شارلۆت برۆنتی.. ژنێتی و ئازار!
ژنە رۆماننووسی ئینگلیزی شارلۆت برۆنتی، ساڵی 1816 لە سۆنتۆن لەدایك بووە. ساڵانی 1835- 1838 ئەوكاتەی كە مامۆستا بوو، رۆمانی (كورتەباڵای سەوز) ی بەناوی خوازراوی (لیسلی) نووسی.
ساڵی 1842 لەگەڵ (ئیمیلی)ی خوشكی، بۆ ناونووسین لە قوتابخانەیەك چوونە برۆكسل، بەڵام بەهۆی مردنی پووریانەوە كە دوای مردنی دایكیان سەرپەرشتیی پەروەردە و گەورەكردنی لەئەستۆ گرتبوون، گەڕانەوە بەریتانیا. دووبارە و بە مەبەستی درێژەدان بە خوێندنەكەی، ساڵێك دواتر گەڕایەوە برۆكسل، بەڵام بەهۆی هەستكردنی بە تەنیایی و سۆزی قووڵی بۆ نیشتمان، تەنیا ساڵێك بەرگەی مانەوەی گرت و ساڵی 1844 گەڕایەوە وڵاتەكەی. ماوەی ئەو ساڵەیشی قۆستەوە بۆ نووسینی ڕۆمانی (ڤالیت).
ساڵی 1848 ئیمیلی و ساڵی 1849 ئانی، بە نەخۆشیی سیل مردن، ئیدی ئەو و باوكی بە تەنیا مانەوە. پێشتر و لە ساڵی 1825 هەردوو خوشكەكەی (ماریا و ئەلیزابێس) بەهۆی هەمان نەخۆشی مردبوون. ئەم كۆستە كاریگەرییەكی خراپی كردە سەر باری دەروونیی شارلۆت.
ساڵی 1854 لەگەڵ قەشە ئارسەر بیڵ نیكۆڵز خێزانی پێكەوەنا. بە ماوەیەكی كەم شارلۆت سكی دانا، هێشتا كۆرپەكە لە سكیدا بوو كە تەندروستیی بەرەو خراپی چوو، بەو هۆیەوە لە تەمەنی 38 ساڵیدا و رێك لە 31ی ئاداری 1855 خۆی و منداڵەكەی ناو سكی مردن. دواتر لە بڕوانامەی كۆچكردنیدا نووسرا: بەهۆی نەخۆشیی سیلەوە گیانی سپارد.
*****
برۆنتی و خەرمانەی نووسین
خوشكانی برۆنتی (شارلۆت و ئیمیلی و ئان) لە تەمەنێكی بچووكەوە، بە نووسینی چیرۆك دەربارەی ژیان و تێكۆشانی خەڵك و دانیشتووانی ناو شانشینی خەیاڵی و مێژوویی، دەستیان بە نووسین كرد. (شارلۆت) لە بارەی شانشینی ئانجریا چیرۆكی خەیاڵی دەنووسی و (ئیمیلی و ئان)یش وتار و شیعریان لەبارەی شانشینی جۆندال دەنووسی. ئەو چیرۆك و نووسینە خەیاڵیانەی لە قۆناغی هەرزەكارییاندا نووسیبوویان، كۆمەكێكی باشی كردن و بوونە بەردی بناغەی نووسین و بەرهەمەكانیان لە تەمەنی پێگەیشتن و گەورەبوونیاندا. تا ئەوەی لە ساڵی 1846 كۆشیعرێكیان بە هاوبەشی و بە سێ ناوی خوازراوی پیاوانە (كیۆر، ئیلیس و ئاكتن بێڵ) بڵاوكردەوە. ئەم سەرەتا پتەوەی نووسین، بۆ ئەوان بووە كۆڵەگەیەكی سەرەكی، تا لە نووسین بەردەوام بن و دواجار بەهرە و سەلیقەیان لە نووسینی ڕۆماندا چڕ بكەنەوە. رۆمانەكانی (شارلۆت) و خوشكەكەی (ئیمیلی و ئان) بە بەردی بناغەی ئەدەبی ئینگلیزی دادەنرێن، ڕۆمانی (جین ئایەر) كە لە نووسینی شارلۆتە و بەناوی خوازراوی پیاوێك (كیور بێڵ) بڵاوی كردووەتەوە، یەكێكە لە دیارترین و بەناوبانگترین بەرهەمەكانی ئەو.
لە ماوەی ئەو تەمەنە كورتەدا، جگە لە كۆشیعرە هاوبەشەكەی لەگەڵ خوشكەكانی و كۆشیعرێكی تایبەتی خۆیشی بەناوی (چامەگەلێكی هەڵبژاردەی برۆنتی، شیعر بۆ هەموو مرۆڤێك)، ئەو ژنە نووسەرە چەندین بەرهەمی بەپێزی لە دوا بەجێمان، لەوانە:
كورتەباڵای سەوز - ڕۆمان (1833)
چیرۆكگەلێك لە ئانجریا (1834)
جین ئایەر - ڕۆمان (1847)
شیرلی - ڕۆمان (1849)
ڤالیت - ڕۆمان (1853)
ئیما، ڕۆمانێكی تەواونەكراوی شارلۆت بوو كە دوای مردنی بەناوی (ئیما بە پێنووسی شارلۆت و خاتوونێكی دیكە) ساڵی 1860 بڵاوكرایەوە.
هەمان ڕۆمانی تەواونەكراو (ئیما)، جارێكی دیكە و لە ساڵی 2003 بەناوی (ئیما براون) بە پێنووسی (كلایەر بۆلین) بڵاوكرایەوە.
*****
برۆنتی، داهێنان لە لووتكەی ئازاردا
وێناچێ هیچ ژنە نووسەرێكی دیكەی دونیا، وەك شارلۆت ئازاری چەشتبێت، ئازاری لەدەستدانی دایك لە تەمەنی پێنج ساڵی، مەرگی یەك لەدوای یەكی خوشكەكانی بە نەخۆشیی سیل.
ئەو ژنە نووسەرە كە لەناو خێزانێكی بلیمەت و داهێنەردا گەورە بوو، خێزانێك (خوشكەكانی برۆنتی) كە مێژوو بۆ هەمیشە ناوی بە زیندوویی هێشتنەوە و لە یادەوەریی مرۆڤایەتیدا بوونە سیمبولی دیار و نەمری ناو ئەدەبیاتی جیهانی، چارەنووسی ئەوە بوو ببێتە نێچیری نەخۆشییەك كە وەك مۆتەكە نیشتە سەر تەواوی ئەندامانی خێزانەكەی.
سێ خوشكەكە (شارلۆت، ئیمیلی، ئان) كە لەژێر سابیتەی یەك ماڵ و بە یەك پەروەردە، گۆش و گەورە ببوون. هەریەكەیان بڕێك لەو سەختی و ئازارەی خێزانەكەیان چەشت، وەلێ شارلۆت لەگەڵ هەموواندا ئازارەكەی بەش كرد. جگە لە مەرگی ناوەختی دایكی، بەسەر مەرگی ناوادەی هەموو خوشكەكانیشیدا كەوت. نەخۆشیی سیل كە ژیان و گیانی خوشكەكانی دروێنە كرد، دواتر ئەو و كۆرپەكەی ناو سكیشی لە گەردەلولی ئازار و ئەجەلی خۆیدا پێچایەوە.
*****
گۆشەگیری و تەنیایی، بوارێك بۆ خۆناسینەوە
هەندێ جار دەكرێ وەك بەخششێك بڕوانینە گۆشەگیری و تەنیایی، بەخششێك كە بەهۆیەوە مرۆڤ دەتوانێ سەرلەنوێ خۆی پێناسە بكاتەوە و فۆڕمێكی دیكە لە پەیوەندی لەگەڵ دونیای دەرەوەی خۆیدا بەرهەم بهێنێت. بەو مانایەی دەشێ گۆشەگیری و تەنیایی پەنجەرەیەك بن بۆ ئەوەی لێیانەوە مرۆڤ بەهێزتر بچێتەوە ناو خۆی و پەنهانییەكانی ژیان و جیهان. یان ڕاستتر بڵێین، گۆشەگیری دەرفەتێكە بۆ ناسینی خۆی و نهێنییەكانی جیهان و ژیان. بەو پێیەی گۆشەگیری و تەنیایی و دابڕان لە حەشامات، بواری تێڕامان و قووڵبوونەوە بە مرۆڤ دەدەن، بۆ ئەوەی وردتر ڕۆبچێتە ناو ناخی خۆی. شارلۆت كە بە یەكێك لە پێشەنگەكانی ڕۆمانی جیهانی دادەنرێت، ئەگەرچی ژیانێكی سەخت و ناخۆش و پڕ ئازاری بردە سەر و بڕێكی زۆری ئەو ژیانەشی لە تەنیایی و گۆشەگیریدا گوزەراند، بەڵام دواجار ئەو گۆشەگیرییە بۆ ئەو بووە سەرچاوەی بلیمەتی و داهێنان. شارلۆت ڕۆماننووسێكە خاوەن هەندێ خەسڵەت و تایبەتمەندی كە لە هەموو ژنە نووسەرەكانی پێش و پاش خۆی جیای دەكەنەوە. ئەو نووسەرێكی بێ ڕكابەری ڕۆمانی ژنانەیە، نووسەرێك بۆنی ژنی لێ دەتكێ، ژن بە هەموو نەرمی و نیانی و جوانییەكانیەوە. لەگەڵ شارلۆتدا ئاشنای زۆرێك لە تایبەتمەندییەكانی ژن دەبین، كە پێش ئەو لە كەسی دیكەمان نەبیستووە. ئەو لە ڕێگای ڕۆمانەكانیەوە تایپێكی تایبەت لە كەسایەتیی ژنمان پێ دەناسێنێ كە وا دەكات تێگەیشتنمان لەزۆر بوارەوە دەربارەی ژن بگۆڕێ، جگە لەوەی بە خوێندنەوەی بەرهەمەكانی، خۆمان لەبەردەم داهێنانێكی دەگمەن و دانسقەی ئەدەبی ژندا دەبینینەوە. بە جۆرێك لەگەڵ خوێندنەوەیاندا چێژ لە قسەكردنی ژن وەردەگرین، بۆنی ژنێتییەكەی دەكەین، ئاشنای ڕوانگە و تێڕوانینی ژن خۆیشی دەبین بۆ كۆمەڵێك چەمك و تێگە و ڕووداوەكان و ژیان خۆیشی.
بەشێوەیەكی گشتی، نووسینەكانی شارلۆت لەو سەردەمەدا، وەك بڵێسە و مەشخەڵی ئاگر بوون، لە بواری بزووتنەوەی ئەدەبی ئازادیی ژندا.
*****
لەبارەی (جین ئایەر)ەوە
بەراورد بە واقیعی كۆمەڵایەتی و كولتووریی ئەوكاتی ئەوروپا، جین ئایەر ڕۆمانێكە پێش سەردەمەكەی خۆی كەوتووە. لەوێدا نووسەر ڕوانگەی پێشكەوتنخواز و تێڕوانینێكی ئازادیخوازانە لەمەڕ پرسی یەكسانیی نێوان هەردوو ڕەگەز كە تێیدا پیاو سالار و باڵادەستە، دەخاتەڕوو. ئەو بە وردی پەنجە دەخاتە سەر خەوشی پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و پەروەردەییەكانی كۆمەڵگاكەی كە لە سایەیاندا پیاو بڕیاربەدەست و، ژن بوونەوەرێكی پلە دووی پەراوێزخراوە. هەرچی پەیوەندیشی بە بواری ئەدگارە ئەدەبییەكەیەوە هەیە، شارلۆت نموونەیەكی نوێ و تەواو جیاواز لە ڕۆمانی باوی ئەوكات پێشكەش دەكات، چ لە باری زمان، یان هونەری گێڕانەوە، یاخود لەلایەنی هەمەڕەنگیی كەسایەتی و ڕووداوەكان. جین ئایەر كە لە روخساردا زیاتر وەك ڕۆمانێكی سۆزداری و ڕۆمانسی دێتە بەرچاو، كەچی نووسەر بە توانا و سەلیقە و لێهاتوویی خۆی، بە ئاوێتەكردنێكی نائاسایی نێوان بابەتگەلی ئەوین و بوغزاندن، سۆز و تووڕەیی، ترس و دڵەڕاوكێ، ڕەخنەگرتن لە بونیادی سۆسیۆ - پەروەردەیی كۆمەڵگا، بەرهەمێكی ناوازە و داهێنانێكی ئەدەبیی بەرز پێشكەشی خوێنەر دەكات. بەرهەم و ئەزموونێك كە سەرنجی نێوەندی ئەدەبی و ڕەخنەگران و خوێنەرانیشی بۆ خۆی كێش كرد.
ئاراستەی ڕووداوەكانی ڕۆمانەكە، ڕۆڵ و كاریگەریی كەسایەتی و كاراكتەرەكانی ناوی، ڕێك پێچەوانەی شەپۆلی باوی ئەوكاتی ناو جیهانی ئەدەبیات و بەتایبەتی ڕۆمانن. ڕۆمانەكە سەرلەنوێ ناساندنەوەی مێیینەیە وەك بوونێكی سەربەخۆ كە ئیرادەیەكی پتەوی بۆ خاوەندارێتی لەو بوونە سەربەخۆ و ئیرادە ئازادیخوازە هەیە. شارلۆت لە ڕۆمانەكەیدا ڕۆڵێكی وای بە ژن بەخشیوە كە تەواو گوزارشت لە كەسێتیی مێیینەیی خۆی بكات، كەسایەتییەك توانای جڵەوكردن و ئاراستەكردنی ڕەوتی ڕووداوەكان و وردەكارییەكانی ناو ڕۆمانەكەی هەبێت.
خاڵێكی دیكەی سەرنجڕاكێش لەو ڕۆمانەدا، توانای نووسەرە لە پەیبردن بە نهێنییە شاراوەكانی خودی مێ بە هەڵچوون و داچوونە دەروونییەكانیەوە. ئەمەش نەك لەبەر ئەوەی بۆ خۆی وەك ژن، ئەزموونی ئەو خودە دەكات، بەڵكو لەو ڕوانگەیەی كە هۆشیاری و درككردنی لە ئاستێكدا بووە، ژنانی دیكەی تێپەڕاندووە. بۆیە خوێنەری وریا، بە ئاسانی درك بەو شیكردنەوە ورد و قووڵە دەروونییە دەكات كە نووسەر بۆ مێیینە كردوویەتی، تا دەگاتە قووڵایی ململانێ ناوەكییەكانی.
بە كورتی، ڕۆمانی جین ئایەر خستنەڕوویەكی فەلسەفیی قووڵ، خوێندنەوەیەكی سۆسیۆ - پەروەردەیی ورد، ئاوێنمایەكی ڕوونی دۆخی كۆمەڵایەتی و كولتووری و پەروەردەیی سەدەی نۆزدە و هەڵگری چەندین بیرۆكە و تێڕوانینی فیكریی پێشكەوتنخواز و نوێباوە كە دەشێ زۆرێك لە كۆمەڵگا نەریتگەرا و باوەڕسالارەكانی ئەم ڕۆژگارەی ئێمەش لێی سوودمەند بن.
شارلۆت لە شوێنێكدا گوتوویەتی: "پێنووسەكەم، تا گیانم لەبەر دایە، لێت جیا نابمەوە، با ناوی پیاوەكان تەنیا دەمامكێك بێت و لاپەڕەی خۆمانی پێ دەشارینەوە".
نووسین و بڵاوكردنەوە بە ناوی خوازراوی پیاو، بۆ خۆی ئاماژەیەكی ڕوونە كە ژن لەو سەردەمەدا لە چ دۆخێكی سەخت و هەلومەرجێكی ناجۆری كۆمەڵایەتیدا نووسیویەتی. شارلۆت ناوی پیاوی كردووەتە قەڵغانێك بۆ ئەوەی دیوارە پتەوەكانی ئەو دۆخە تێكبشكێنێ، تا ئەو دەمەی دەرفەت دروست دەبێت، وەك خودی خۆی، وەك مرۆڤ، وەك مێینەیەكی خاوەن بوونێكی سەربەخۆ و ئیرادە دەربكەوێ.
جین ئایەر گوزارشتێكی ڕاستەقینەیە لە گیانی یاخیگەر و تینوو بۆ ئازادی و جیهانێك تێیدا یەكسانی و مرۆسالاری سەروەر بێت. بۆ ئەوەی ئەو ڕۆحە سەركەشە ڕەها بێت و ئەو ویستە ئازادیخوازەش ئامانجی خۆی بپێكێ. هەروەها بۆ ڕاكردن لەو ژینگە كۆمەڵایەتی و كولتوورییە سەپاوە، شارلۆت زیرەكانە پەنا بۆ دەمامكی ناوی پیاو دەبات، كاتێكیش هەلومەرجەكە پێدەگات و زەمینە دەروونییەكەی لەبار دەبێت، ئەو دەمامكە فڕێدەدات و وەك خۆی، خۆیی مێینە، بە هەموو بوون و ئامادەیی خۆیەوە دێتە ناو گۆڕەپان.
شارلۆت لەبارەی دیاریكردنی پاڵەوانی رۆمانەوە دەڵێ: "نووسەران بە سووربوونیان لەسەر دەستنیشانكردنی پاڵەوانی جوان و كردنیان بە بناغەی كارەكانیان، بە هەڵەدا چوون. ئەوەیشیان بۆ دەسەلمێنم كە هەڵەن، من پاڵەوانێكی ناشیرین، یان خاڵی لە جوانی و لەڕ و لاوازی وەك خۆمیان پێشكەش دەكەم". ڕەنگە ئەم قسەیەی نووسەر ئاماژەیەكی ڕوون و ڕاشكاو بێت، بۆ ئەوەی بتوانین بڵێین كە ڕۆمانی (جین ئایەر)، ڕۆمانێكە زێدەتر لە بایۆگرافیای نووسەر دەچێت.
ئەو ڕۆمانە كە هۆكاری ناوبانگ پەیداكردنی نووسەر و گرتنی پێگەیەكی دیارە لە ئەدەبی جیهانیدا، پێگەیەك كە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە و لە ڕێگای ئەو ڕۆمانەدا بەدەستی هێنا و تا ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت، شارلۆت پاراستوویەتی، لە نۆبەرەی ئەو كارە ئەدەبیانەیە كە بەجددی قسە لەبارەی ئازادیی ژن دەكات، ئازادیی ژیان و بیركردنەوە و بڕیاردان. هاوكات ڕۆمانێكە لە لوتكەی بەرزی ڕۆمانسیەتدایە، ڕۆمانێكە بەهۆیەوە توانی جڵەوی داهێنان و ناوبانگ و سەركەوتن لە دەستی هەموو ئەو پیاوانە دەربێنێ كە تا ماوەیەكی زۆر پێش ئەوە، جڵەوی جیهانی ئەدەب و داهێنانیان لەدەستدا بوو.
دواجار هاتنەوەی ناوی شارلۆت بۆ پێشەنگی لیست و ڕیزبەندیی 10 باشترین كتێبی پڕ فرۆشی ساڵی 2004، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی كە هێشتا سەردەمی ئەدەبی كلاسیك بەها و كاریگەریی خۆی ماوە و داهێنانی مرۆیی، تەمەنی چەندەیش درێژ بێت، بەڵام نامرێ و بە جاویدانی دەمێنێتەوە.