خۆیان بە ئاراستەی گەیاندنی واتا و تێم و ناوەڕۆكە شیعری و ئەدەبییەكانی ئەدەبی كوردی بۆ ناو ئەدەب و كۆڕە ئەدەبییەكانی فارس گێڕاوە؟ ئەگەر نەیانگێڕاوە پەیام و قسەتان لەوبارەوە چییە؟
سەید عەلی ساڵحی: هێشتا زووە لەسەر ئەمە قسە بكەین و داوەری بكەین. وەرگێڕان كارێكی ئەستەمە، بە تایبەتی وەرگێڕانی شیعر. كەسێك كە خۆی شاعیرێكی پرۆفیشناڵ و پسپۆڕ نییە، مافی ئەوەی نییە شیعر وەربگێڕێت، ئەگەریش ئەوەی كرد دەبێت لە شاعیرە بەتواناكان كەڵك وەربگرێت، یان لانیكەم دووبارەبێژی و دووبارەداڕێژی بكرێت. كەسێك كە رێبەری ئۆركێسترا نییە، تەنها ئەوەی كە دەتوانێت (نۆت)ەكان بخوێنێتەوە، ناتوانێت (سەمفۆنی پێنجەمی بێتهۆڤن) بەڕێوەببات و بیژەنێت. كەسێك كە دەتوانێت خۆماڵییانە هەڵپەڕێ و دیلان بكات، تەنها لەبەر ئەوەی كە دەتوانێت خۆی بجووڵێنێتەوە، ناتوانێ سەما یان هەڵپەڕكێی "ئیزادۆرا"... بكات. شیعر ناسكتر و تەنك و تەرچكتر لە مۆسیقا و سەمایە، وەرگێڕ دەبێت جادووكار و سیحرباز بێت لە شیعردا، ساحیر بێت لە وشەدا تا بتوانێت، راستی و حەقیقەت بە تەواوی پێناسەكانییەوە بگوازێتەوە و بیپەڕێنێتەوە. لە بابەت و كردە و بكەرێكی وەكوو شیعردا تەنها وەرگێڕان بەس و شیاو نییە، دووبارە داڕشتنەوە و نۆژەندنەوەیەتی كە پاش وەرگێڕان گرینگە.
عادل قادری: تا چەندە لەگەڵ زمانی كوردیدا ئاشنایەتیتان هەیە؟ ئەم ئاشنایەتییە تا كوێ جێی باوەڕ و متمانەیە بۆ خوێندنەوەی شیعرێكی تەواو كوردی؟ مەبەستم لە شیعری تەواو كوردی ئەوەیە كە شیعرێك بێت بەپێی توخم و ماكە و پێكهات و تەنانەت ناوەڕۆكە ئینسانییەكان و بە شێوەیەكی قووڵ لە هەناوی كۆمەڵگا و مێژووی كورد هاتبێتە بەرهەم؟
سەید عەلی ساڵحی: من وەرگێڕ نیم، لەگەڵ و لەتەنیشت وەرگێڕە كوردەكاندا شیعری مامۆستا بێكەسم داڕشتووەتەوە و نۆژەندوومەتەوە. كاریگەرییەكە لەوپەڕی واڵایی خۆیدا بوو. خاتوو فریشتە ساری (شاعیر و رۆماننووسی ناوداری ئێران) پاش خوێندنەوەی "سلێمانی و بوولێڵی جیهان" بە منی گوت: (لێرە و لەوێ دەمبیست كە شێركۆ بێكەس شاعیرێكی گەورەیە، بەڵام شیعرەكانی بە دڵەوە نەدەنیشتنەوە، ئێستا بە خوێندنەوەی ئەم كۆمەڵە هەڵبژاردە شیعرییە، تێدەگەم كە شێركۆ بەڕاستی شاعیرێكی مەزنە!وەرگێڕان و نۆژەندن، واتە ئەوپەڕ و كەماڵی كارەكە! من لەگەڵ زمانی كوردیدا ئاشنایەتییەكی ئەوتۆم نییە، بەڵام تا رادەیەك لێی تێَدەگەم چونكە لە زاراوەی لوڕی (بەختیاری) نێزیكە، یان بە پێچەوانەشەوە!
عادل قادری: لەگەڵ ئەدەبی كوردی بە مانا بەرین و ئەوڕۆییەكەی، واتە هەر لە شیعر و پەخشانەوە بگرە تاكوو دەقە زانستی و فەلسەفییەكان، تا چەندە ئاشنایەتیت هەیە؟ (ئەدەب بەم واتایە لە كتێبی تیۆری ئەدەبی یۆهان ویلیەم بێرتنێز، وەرگێڕانی فەرزان سجوودی كە لە زمانی ماتیۆ ئارنۆڵدەوە دەیگێڕێتەوە، مەبەستمە)؟
سەید عەلی ساڵحی: هەرچییەك تاكوو ئێستا وەرگێڕدرابێتە سەر زمانی فارسی (باش یان خراپ لە وەرگێڕانیدا) خوێندوومەتەوە. لە شیعرەوە بۆ رۆمان و...، هەڵوێستێكی تایبەتم نییە، جگە لەوەی كە وەكوو وایە و وا دەنوێنێت، من پێشتریش ئەم دەسكەوت و بەر(داهات) انمە خوێندۆتەوە. هەر هەمان جیهانی هاوبەش و گوتاری زاگرۆس، ئاوەها هەستێك لە مندا دەورووژێنێت، شوناسەكان هەر یەكن.
ئەم وتووێژە لە بەهاری ساڵی 2013 و چەند مانگێك پاش كۆچی دوایی شێركۆ بێكەسی مەزن ئەنجام دراوە. كۆچی شێركۆ لە ناوەندە ئەدەبی و كولتوورییەكانی ئێراندا دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو ئەگەرچی حكومەت وەكوو پێویست لە تاران بواری بە كۆڕگەلی فراوان و شایستە نەدا، بەڵام هەمدیس دەرفەتێك بوو بۆ هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی دونیای شیعر و شێوەژیانی بێكەس لەو ناوەندانە و خستنەڕووی هەندێ لایەنی كەمتر ناسراوی جیهانبینی و شیعری ئەم شاعیرە نەمرە لە گۆڤار و بڵاڤۆك و رۆژنامەكاندا. لەو دەمەدا حكومەت رێگرییەكی زۆری كرد و نەیهێشت لە ناوچە كوردنشینەكانی رۆژهەڵات هیچ كۆڕ و رێوڕەسمێكی ئەدەبی و ماتەمینیی شایستەی بۆ بگیرێت جگە لە چەند كۆڕ و رێوڕەسمی سادە و دۆستانەی كافەیی نەبێت كە بە دزی و پەنامەكی بەڕێوەچوون. ئەم بارودۆخەی پاش كۆچی ئەم شاعیرە هانیدام بۆ وردبوونەوە و قووڵبووونەوەیەكی جیاواز لە شیعری شێركۆ و پلەی ئەدەبی و فیكریی شێركۆ لە ئێراندا، بڕیارم دا شاعیری ناوداری ئێرانی سەید عەلی ساڵحی بدوێنم. ساڵحی یەكێك لەو كەسانە بووە كە بە وردی شیعر و ئەدەبی كوردی و بەتایبەتی شیعری شێركۆی پەیگیر كردووە، ئەو لە كڵاوڕۆژنەی ئەدەبەوە خەمەكانی كوردی فام كردووە و ئێستە وەكوو یەكێك لە دۆستانی ئەدەبی كوردی ناسراوە. ئەگەرچی زۆر بەرهەمی شێركۆ (بە سانسۆرەوە) وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی فارسی، بەڵام بێگومان بەشێكی گەورەی شێركۆ لایان نەناسراو ماوەتەوە و لە هەندێ پرسیاری ناو ئەم وتووێژەدا ئەوەش هەست پێ دەكرێت.
عادل قادری: سەرەڕای ئەو هەموو پێداهەڵگوتنە كە سەبارەت بە شێركۆ بێكەس لە كۆڕ و كۆبوونەوە ئەدەبییەكانی ئێراندا هەیە و بەڕاستیش درووست و بەجێن، مامۆستا بێكەس تا چەندە لەژێر تیشك و سێبەری بەرهەمەكانیدا، رووبەر و ئاسۆی دەركەوتووە و ناسراوە؟ ئەگەر ئەم ناسراوەتییە پێویست و تەواو و شیاو نییە، هۆكارەكانی بۆ چی دەگەڕێنەوە؟
سەید عەلی ساڵحی: تا پێش هەڵبژاردە شیعری "سلێمانی و بوولێڵی جیهان" ، لە زمانی فارسیدا جارناجارێ شیعرێك لە شێركۆوە دەبیسترا، ئەم كۆمەڵە هەڵبژاردەیە یارمەتیدەر بوو بۆ ناساندنی شێركۆ بە جیهانی شیعری لە ئێران. بەشێوازێكی سەربەخۆ كتێبێكم لە مامۆستا نەدیوە. ئایا بۆ ناساندن و پێناسەكردنی شێركۆ بێكەس، هەر ئەم چوارسەد لاپەڕە شیعرە بەس و شیاوە؟! ئەم كەڵە شاعیرە حەوت هەزار لاپەڕەی نووسراوی هەیە. پەرشوبڵاو و كەموكورت، هەڵبەت بەرهەمانێك لە شێركۆ بێكەس وەرگێڕدراون كە لە تیراژگەلێكی بچووكدا، ئەوەش تەنیا گەیشتووەتە دەستی كەسایەتییە تایبەتە فەرهەنگییەكان وەكوو شاعیران، بەڵام گرینگ تەواوی خەڵكە نەك تاقمێكی كولتووری، لە ئێرانی ئێمەدا خەڵكانی شیعردۆست هەن. شاعیرانێك (لە زمانانێكی دیكە) هەن كە شیعرەكانیان ناودارتر و بەناوبانگتر لە كەسایەتییانە وەكوو لەنگستۆن هیوز و، شاعیرانێك هەن كە كەسایەتییان بەربڵاوتر و ناسیاوترە لە شیعرەكانیان وەكو فیدریكۆ گارسیا لۆركا، شێركۆ بێكەس، ئۆكتاڤیۆ پاز. هیوادارم هەر لەم دیالێكتیك و دانوستاندنە كولتوورییانەدا لە نێوان زمانی كوردی و فارسی، لە هەردوولاوە زۆرتر وەربگێڕدرێت و لەوانەش شیعرەكانی شێركۆ بێكەس و شاعیرانی تری گەورەی هەرێمی كوردستان: عەبدوڵڵا پەشێو، لەتیف هەڵمەت، كەژاڵ ئەحمەد، رەفیق سابیر و... كە ئێستا لە زەینمدا نین و ئێوە باشتر دەیانناسن.
وەرگێڕگەلێكی وەكوو رەئوف مورادی، كەریم موجاوری، حەڵەبجەیی، جەلیلیان، فەریاد شیری و (ئەم ناوانە لە دەستنووسەكە-وەڵامی پرسیارەكان- دا ساڵحی وای نووسیبوون و منیش دەستكاریم نەكردن. وەرگێڕ)... وەرگێڕانگەلێكیان كردووە كە دەبێت بە شێوەیەكی بەربڵاوتر درێژە بەو كارە بدەن. هەڵبەت هەر بەتەنها وەرگێڕان و هەڵگەڕاندن گرینگ نییە، وەرگێڕان دەبێت پڕبڕست و بە وزە، تەندروست و كاریگەر- دەقاودەق وەكوو شیعرە رەسەنەكە- بێت، ئەگینا وەكوو نامیلكەیەكی لێ دێت لە تیراژێكی هەزار دانەیی و دواتریش ون دەبێت، بێ كاریگەری و لەیادچوو و فەرامۆشكراو، ئیشی لاواز لە وەرگێڕاندا بڵاونەبێتەوە باشترە، چونكە هەم ئابڕووی شاعیر و هەمیش ئابڕووی خودی وەرگێڕ دەكەوێتە مەترسییەوە.
عادل قادری: بۆچی لە ئێران ئەدەب و بەتایبەتی شیعری كوردی لەگەڵ شێركۆ بێكەسدا گەشەی كرد و ناسرا؟ ئەمە لە حاڵێكدا كە ئەگەر بە روانینی میخاییل باختین چاو لە دەق بكەین، شێركۆ داهێنراوی دەقەكانی پێش خۆی و بەتایبەت كەڵەشاعیرانی كلاسیكی كوردیی بووە. شاعیرانێكی وەكوو نالی، مەحوی، شێخ رەزای تاڵەبانی، ئەحمەدی خانی، حوسێن حوزنی موكریانی و حاجی قادری كۆیی و .. هتد، ئەوانە زمانی شێركۆیان شكڵ دا و خودی شێركۆش لە دووتوێ و ناواخنی دەقەكانیدا ئاماژەیان بۆ دەكات.
سەید عەلی ساڵحی: مەبەست و واتاكانی میخاییل باختین چ پێوەندییەكی لەگەڵ خەونەكان و خەڵكی ئەم دەڤەر و ناوچەیە هەیە؟! هەر بوون و ئامادەگییەك لە جیهانی خۆماڵییانەی خۆیدا دەگاتە مەبەست و ئامانج، بەتایبەتی لە شیعردا. من رێزم هەیە بۆ بیردۆز و تیۆرییەكانی پێكهاتەخوازانی رووسیا، بەڵام پێكهاتە قووڵ و هەراوە زەینی و زمانییەكانی ئێمەی خەڵكی ئەم دەڤەرە میكانیزم، ئامێر، ماكە و هۆكاری خۆی هەیە و هەر بەو شێوەیەش پێناسە و بەرئەنجام و شێوازی تایبەت بە خۆی هەیە و هەڵدەگرێ. شیعرێك كە دەرهاوێشتە و دەرئەنجام و بەری تیۆری ئەم و ئەو بێت، بەكەڵكی تاقیگە و لابووری تایبەت بە هیپاتیتی زەینی دێت. تیۆری ئێمە شۆڕش و هزر، ستران و یاخیبوون، داهێنان و رابوونە، ئەمەش لە هەموو ساتێك لەنێو ناخی زمان، بابەت، گێڕانەوە، شكڵ، پێكهات، لە فۆرم، لە فام و تێگەیشتن و لە بەرهەمئانیندا وجودی هەیە. لەكات و ساتی داهێناندا، وەرگێڕ و دانەر بۆ ئەم و ئەوێك كە بە شوێن خۆنواندن و گیڤەگیڤی زانستی تیۆریك و زمانی دەستكرد و تۆپزییانەی خۆیانەوەن، هیچ نرخ و بایەخێك دانانێت. كاتێك نالی و حافز و شاملوو و شێركۆ هەن، باختین و ئەوان دۆڕاو دادەمێنن. بەرهەمی ئەم گەورانە (باختین و...) تەنها بەكاری زانستگا دەوڵەتییەكان دێت، نەك شاعیرێكی داهێنەر و خولقێنەر! خۆگلاندن و تێكەوتن لەم بابەتانە وەكوو ئەوە وایە كە سەرتاپا جلوبەرگی كوردی لەبەربكەین و ئەوجار بۆیینباخێكیش ببەستین! ئایا منداڵانی كورد بە ئاوەها بیچم و تەرحانێك پێكەنینیان نایەت؟ ماوەیەكی كورت یەك دوو كەسێك بە پەنابردن هەر بۆ ئەم "شۆخی"یانە، زۆر كەسیان لە ئێراندا هێنایە پێكەنین، بەڵام خەڵك نەیبینین و رەتیكردنەوە. خەڵك بۆ من گرینگن، "خود"ی كۆیی گرینگە. شیعری مامۆستا شێركۆ جێی خۆی دەكاتەوە و وەردەگیرێت، چونكە زۆر لەگوڕ و سادق و راستەقینەیە و هەستیار لەهەمبەر رۆحی شیعر، گیانی شیعر، جیهانی شیعر. باختینەكان تیۆرەكانی خۆیان لەناخ و ناوكی شیعری شاعیرانێكی وەكوو بێكەسدا دەبیننەوە، نەك بە پێچەوانەوە! خەڵكی پێشڕەو و سەختپەسەندی ئێران- لەزمانی فارسی- شیعری شێركۆیان پەسەند كردووە و داكۆكییان لێ كردووە. ئەمەی كە ئەو كلاسیكە خۆ كێوەكانی قەندیلیش كلاسیكن!
عادل قادری: تا چەندە پرس و بابەتگەلی شوناسی و مێژووییتان لە بەرهەمەكانی شێركۆدا بینیوەتەوە؟
سەید عەلی ساڵحی: بۆ تێگەیشتن لە ئاوەها نیشانەگەل و هێماگەلی شوناسانە پێویست بە لێكۆڵین و شیكاری و لێكدانەوە نییە. شیعرێك كە لەبنەوەڕا و لە كرۆكی خۆیدا سەرچاوەی ئاوەها شوناسگەلێك نەبێت، شتێكە لە ئاست و رادەی "كا (پووش)"، پووش و وشە! كاتێك من دەڵێم: "شیعر" واتە هەموو شتێك لەوپەڕی بەرزی و كەماڵی خۆیدا. ئەگەر هیچ ناونیشانێك لە كوردستان و نەتەوەی كورد لەسەر زەوی نەمێنێ، بە گەڕانەوە و بەسەركردنەوەی نووسینەكان و شیعری نالی، مەحوی و شێركۆ، دەشێت هەمدیس ئەم بەش و كەرتە لە جیهان و ئینسان یەك بخەینەوە و دایبهێنینەوە. لەمە گرینگتر؟! بە گەنجەكانی تریش بڵێن: نەكەن بكەونە بەر شەپۆلی ترس و سامی ئەم لێكدان و رێكەوەندە هاوردەیی و غەوارە و بێهوودەیە. شیكردنەوە و لێكدانەوەی ئینسان و جیهان ئەوەندە ئاڵۆز نییە كە بڕۆینە لای بۆ نموونە (فەیلەسووفانی شیكاری). خۆنواندن و بریقە وەبەرخستنی خۆ لە زماندا و لەرێگەی ئەم وشە و لێكدانەوە سەپاوەوە تەنیا منداڵان رادەچەنن و دەترسێنن. مرۆڤی داهێنەر و پڕ زانیاری دەبێت بە زمانێكی سادە و ساكار و بێ توێكڵ بێتە ئاخافتن.
عادل قادری: ساڵحی و بێكەس شوناسی زمانییان كە دەنگدەرەوە و نواندنەوەی ئەزموونی جیهانییان بەناوی شیعرە، تا چەندە پێكتەنراو و تێكتەنراون؟ دەمەوێ وەكوو لوڕێك یان بەختیارییەك چاو لەم بابەتە بكەن. من كاتێك لە پێگەی خوێنەرێكدا شیعرێك لە رابردووی دیرۆكی و مێژوویی خۆم دەخوێنمەوە، كەش و هەوا و جۆش و خرۆشێك لەگەڵ خۆیدا دێنێت كە وێكچووە لەگەڵ ئەو ساتانەی شیعری كچۆڵە و مانگی لۆركا بە وەرگێڕانی شاملوو دەخوێنمەوە و ئەو نموونەیەش كە لە فۆلكلۆری لوڕی لە پێشەكیدا بۆتانم هێناوە، دەشێت لەم دۆخ و حاڵەتە جێگیر و دابەشكاری بكرێن؟
سەید عەلی ساڵحی: سەرەڕای لوتفی ئێوە، دان بەوەدا دەنێم كە لە نێوان من و ژیانی كورد و مرۆڤی كورد مەودایەك نییە. رەگ و ریشەكان هاوبەش نین، بەڵكوو یەكن. لقەكان و سەر دار و سەر ریشەكانیش لە یەك هەتاو هێز و وزە وەردەگرن. هەموو ئێمە گرێدراو و پەیوەستی (گوتار و وتارەكانی زاگرۆس)ین. رۆژهەڵات و رۆژئاوا و باكوور و باشوور، ئەم زنجیرە چیایە لە پێگەی (دایكێك) تەنها یەك داوێنی هەیە بۆ فێركاری و پەروەردەی رۆڵەكانی.
عادل قادری: ئایا وەرگێڕە كوردەكان رۆڵی دروست و راستەقینەی خۆیان بە ئاراستەی گەیاندنی واتا و تێم و ناوەڕۆكە شیعری و ئەدەبییەكانی ئەدەبی كوردی بۆ ناو ئەدەب و كۆڕە ئەدەبییەكانی فارس گێڕاوە؟ ئەگەر نەیانگێڕاوە پەیام و قسەتان لەوبارەوە چییە؟
سەید عەلی ساڵحی: هێشتا زووە لەسەر ئەمە قسە بكەین و داوەری بكەین. وەرگێڕان كارێكی ئەستەمە، بە تایبەتی وەرگێڕانی شیعر. كەسێك كە خۆی شاعیرێكی پرۆفیشناڵ و پسپۆڕ نییە، مافی ئەوەی نییە شیعر وەربگێڕێت، ئەگەریش ئەوەی كرد دەبێت لە شاعیرە بەتواناكان كەڵك وەربگرێت، یان لانیكەم دووبارەبێژی و دووبارەداڕێژی بكرێت. كەسێك كە رێبەری ئۆركێسترا نییە، تەنها ئەوەی كە دەتوانێت (نۆت)ەكان بخوێنێتەوە، ناتوانێت (سەمفۆنی پێنجەمی بێتهۆڤن) بەڕێوەببات و بیژەنێت. كەسێك كە دەتوانێت خۆماڵییانە هەڵپەڕێ و دیلان بكات، تەنها لەبەر ئەوەی كە دەتوانێت خۆی بجووڵێنێتەوە، ناتوانێ سەما یان هەڵپەڕكێی "ئیزادۆرا"... بكات. شیعر ناسكتر و تەنك و تەرچكتر لە مۆسیقا و سەمایە، وەرگێڕ دەبێت جادووكار و سیحرباز بێت لە شیعردا، ساحیر بێت لە وشەدا تا بتوانێت، راستی و حەقیقەت بە تەواوی پێناسەكانییەوە بگوازێتەوە و بیپەڕێنێتەوە. لە بابەت و كردە و بكەرێكی وەكوو شیعردا تەنها وەرگێڕان بەس و شیاو نییە، دووبارە داڕشتنەوە و نۆژەندنەوەیەتی كە پاش وەرگێڕان گرینگە.
عادل قادری: تا چەندە لەگەڵ زمانی كوردیدا ئاشنایەتیتان هەیە؟ ئەم ئاشنایەتییە تا كوێ جێی باوەڕ و متمانەیە بۆ خوێندنەوەی شیعرێكی تەواو كوردی؟ مەبەستم لە شیعری تەواو كوردی ئەوەیە كە شیعرێك بێت بەپێی توخم و ماكە و پێكهات و تەنانەت ناوەڕۆكە ئینسانییەكان و بە شێوەیەكی قووڵ لە هەناوی كۆمەڵگا و مێژووی كورد هاتبێتە بەرهەم؟
سەید عەلی ساڵحی: من وەرگێڕ نیم، لەگەڵ و لەتەنیشت وەرگێڕە كوردەكاندا شیعری مامۆستا بێكەسم داڕشتووەتەوە و نۆژەندوومەتەوە. كاریگەرییەكە لەوپەڕی واڵایی خۆیدا بوو. خاتوو فریشتە ساری (شاعیر و رۆماننووسی ناوداری ئێران) پاش خوێندنەوەی "سلێمانی و بوولێڵی جیهان" بە منی گوت: (لێرە و لەوێ دەمبیست كە شێركۆ بێكەس شاعیرێكی گەورەیە، بەڵام شیعرەكانی بە دڵەوە نەدەنیشتنەوە، ئێستا بە خوێندنەوەی ئەم كۆمەڵە هەڵبژاردە شیعرییە، تێدەگەم كە شێركۆ بەڕاستی شاعیرێكی مەزنە!وەرگێڕان و نۆژەندن، واتە ئەوپەڕ و كەماڵی كارەكە! من لەگەڵ زمانی كوردیدا ئاشنایەتییەكی ئەوتۆم نییە، بەڵام تا رادەیەك لێی تێَدەگەم چونكە لە زاراوەی لوڕی (بەختیاری) نێزیكە، یان بە پێچەوانەشەوە!
عادل قادری: لەگەڵ ئەدەبی كوردی بە مانا بەرین و ئەوڕۆییەكەی، واتە هەر لە شیعر و پەخشانەوە بگرە تاكوو دەقە زانستی و فەلسەفییەكان، تا چەندە ئاشنایەتیت هەیە؟ (ئەدەب بەم واتایە لە كتێبی تیۆری ئەدەبی یۆهان ویلیەم بێرتنێز، وەرگێڕانی فەرزان سجوودی كە لە زمانی ماتیۆ ئارنۆڵدەوە دەیگێڕێتەوە، مەبەستمە)؟
سەید عەلی ساڵحی: هەرچییەك تاكوو ئێستا وەرگێڕدرابێتە سەر زمانی فارسی (باش یان خراپ لە وەرگێڕانیدا) خوێندوومەتەوە. لە شیعرەوە بۆ رۆمان و...، هەڵوێستێكی تایبەتم نییە، جگە لەوەی كە وەكوو وایە و وا دەنوێنێت، من پێشتریش ئەم دەسكەوت و بەر(داهات) انمە خوێندۆتەوە. هەر هەمان جیهانی هاوبەش و گوتاری زاگرۆس، ئاوەها هەستێك لە مندا دەورووژێنێت، شوناسەكان هەر یەكن.
ئامادەكردن و وەرگێڕانی: عادل قادری