سەید عەلی ساڵحی: نە شاملوو مردووە، نە شێركۆ بێكەسیش

بەشی دووەم و كۆتایی
رووداو - هەولێر

ئەم وتووێژە لە بەهاری ساڵی 2013 و چەند مانگێك پاش كۆچی دوایی شێركۆ بێكەسی مەزن ئەنجام دراوە. كۆچی شێركۆ لە ناوەندە ئەدەبی و كولتوورییەكانی ئێراندا دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو، ئەگەرچی حكومەت وەكو پێویست لە تاران بواری بە كۆڕگەلی فراوان و شایستە نەدا، بەڵام هەمدیس دەرفەتێك بوو بۆ هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی دونیای شیعر و شێوەژیانی بێكەس لەو ناوەندانە و خستنەڕووی هەندێ لایەنی كەمتر ناسراوی جیهانبینی و شیعری ئەم شاعیرە نەمرە لە گۆڤار و بڵاڤۆك و رۆژنامەكاندا.

لەو دەمەدا حكومەت رێگرییەكی زۆری كرد و نەیهێشت لە ناوچە كوردنشینەكانی رۆژهەڵات هیچ كۆڕ و رێوڕەسمێكی ئەدەبی و ماتەمینیی شایستەی بۆ بگیرێت، جگە لە چەند كۆڕ و رێوڕەسمی سادە و دۆستانەی كافەیی نەبێت كە بە دزی و پەنامەكی بەڕێوەچوون.

ئەم بارودۆخەی پاش كۆچی ئەم شاعیرە هانیدام بۆ وردبوونەوە و قووڵبووونەوەیەكی جیاواز لە شیعری شێركۆ و پلەی ئەدەبی و فیكریی شێركۆ لە ئێراندا، بڕیارم دا شاعیری ناوداری ئێرانی سەید عەلی ساڵحی بدوێنم. ساڵحی یەكێك لەو كەسانە بووە كە بە وردی شیعر و ئەدەبی كوردی و بەتایبەتی شیعری شێركۆی پەیگیر كردووە، ئەو لە كڵاوڕۆژنەی ئەدەبەوە خەمەكانی كوردی فام كردووە و ئێستە وەكوو یەكێك لە دۆستانی ئەدەبی كوردی ناسراوە. 

عادل قادری: شكڵ و پێكهاتی شیعرەكانی شێركۆ بە رۆمانە- شیعر ناوی دەركرد و بەڕاستیش جێكەوت، بەشێوەیەك ئەگەر شێركۆ ماوەی چەند كاژێر بۆ بەردەنگ و گوێگری خۆی شیعری بخوێندبایەوە، شەكەتی نەدەكردن ، تا چ رادەیەك ئەم پێكهات و شێوازە شیعرییە دەناسن و بەلاتانەوە باشە؟
سەید عەلی ساڵحی: شانامەی فیردەوسی و خەمسەی نیزامی گەنجەویش هەر بە (شیعر-رۆمان) ئەژمار دەكرێن (لە شێوازناسیی شیعری كۆندا)، شێركۆ بێكەس لە چاخ و سەردەمی ئێمە و لە زمان و بیچم و پێكهاتی مۆدێرنی شیعری نوێدا ئەم شێوازەی بووژاندەوە و زیندووی كردەوە.

شیعری درێژی (ئەفسانە)ی نیما یۆشیجیش هەر ئەمەیە. لەبنەمادا رۆحی گێڕانەوە و چێژی گێڕانەوە لە رۆژهەڵاتدا، بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوین و نەتەوەكانی ئەم ناوچە و دەڤەرە، لە پێگە و شوێنگەیەكی ئەزەلی و ئەبەدی جێ دەگرێت. شیعر- رۆمان دیاردەیەكی جیهانی و مێژوویی و بەشەرییە. ئیلیاد و ئۆدیسەش هەر ئەمەیە. بەرهەمەكانی شكسپیریش (نواندنەوەی شیعر)ن. (بەردی هەتاو)ی ئۆكتاڤیۆ پازی مەكسیكیش دیسان هەر ئەمەیە. شاعیرانێك لە جیهانی ئەمڕۆدا بوون و ئێستەش هەن كە دەستیان داوەتە وەها هەوڵێك، بەڵام خۆ هەموویان وەكوو شێركۆ-لەم چەشن و شێوازە ئەدەبییەدا- سەركەوتوو نەبوون. شیعری درێژی "میوانیی" ئەحمەدی شاملووش هەر لەم چوارچێوە و قەوارەیەدایە، بەڵام سەركەوتوو نەبووە. گارسیا لۆركاش ئەزموونگەلێكی لەم بوارەدا تاقی كردەوە.

عادل قادری: چەندە ئاگاداری چیرۆك و رۆمانی كوردین؟ شۆڕشگەلێك لە بواری چیرۆك و رۆمان لە رێگەی نووسەرانێكی وەكوو شێرزاد حەسەن، شارام قەوامی، بەختیار عەلی، هیوا قادر، فەرهاد پیرباڵ، عەتا نەهایی و... لە كوردستانی رۆژهەڵات و باشوور هاتوونەتە ئاراوە و كاریگەرییان بە روونی لەسەر كۆمەڵگا و گوتاری كوردی دیارە.

سەید عەلی ساڵحی: پێشتریش گوتم كە هەرچی وەرگێڕدرابێتە سەر فارسی خوێندوومەتەوە. بەرهەمەكانی هاوڕێم فەرهاد پیرباڵم پێ باشە و جێگەی پەسندمە، رۆمانی بەختیار عەلی بێ هاوتایە. بەختیار عەلی چەند مانگ لەمەوپێش زەنگی لێدا و پێكەوە قسەمان كرد و ئاشنا بووین، تا دواتر ئەگەر تەمەن و دەرفەتێك بوو، دیدارێك پێكبێت. 

عادل قادری: چەند ساڵ پێش لە كۆڕێكی خۆمانی و دۆستانەدا د.فەرهاد پیرباڵ پێی گوتم كە بڕیارە سەید عەلی ساڵحی ببینم و دانیشین پێكەوە، پێوەندیتان لەگەڵی چۆنە و رۆڵی پیرباڵ لە ناساندنی ئەدەبی كوردیدا چۆن دەبینن؟

سەید عەلی ساڵحی: فەرهاد هاتوچۆی ئێران دەكات، لە تاران شیعری خوێندووەتەوە و فارسیزانە. ئێمە دۆست و هاوڕێین چ لە تاران بێت یان لە سلێمانی دیدارگەلێكمان پێكەوە بووە. بێ قەراری و دانەسەكنانە قەڵەمییەكەیم خۆشدەوێت. بێگومان لە ئاست و رادەی خۆیدا بۆ پێناسەكردنی ئەدەبی كوردی بە ئێمە، كاریگەر بووە و رۆڵی باشی گێڕاوە.

عادل قادری: ئایا ئەدەبی كوردی ئەدەبێكی چەوساوە و سیاسەت لێدراو نەبووە؟ ئایا ئەگەر سیاسەتكارەكان و ئەكتەرانی گۆڕەپانی سیاسەت تۆزێك بایەخ بدەن بە زمان، ئەدەبی كوردی لە رووبەرێكی واڵاتر و بەرزتردا درەوشانەوەی بەخۆوە نەدەدیت؟

سەید عەلی ساڵحی: ئێمە هەر لەو كاتەوە كە دێینە دونیاوە و لەدایك دەبین سیاسین. دەستەواژەی (سیاسەت زەدەگی) جۆرێك بێحورمەتییە. زمان، داهێنانێكی سیاسییە، نووسین دۆزینەوە و كەشفێكی سیاسییە. ئەدەب، دەقاودەق وەكوو سیاسەتە و سیاسەتیش دەقاودەق وەكوو ئەدەبە. فریوی ئەم دروشمانە مەخۆن. تەنها قوڕواقەكان لە مێرگدا سیاسی نین! ئەدەب بەبێ سیاسەت قەت نایەتە دونیاوە! هەناسەدان و هەناسەهەڵكێشان لە هەر بارودۆخێكدا سیاسییە. مەگەر ئێمە ناڵێین: (ئازادیی قەڵەم...!) دەی بۆ خۆمان لەمانە ببوێرین؟ 

مرۆڤ بوونەوەرێكە پەیوەستە بە بیركردنەوەوە، ئەوەی كە لە پێوەندی و هاوپرسەگی "ئەدەب و دەربەستی" هەڵدێت، مرۆڤی تا رادەی بوونەوەرێكی بۆش و بەتاڵ لە ئیرادە و خواست دابەزاندووە و سووكی كردووە. ئەوەی كە دەبێ لێی هەڵبێین (دروشم زەدەگی)یە، دروشمە و وشە وەك دەنوێنێت! دەبێت ئاگادار بن كە دروشم تڵت و بنكڕی سیاسەتە و نابێ رۆحی شیعری دەربەست پیس و چەپەڵ بكات، ئەگینا سیاسەت دەقاودەق وەكوو شەرەف وایە، پەیوەست و لەبارەی ئەم وتەزا و بابەتانەوە نابێت (چەواشەفامی) رووبدات.

عادل قادری: بارودۆخی ئەدەب و شیعری ئەمڕۆی ئێران چۆنە و پێوەندی لەگەڵ ئەدەبی كوردیدا لە چ ئاستێكدایە؟

سەید عەلی ساڵحی: لەوپەڕی خۆی، تایبەت بە خۆی، بێ هاوتا! مەبەستم نییە بەراورد بكەم! بەڵام ئەدەبی ئێمە درێژەی ئەدەبی ئێوە و ئەدەبی ئێوە درێژەی ئەدەبی ئێمەیە. لە راستیدا رۆحێكین لە دوو جەستەدا. پێوەندیی نێوانیشمان بەرەو پەرەسەندن و گەشەكردن دەچێت. تا بیست و پێنج ساڵ لەمەوپێش هیچ خەبەرێك لەم پێوەندی و هاویەكییە نەبوو، بەڵام هەم "هەرێم" و هەمیش ئێمە بە شێوەیەكی جیدی دیاڵۆگ و هەڤپەیڤینمان لەگەڵ یەكدا درووست كرد. ئەدەبی كوردی درێژە و بەردەوامیی ئەدەبی تورك یان عەرەب نییە، ئەدەبێكی سەربەخۆ و كاریگەرە كە بەردەوام رۆڵ و دەوری ناوچەیی و جیهانی خۆی بووە.

عادل قادری: ئایا شیعر بە واتا راستەقینەكەی تەنها لەو زمانانەدا دەردەكەون كە خاوەنی سەرزەمین، وڵات، دەوڵەت، رێكخراو و نووسینگە فەرمی و سیستەماتیكەكانن یان نا؟ تۆزێك لەم بارەیەوە بدوێن.

سەید عەلی ساڵحی: شیعر... بەرهەمهاتوو و زاوزێی ئینسانە و بەس! سنوور و سەرزەمینی خودی و ناخودی و دەوڵەت و رێكخراو و شتگەلی لەم چەشنە لە كردەی بەرهەمهێنانی شیعردا رۆڵیان هەیە، بەڵام جەوهەر و كرۆك و رەسەنایەتی شیعر نین. شیعر لەسەرەتادا بەرهەمهاتوو و لەدایكبووی ئینسانە، نەك شاخ و كێو و هەرد و ئاڵا و مارش و هێڵی پەڕینەوەی رێبواران...!ئەم رێكخراو و رێكخستن و رێككەوتنانە، بە دەستكردەكانی خۆیانەوە ناتوانن ئینسان و شیعر پێوەند بكەن و كۆیلەی بكەن.

عادل قادری: جگە لە كەسانێكی وەكوو شارام نازری و د.قوتبەدین سادقی و سەعدوڵڵا نەسیری و هەندێك لەو كوردانەی دانیشتووی تاران (تەنانەت بە كوردە فارس و قارسبێژەكانیشەوە وەكوو د.جەلالەدین كەزازی) كە لە هۆڵی وەحدەتی تاران ئەم سەفەرەی شێركۆیان بە شین گێڕایەوە، چ كەسانێكی تر لە كۆمەڵگای ئەدەبیی ئێران مەرگی شێركۆیان شینگێڕی كرد؟

سەید عەلی ساڵحی: من لە شوێن و جێگە دەوڵەتییەكاندا ئامادە نابم، نەڕۆیشتم بۆ هۆڵی وەحدەت، بەڵام لە ئەنجوومەنی (غەزەل) كە ئەنجوومەنێكی سەربەخۆیە، لەبارەی شێركۆ بێكەسەوە قسەم كرد، لەگەڵ رادیۆی سەرانسەریی بەلژیك و هەروەها رادیۆی سوید وتووێژم كرد، بابەتەكانی من لە ئێراندا لەبارەی شێركۆ بێكەسەوە بە گشتی لە پێنج رۆژنامەی سەربەخۆدا بڵاوكرانەوە و دەنگدانەوەی هەبوو، هەڵبەت ئەمە جگە لە گۆڤارەكان. دۆستان و هاوڕێیانێكیش هەبوون لە ئێراندا كە یادی شێركۆیان بەرز راگرت و ئەم یادكردنەوەیەش گرینگ بوو. با ئەوەش بڵێم كە من بۆ مەرگی شاعیرانێكی وەكوو مامۆستا شێركۆ نە رەشپۆش دەبم و نە شین دەگێڕم. نە شاملوو مردووە و نە شێركۆ بێكەسیش! مەگەر نالی و گۆران و حافز و مەولانا مردوون؟!

عادل قادری: پەیامتان بۆ كومەڵ و كۆڕی ئەدەبی و شیعریی كوردی چییە؟

سەید عەلی ساڵحی: چ پەیامێك دڵنشینتر و باشتر لەم وتووێژە؟ سەلماندن و چەسپاندنی هۆگری و خۆشەویستی پێویستی بە سوێندخواردن نییە. پێشنیارم ئەمەیە كە "خەڵاتێكی بەرز و بەشكۆ و پڕحورمەت" بە ناوی شێركۆ بێكەسەوە- لە هەرێمی كوردوستان- رۆبنرێت.

عادل قادری: ئێوە دوابەدوا و چەند رۆژ پاش مەرگی مامۆستا بێكەس یاداشتێكتان لەمەڕ ئەم كۆچەوە نارد بۆ رۆژنامەی "شەرق" و دواتر شیعرێكتان بەناوی "شێركۆ...!" هەر لەم رۆژنامەیەدا بڵاوكردەوە، لەمەڕ ئەم شیعرەوە بۆمان بدوێن.

سەید عەلی ساڵحی: شیعرەكانی من دەرهاوێشتە و لەدایكبووی كتوپڕ و بەهەڵكەوتی جیهانن. لە پشت مێزی كار و نووسینەكەم دانیشتبووم و بابەتێكی ترم دەنووسی، لەناكاو و بەڕێكەوت ئەو شیعرە لەدایك بوو، تەنانەت فاریزەیەكیشم ئەملاولا پێ نەكرد. پێویستی نەبوو دووبارە بینووسمەوە، چونكە ئەم شیعرە بەتەواوی و ئامادەیی لە دایك بوو، رەشنووسی نەبوو، سپینووسێك بوو بەبێ پرد و گوێزەرەوەیەك بە ناوی رەشنووس.

رۆژنامەی شەرق لەمن بابەتی ویست، منیش گوتم: فەرموون! چ لەرێگای تەلەفۆنەوە و چ لە نێزیكیشەوە پێشوازی لەم شیعرە بەڕاستی سەیر و سەرسوڕهێنەر و لەوپەڕی خۆیدا بوو، تەنانەت لە رۆژئاوا و ناوخۆی ئێران دەنگدانەوەكەی هێشتا درێژەی هەیە. ژمارەیەكیش هەن كە دەڵێن: ساڵحی و شێركۆ لە رووی سیاسییەوە هاوتەریب و هاوڕێ نین، ئاخر چۆنچۆنی دەبێت دۆست و هاوڕێ بین و لە تێڕوانین و روانگەدا دژ بە یەك؟! بە دەنك و دووان و تاك و تەرایەك لەو ژمارەیە كە لەپێگەی وەڵامدا بوون و بایەخی وەڵامدانەوەیان هەبوو، گوتم: "ئێوش رۆژێك باڵق و گەورە دەبن!"


شێركۆ...!
شەو، تاریكایی، تاراوی
مرۆڤ
پەژارە، ئازادی، هیوا!
بە درێژایی تیلماسكی رێگا
تارمایی
بەدووی تەونەگەری دەربەندی پەپوولەدا دەكشا
دەیانگوت: ئۆوەیسی قەرەنی بەخەو دیتووە
لە زووتر
شاعیرێك
لە سپێدەی سلێمانییەوە هەڵدەستێ
دەبێتە پێشمەرگی رووبار و باران و بنەوشە.
نوشتەنووسی خەونەكان
دەستێكی گۆرانی بۆ تاریكایی
دەستێكی ستران بۆ تارا "و/ی" ی:
دیمەشق، بەسرە، ئیستەنبوڵ
مۆسكۆ، واشنتن، تاران، ستۆكهۆڵم
سەفەر كردووی وشە شەهیدەكان
تەوافچی بێ زەوین،
لەم سەرزەمینەوە
بۆ ئەو سەرزەمین...!
هەڵبەت، هەنووكەش بۆ شوێنێكی دوور نەڕۆیشتووە،
دەست بخەنە سەر دڵی منداڵانی كورد:
شێر...كۆ...شێر...كۆ...شێر...كۆ!