گەڕان بە دوای مانای جیاوازدا
دوو لەو لاوە دەبنە دوژمنی هەم
دوو هەزار ژن فەساد كرا لەم لا
بوونە قاتیل ئەوانی تر لەو لا
(حاجی قادری كۆیی)
دۆزینەوە لەناو دەستنووسێكی كۆندا
مەلا رەئووفی سەلیم ئاغای كۆیە، تا مرد ئەو گەنجینە دەستنووسەی پاراست كە ساڵانێكی زۆر وەك خولیای هەمیشەیی خۆی، شیعر و ئەدەبیاتی كۆنی كوردیی تێدا دەنووسییەوە. دەیان شیعری شاعیرانی كورد و بابەتی فۆلكلۆری، بە تایبەتیش ئەوانەی دەماودەم لەسەر زاری خەڵكەوە دەگێڕدرانەوە، ئەو لە كەشكۆڵەكەیدا بە خەتی خۆی دەینووسییەوە. گەر ئەم كەشكۆڵە بزر بووایە، بەشێكی گرنگی شیعری كوردی یان دەفەوتان یان وەك خۆیان نەدەنووسرانەوە.
بەشێكی زۆری شیعرەكانی حاجی قادری كۆیی، لەم كەشكۆڵە دەستنووسەدا و لە گەنجینە و كتێبخانەكەی مەلا رەئووفدا وەك كتێبە پیرۆزەكانی خۆی پارێزران و نەیهێشت لەناو بچن، تا ئەو كاتەی بە رووداوێكی نادیار و ئاڵۆز، ئەم گەنجینە دەستنووسە دەكەوێتە لای نووسەرێكی كورد و، پاش ماوەیەكی كەم، ئەم نووسەرە بەشێكی زۆری شیعرەكانی لە دیوانێكدا چاپ دەكات و پاشتر بابەت و شیعرەكانی دیكەی دەستنووسەكە، دەستاودەست دەكات و بەڕێگە و شێوەی جیاواز چاپ دەكرێت.
ئاشكرابوونی دەستاودەستكردنی ئەم كتێبە دەستنووسە، ئەو كاتە بوو كە محەممەد تۆفیق وەردی لە گۆڤاری گەلاوێژ، ژمارە (9)ی ساڵی 1944 دا وتارێك بەناونیشانی (دۆزینەوەی گەنجینەیەك) بڵاودەكاتەوە و تێیدا باس لەوە دەكات كە كتێبێكی دەستنووسی دانسقەی شیعریی دەستكەوتووە، شیعرەكانی هی 50 ساڵ لەوەوبەرن و لەنێویاندا نزیكەی (42) شیعری دەستنووسی حاجی قادری كۆیی هەن. یەكێك لەوانە شیعرە بەناوبانگەكەی (لە ڕۆما كەوتە بەرچاوم)ی تێدایە. لەو وتارەدا بەشێك لەم شیعرە و چەند پارچە شیعرێكی تری حاجی قادری كۆیی بڵاودەكاتەوە.
لە ڕۆما كەوتە بەرچاوم كەسێكی هائیم و حەیران
بە هەیئەت تێگەییم كوردە بەشێوەی ئەهلی كوردستان
كە چوومە خدمەتی پرسیم: برادەر خەڵكی كام جێگای؟
لە كام لا هاتووی؟ گریا گوتی: بابان! گوتم بابان؟
دڵم داوە گوتم باوكە هەموومان بێ كەسین لێرە
چ قەوماوە؟ گەلێ حەیفە، مەگرییە وەكو باران
گوتی: بۆ غوربەت و ڕووتی نییە ئەفغان و هاوارم
لە داغی حاكمی خۆمە، لە شان و شەوكەتی كوردان
گەلێكم بیستووە پەستی و بڵندیی دەوڵەتان، ئەمما
جیهان نەیدیوە پەستی و وا میسالی حاكمی كوردان
دوای چەند ساڵێك لە بڵاوكردنەوەی ئەم وتارەی محەممەد تۆفیق وەردی، گیو موكریانی دیوانی (حاجی قادری كۆیی) چاپ و بڵاودەكاتەوە. بەڵام لە هەندێ دێڕ و وشەیدا جیاوازیی هەیە لەگەڵ ئەو شیعرانەی كە محەممەد تۆفیق وەردی لە گۆڤاری گەلاوێژدا بڵاوی كردوونەتەوە و لە بنەڕەتدا هی دەستنووسە كۆنەكەی مەلا رەئووفی سەلیم ئاغایە. ئەمەش گومان لەسەر هەندێ لایەنی ئەو دیوانەی حاجی دروست دەكات كە دیارە پەیوەستە بە چۆنیەتی نووسینەوە و ساغكردنەوەی دێڕ و وشەكانی نێو كەشكۆڵەكە. پاش چەندین ساڵی دی، محەممەدی مەلا كەریم كتێبی (هەنگاوێكی تر بە ڕێگادا بەرەو ساغكردنەوەی دیوانی حاجی قادری كۆیی) چاپ دەكات و هەندێ رەخنە و سەرنج و تێبینی لەسەر هەردوو دیوانەكەی حاجی قادر دەنووسێت. ئەوەی كە (گیو موكریانی) چاپی كردووە، لەگەڵ دیوانەكەی (سەردار میران و كەریم شارەزا) كە لە دووتوێی كتێبێكدا بەناوی (دیوانی حاجی قادری كۆیی) چاپیان كردووە، پشت بەم دەستنووسە دەبەستن و زۆر بە وردی مانا و ساغكردنەوەی زۆر وشە و دێڕە شیعر و راستكردنەوە بۆ شیعری هەردوو دیوانەكە دەكات.
كاكە حەمەی مەلا كەریم لەكاتی چاپكردن و ساغكردنەوەی شیعرەكانی حاجی قادری كۆیی، دەڵێت: (كاتێك دەستمكرد بە ساغكردنەوەی شیعرەكانی حاجی قادری كۆیی، كەشكۆڵێكی كۆنی كوردیم لابوو كە چەند پارچە شیعرێكی حاجی قادری تێدا بوو. نزیكەی 122 دانە بوون، بەڵام شیعری دووبارەی تێدابوو، كە تەواوم كرد 112 شیعری مایەوە.) دەبێت ئاماژە بەو كەشكۆڵ و دەستنووسە گرنگانەش بدەین كە مامۆستا نەجمەدین مەلا بە خەتی خۆی بەشێكی زۆری شیعری حاجی قادری كۆیی تێدا نووسیوەتەوە، بەشێك لە دەستنووسی ئەو شیعرانەش بۆ زیاتر لە 110 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێنەوە.
دەستێكی ماندوو لە نووسین
نیو سەدە زیاترە دەست و پەنجەیەك بەردەوام شیعر و غەزەلی شاعیرانی كورد دەنووسێتەوە، هەندێجار مان دەگرێت و دەیەوێت هیچ بۆ خاوەنە نووسیارەكەی نەنووسێت، بەڵام كە دەبینێت دێڕ و وشەی غەزەلیاتە، نەك پەنجەكان بەڵكو لاپەڕەكانیش مەدهۆش دەكات. بەردەوام نووسین تا ئەو ساتانەی خاوەنەكەی بەلادا دێت و لاپەڕەكان بە نووسراوی لە شوێنێكدا دەوەستێنێ و سەرجەم ئەو لاپەڕانەی نووسیونی دەچنە گەنجینەی كتێبە دەستنووسە پیرۆزەكانەوە.
دیمەنی ئەو دەستنووسانەش بەشێوەیەكن، بە مەرەكەبی رەشی كاڵ، لەسەر لاپەڕەی زەردی كۆن كە مێژووەكانیان بۆ بەر لە نیو سەدە لەو سەردەمەی كەشكۆڵەكەی تێدا نووسراوە، دەگەڕێتەوە. لە هەندێ شوێنی لاپەڕەكەدا شوێنی كوژانەوە و راستكردنەوەی وشە و دێڕە شیعرەكان دەبینرێت. لە سوچێكی كۆتایی ئەم كەشكۆڵەدا لە بەشی خوارەوە بە عەرەبی نووسراوە (كتبت فی ١٣٤٤كۆچی) واتە ساڵی 1925ی زاینی. ئەم كەشكۆڵە گەورەیە شیعر و بەیتی زۆر شاعیری ناودار و نەناسراوی دیكەی كوردی تێدایە. لە لاپەڕە (109 بۆ لاپەڕە 186) تایبەت كراوە بە شیعری حاجی قادری كۆیی.
دیارە كەشكۆڵەكە لەسەردەمی پیریی خاوەنەكەیدا و بە دەستێكی لەرزۆك نووسراوەتەوە، چونكە لە هەندێ شوێنی لاپەڕەكەدا شوێنی پێنووسی مەرەكەبەكە لە هێڵی رێكی لاپەڕەكان دەرچووە و روخساری دەرەوەی لاپەڕەكەی رەنگ كردووە، ئەمە ئاماژەیە بۆ دەست و پەنجەیەكی بە ئەزموون لەگەڵ قەڵەم و لاپەڕەدا كە چۆن ئێستا هیلاكی و ماندووبوونی چەند ساڵەی پێوە دیارە و قەڵەم ناتوانێت وەك سەرەتای گوڕوتینی تەمەن بە جوانی بنووسێت.
كەشكۆڵی دەستنووس، یەكێكە لە كتێبە دانسقەكان. لای میللەتانی دونیا بایەخی خۆی هەیە. زۆربەی شیعری كلاسیكی كوردی لەم كەشكۆڵانەدا لەلایەن مەلا و فەقێی مزگەوت و سۆفییەكانەوە كۆكراونەتەوە. بەشێكی زۆری سەروەتی زارەكی و ئەدەبی كلاسیكی كوردی لە ناوچە جیاوازەكانی كوردستان، لەم كەشكۆڵانەدا پارێزراون.
حاجی لە سێ روخساری جیاوازدا
لەگەڵ ئەوەی تا رادەیەك جیاوازی لە مانا و دێڕ و وشەی هەندێ لە شیعرەكانی دیوانەكانی حاجی قادری كۆییدا هەیە، بە تایبەتیش دیوانەكەی (كۆمەڵە شیعری حاجی قادری كۆیی لەلایەن عەبدولڕەحمان سەعید ساڵی 1925) پێموابێت ئەمە یەكەم دیوانی ئەو شاعیرەیە لەپاش مردنی چاپ كرابێت. پاشان (دیوانی حاجی قادری كۆیی-گیو موكریانی ساڵی 1953) دواتر دیوانی (حاجی قادر شاعیری قۆناغێكی نوێیە- محەممەدی مەلا كەریم ساڵی 1960) دواتریش كتێبی (حاجی قادری كۆیی-مەسعود محەممەد 1974) چاپ دەبێت. هەروەها (دیوانی حاجی قادری كۆیی- سەردار میران و كەریم شارەزا-1984) و (هەنگاوێكی تر بە ڕێگادا بەرەو ساغكردنەوەی دیوانی حاجی قادری كۆیی- محەممەدی مەلا كەریم 1989) و لەم ساڵانەی دواییشدا چەند هەوڵ و خوێندنەوەیەكی دیكە بۆ ئەم شاعیرە و دیوانە شیعرییەكەی هەبوون.
لەم ماوەیەدا بەشێكی زۆری ئەو نووسین و لێكۆڵینەوە جیاوازانەم خوێندنەوە كە لەسەر ئەم شاعیرە نووسراون. زۆر نووسیار و توێژەری كورد لە روانگەی جیاوازەوە لەم شاعیرەیان روانیوە و خوێندنەوەیان بۆ كردووە، بەتایبەتیش هەریەك لە مەسعود محەممەد، حەمەی مەلا كەریم و مەریوان وریا قانع.
ئەم سێ بینینە جیاوازە بۆ حاجی قادری كۆیی، خوێنەر دەوەستێنێ لەبەردەم بەرهەمهێنانی جۆرێك لە مانای جیاواز بۆ دونیای ئەو شاعیرە كە جیاوازە لەو لێكدانەوانەی پێشتر بۆ شیعری حاجی قادری كۆیی كراون. ئەو كاتانەی كاكە حەمەی مەلا كەریم لە ماڵی خۆیان بە جەستەیەكی ماندووەوە سەرقاڵی ساغكردنەوە و تەواوكردنی دیوانەكەی (سالم) بوو، زۆر رۆژ دەچووم بۆ لای و كاتێكی زۆر لای دادەنیشتم، بەدەر لە هەڵەبڕیی شیعرەكانی سالم، زۆر رۆژ تا درەنگانێ باسی پەیوەندی خۆی و (گۆران)ی شاعیر و دونیابینیی (گۆران)ی بۆ شیعر دەكرد. دواتر دەكەوتینە باسكردنی حاجی قادری كۆیی. لەگەڵ ئەوەی بەشێكی زۆری شیعرەكانی لەبەر بوو، زۆر شتی گرنگیشی لەسەر شیعر و ژیانی حاجی لە ئەستەنبوڵ بۆ باس دەكردم. ئەوەی بەلای منەوە لە قسەكانیدا زۆر گرنگ بوو، بەراوردكاریی هەموو ئەو شیعرانەی حاجی قادری كۆیی بوو بە یەكتری لە دیوانە جیاوازەكاندا. زۆر وشە و دێڕ و مانای راست دەكردەوە و هەڵەكانی بۆ دەستنیشان دەكردم.
ئەمە زیاتر دەرگای بۆ كردمەوە بۆ خوێندنەوەیەكی جیاوازی ئەو شاعیرە. پێشتر گوتوومە هەموومان قەرزاری خێزانی (مودەڕیس)ین كە بەشێكی زۆری ئەدەبیاتی كلاسیكی كوردییان پێ ئاشنا كردین و لە فەوتان پاراستیان.
تێڕوانینی دووەم بۆ حاجی قادر لەو كتێبەی (مەسعود محەممەد)دایە. ئەم كتێبە یەكێكە لە گەورەترین و بەرفراوانترین ئەو نووسین و تێڕوانینانەی لەسەر حاجی قادری كۆیی نووسراون. كتێبەكە لە دووتوێی سێ بەرگ و نزیكەی 800 لاپەڕەدا زۆر لایەنی ژیان و بەرهەم و فەلسەفەی شیعری حاجی قادری كۆیی خستووەتە ڕوو. لەگەڵ ئەوەی وەك هاوشاری و شارەزای تەواوی لایەنە شاراوەكانی ژیان و بەرهەمی حاجی قادر كە هاوەڵی باوكیشی (واتە مەلا محەممەدی گەورە) بووە، بەڵام مەسعود محەممەد زیاد لە پێویست لەسەر هەندێ لایەنی لاوەكیی ژیانی حاجی قادر وەستاوە، لە بەشی یەكەمی كتێبەكەدا و لە باسی هاتنی لەگەڵ فاتێی دایكی لە گۆڕ قەرەچەوە بۆ كۆیە و ژیانی منداڵی، زیاد لە پێویست درێژەی دەداتێ، درێژەدانێكی بێزاركەر. ئەم بەرگەی كتێبەكە هێندەی نووسینە لەسەر شوێن و پێگەی كۆیە بۆ حاجی قادر، هێندە وەستان نییە لەسەر دونیابینی شیعرەكانی، بەلای منەوە ئەمە دیارترین رەخنەیە لەم كتێبەی مامۆستا مەسعود محەممەد بگیرێت.
تەنیا خاڵێك لەم بەشەدا كە بۆ من گرنگ بوو، ئەو شیكارەیەتی كە بۆ ئەو دێڕە شیعرە دەیكات:
هەر منم ئێستە وارسی عیسا
بێ كوڕ و ماڵ و بێ ژن و مەئوا
مەسعود محەممەد وا شیكاری ئەم شیعرەی حاجی كردووە: "نەبوونی كوڕ و ماڵ و ژن و مەئوای گۆڕیوەتەوە بە خۆشەویستیی نیشتیمان، تا وای لێهاتووە بە غەیری سورەتی كاڵا و باڵای كوردەواری لە سەفحەی گیان لەپەڕەی دڵی لە پەردەی وەهم و خەیاڵی هیچ شتێكی تری نەبێت بۆ خۆی، ئەوەی هەیبێت تەنها بۆ كوردستان و خەمی میلەتەكەی و ئازادیی نەتەوەكەی بووە".
هەرچەندە ئەو هیچ هەستێكیشی نەبووە بۆ گەڕانەوە بۆ نیشتیمان، بەپێچەوانەی مەلا خدری نالی (قوربانی تۆزی رێگەتم) نانووسێت، بەڵام بە چامەی درێژی (وتم بە بەختی خەواڵو) هەستی خۆی بۆ نیشتیمان و نەتەوەكەی دەردەبڕێت.
مەسعود محەمەد بیریار و نووسەرێكی گەورەیە و پێویستە لە هەموو كەس زیاتر لەم سەردەمەدا نووسین و كتێبەكانی بخوێنرێنەوە، بەڵام ئەم كتێبەی لەسەر حاجی، لەگەڵ ئەوەی زانیاریی گرنگی تێدایە، شایانی رەخنە و هەڵوێستە لەسەر كردنیشە، بە تایبەتی درێژ نووسینەكەی و درێژەدانی زیاد لە پێویست بە شتی بچووك و كەم بایەخ لەژیانی حاجی قادردا.
مەریوان وریا قانع لە چەند نووسینێكدا هەڵوێستەی لەسەر حاجی قادر كردووە. جگە لەوەی زیاتر لە سەد لاپەڕەی نامەی دكتۆراكەی لەسەر ئەم شاعیرەیە، لە چەند نووسینێكی دیكەدا لەسەر ئەم شاعیرەی نووسیوە، یەكێك لەو نووسینانەی (مەنفای كوردی لە نێوان سێ نەوە و سێ ئەزموونی مانا جیاوازدا)یە كە لە گۆڤاری رەهەند ژمارە (12-13 ساڵی 2001) بڵاوبووەوە و تێیدا بەراوردێكی نێوان هەر سێ شیعری (دەربەندی پەپولە)ی شێركۆ بێكەس و (قوربانی تۆزی ڕێگەتم)ی نالی و (وتم بە بەختی خەواڵوو)ی حاجی قادری كۆیی دەكات.
دیارترین خاڵی جیاوازی خوێندنەوەی مەریوان بۆ دونیای شیعری حاجی قادر، لەم شیعرەوە قسە لەسەر مەنفا و نیشتیمان و پەیوەندیی ئەو بە شوێنەوە دەكات. بە دیدی مەریوان، غەریبی و مەنفا لای حاجی قادر یەك مانای هەیە و پێیوایە مەنفا بە دۆست و هاوڕێوە، باشترە لە نیشتیمانێك بێ دۆست و هاوڕێ. ئەم دیدەی حاجی قادر لە تێڕوانینی بۆ شوێن زۆر جیاوازە بۆ دیدی كەسایەتی ئاینی بۆ شوێن و لێرەدا دیدێكی پڕاگماتییانە هەیە، پێچەوانەی دیدی نالی كە مەنفا یەكسانە بە ناشیرینی و بێزاری، بەڵام لای حاجی قادر مەنفا لە نیشتیمان زیاتر دەكرێت جێگەی ئاسوودەیی و ئارامیی ژیان بێت:
ڕەفیقی كۆنە نەماون، جوانەكان پیرن
بە شەق دەڕۆن و لە داری دیارە شەققی عەسا
لە دوو سەدی یەكەكی زەحمەتە بناسییەوە
مەگەر بەناونیشان و بە خزم و باب و برا
پێچەوانەی هەندێ لەو خوێندنەوانەی بۆ حاجی قادر كراون، مەریوان پێیوایە ئەم شاعیرە زۆر پەیوەست بووە بە ئەستەنبوڵ و لە هزر و بیركردنەوەیدا ئاواتی خواستووە نیشتمانەكەی ئەمیش لەسەر ئەو شێوازە گەشە بكات. پەیوەندی حاجی قادر و شوێن، پەیوەندییەكی سەنترالییە و قورسایی كاركردنی (مەریوان وریا قانع)ە لەسەر ئەم شاعیرە.
سەرنجێك:
*(ئەم نووسینە بەشێكە لە كتێبێكم لەسەر حاجی قادری كۆیی. بە بۆنەی یادی دووسەد ساڵەی لەدایكبوونی، پێم خۆش بوو بەشێكی كەمی كتێبەكە لەم یادەدا بڵاوبكەمەوە).