نامە ئەکادیمییەکان.. (هەڵوێست لە شیعری کوردیدا 1800-1970)

(هەڵوێست لە شیعری کوردیدا 1800-1970) ناونیشانی نامەیەکی دکتۆرایە کە ساڵی 2002 لەلایەن (قومری سەعید عەزیز) نووسراوە و یەکەم ژن بووە دکتۆرای لە ئەدەبی کوردیدا هێناوە. نامەکە بۆ لێکۆڵینەوە و نیشاندانی هەڵوێستی شاعیرانی کوردە بەرامبەر بە شۆڕش، دیاردەو ڕووداوەکان.. لە چوار بەش پێکهاتووە کە هەر بەشێک وێڕای لایەنی تیۆری، بە پراکتیکی شیعری شاعیران بە نموونە دەهێنێتەوە:

بەشی یەکەم، شیعر و هەڵوێست: پاش هەڵوەستەیەکی کورت لەبارەی شیعر و کارکرد و مۆتیڤەکانی، هەڵوێستی شاعیر بەرامبەر بە جیهان، شتەکان‌ و رووداوەکان، چەند پانتاییەک باسدەکات. پێیوایە شاعیر کاریگەریی شتەکان‌ و رووداوەکانی لەسەرە، هاوکات ئەویش وەک خاوەن پەیام کاریگەری لەسەر کۆمەڵ‌ و ڕووداوەکان دادەنێت. ئەو پانتاییانەش بریتین لە: (شیعر و جەنگ، شیعر و ئەزموون، شیعر و سیاسەت، شاعیر و هەڵوێست). جەختی سەرەکی توێژەر لەسەر (شیعر و سیاسەت)و (شاعیر و هەڵوێست)ە. پێیوایە سیاسەت وەک هونەر و زانستێکی پڕبایەخ کاریگەری ئەرێنی‌ و نەرێنی لەسەر جەستەی گەل‌ و تاک جێدەهێڵێت، شیعری سیاسیش تایبەتمەندی‌ و زمان ‌و خوێنەری خۆی هەیە؛ کە پاڵنەرەکەی زیاتر واقیعە نەک جیهانی ناوەوەی شاعیر؛ تێماکەشی گشتیە نەک تایبەتی. بەو پێیەی نەریتی تێگەیشتن لە شیعر زیاتر رەهەندی خودیی بووە، ئەم لێکدژیە وا دەکات شاعیر بۆ بابەتی سیاسی وریایانە مامەڵە بکات، لێرەدا سوود لە شێرکۆ بێکەس وەردەگرێت کە پێیوایە "سیاسەت دوو دەمە، کە نەتزانی چۆنی بەکارئەهێنی ئەشێ بکوژی شیعربێ...سیاسەت سوڵتەیە و وەرامی ئامادەیە، بەڵام شیعر بەردەوام پرسیارە". 

توێژەر دەڵێ دەبێ شاعیر وریا بێت لەوەی سیاسەت رەهەندە ئەدەبی و ئیستاتیکیەکەی شیعر نەکوژێت‌، ئەگەرنا ئەوە شیعرەکە دەبێتە هەڵچوونی سیاسی‌و لافیتەی ئاشکراو راستەوخۆ. پاشان پرسیاری ئەوە دەکات کە سیاسەت چ پێویستیەکی بە شیعر هەیە؟ دواتر لەڕێگەی کاریگەریی شیعر لەسەر خەڵک‌و، خەڵک‌و واقیع لەسەر شاعیر باسی ئەو پێویستیە دەکات‌و پرسیارێکی دیکە دەهێنێتەئاراوە کە ئەگەر ئەوەندە سیاسەت‌و ئەدەب ئاوێزانن ئەی بۆچی هەندێجار سیاسەت دەبێتە بکوژی ئەدەب؟ توێژەر بە بەستنەوەی داهێنان بە ئازادییەوە و بەسوودوەرگرتن لە وتەیەکی جوبران خەلیل جوبران وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە "مرۆڤ دەتوانێت ئازاد بێت، بەبێ ئەوەی مەزن بێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێت مەزن بێت ئەگەر ئازاد نەبێت، شاعیر بۆ ئەوەی مەزن بێت دەبێت ئازاد بێت". 

دواتر توێژەر باسی هەڵوێستی شاعیر دەکات ‌و پێیوایە شاعیران لەلای خەڵک رێزلێگیراون بۆیە کاریگەرن، هاوکات نابێت شاعیر بێلایەن‌و دوورەپەرێز بێت؛ بۆیە شیعر بەجۆرێک پابەندی سەردەم‌ و کات ‌و واقیعی خۆیەتی، لێرەشدا شیعرێکی ئەحمەد موختار بەگی جاف دەهێنێتەوە:

شاعیرانی کورد بەسە، بەس باسی زوڵف‌و چاو بکەن
کەم خەیاڵی پەرچەم ‌و کاکۆڵی ئاڵۆزاو بکەن
لابدەن کەم باسی سونبول، یا لقی لاولاو بکەن
ئێوە تەدبیرێکی حاڵی قەومی دڵ سوتاوم بکەن

توێژەر نمونەی شیعری گۆران‌ و زێوەر و بێکەس دەهێنێتەوە کە چۆن شیعریان بەهۆی کاریگەریی واقیع ‌و دۆخە سیاسی‌ و کۆمەڵایەتیەکان نووسیوە، شیعرەکانیان توانیویەتی ببێتە جەماوەری ‌و کاریگەری لەسەر خەڵک هەبێت. توێژەر دەڵێ، پاش جەنگی جیهانیی یەکەم شیعری نەتەوەیی سەریهەڵداوەو گەشەی کردووە. پێشیوایە کورد هەمیشە لە دۆخی بەرگریکردندا بووە کە ئەمەش لە نووسینەکانیاندا رەنگیداوەتەوە.

بەشی دووەم، کە دوو پارە، پاری یەکەم بۆ باسکردنی میرنشینی بابان ‌و ئەدەبیاتەکەی [زیاتر شاعیرانی کلاسیک] تەرخانکراوە، توێژەر پاش باسکردنی باری سیاسیی میرنشینەکە کە دەوڵەتی عوسمانی‌ و ئێران [هاوکات میرەکان خۆشیان] کاریگەری خراپیان بەسەریەوە هەبووە، باسی رۆڵی (شار و هەڵوێست) دەکات، کە چۆن میرەکان بە دروستکردنی شار و ئاوڕدانەوە لە پێشخستنی لایەنی رۆشنبیری ‌و دروستکردنی پانتایی نوێ بۆ ئەدەبیات توانیانە کاریگەری لەسەر شاعیرانی وەک (عەلی بەردەشانی، مەولانا خالید، نالی، سالم...)دابنێن، لەسەر هەرسێ ئاستی:

1- فراوانکردنی فەرهەنگی شاعیر و شیعر.
2-گەشەکردنی زمان.
3- جیهانبینی. 

توێژەر پێیوایە ئەو شاعیرانە بەهۆی ئاشنایی ‌و تێکەڵاوی بە ئەدەبیات‌و کولتوور و زمان ‌و ئاینی وڵاتانی زلهێزی دراوسێ (عەرەب، تورک ‌و فارس) توانیویانە بیرکردنەوەیەکی فراوانیان هەبێت کە ئەمەش وایکردووە کاردانەوەیان بەرامبەر هەڵوێستەکانی وڵاتانی زلهێز هەبێت لە پاراستنی زمان‌ و نەتەوەدا، مەحوی دەڵێ:

کوردی زوبانی ئەسڵمە، گەر تەرکی کەم بە کول
بۆ فارسی، بە کوللی ئەمن دەبمە بێ وەفا

دواتر توێژەر یەک بە یەک شاعیرانی ئەو دەمە بە نموونە دەهێنێتەوە و باسی ئەو هەڵوێستانە دەکات کە لە ناوەوە و دەرەوەی نیشتمان بەرامبەر بە نەتەوەو خاکەکەی‌ و بابانەکان هەیانبووە، لەباسی سالمدا دەڵێ: بەهۆی ئەوەی کە لەناو رووداوەکاندا ژیاوە؛ بەهێزتر و سەرنجڕاکێشتر وێنای سەردەمەکەی کردووە. 

پاری دووەم، باسی حاجی قادری کۆیی ‌و شاعیرانی قۆناغی جەنگی جیهانیی یەکەم دەکات کە زیاتر لە شاعیرانی کلاسیک هەستی نەتەوایەتی لە شیعرەکانیاندا دەردەکەوێت، بەهۆی: کاریگەریی دەسەڵاتی دەرەوە و بزووتنەوەی هەستی نەتەوایەتی، رۆژنامەگەری ‌و وەرگێڕان، دروستبوونی پارتی سیاسی‌ و باری رۆشنبیری ‌و زانست. دواتر توێژەر باسی حکومەتی باشووری کوردستان دەکات کە شێخ مەحموودی نەمر لە 1922 دایمەزراند. هەروەها ئاوڕ لە دۆخی ناوچەکە و هەڵوێستی شاعیرانی وەک (حەمدی، بێکەس‌ و کەمالی..) دەداتەوە بەرامبەر بە حکومەتەکەی شێخ مەحموود. 

بەشی سێیەم، دوو پارە، پاری یەکەم، باسی هەڵوێستی شاعیران بەرامبەر بە راپەڕین‌و شۆڕشی ئەیلول [ڕاپەڕینەکەی بەردەرکی سەرای سلێمانی]و جەنگی جیهانی دووەم‌و کۆماری کوردستان دەکات. سەبارەت بە ڕاپەڕینەکە شیعرەکان لاواندنەوەو هاندانە، هەرچی هەڵوێستی شاعیرانە بۆ جەنگی جیهانی دووەم زیاتر مرۆڤدۆستانەو دژە جەنگ‌و ئاشتیخوازییە.

توێژەر پێیوایە شاعیرانی کورد ناوچەگەرییانە بیریان نەکردۆتەوەو گەلێک شیعرییان بۆ پشتگیری کۆماری مهاباد نووسیوە. پاری دووەمیش هەڵوێستی شاعیران سەبارەت بە چەند پرسێکی وەک: لەسێدارەدانی چوار ئەفسەرەکەو ڕاپەڕینی 1948 لە بەغداد کە زیاتر هاودەنگی‌و برایەتی کوردو عەرەب لە شیعری شاعیرانی کورددا بۆ وەستانەوە بەرامبەر بە دەسەڵاتی داگیرکارو گەندەڵکار نیشاندراوە، توێژەر بۆ ئەم برایەتیە نمونەی شاعیرانی کوردو عەرەب دەهێنێتەوە. هەروەها باسی شۆڕشی 14ی ئەیلولی 1958 کە کاریگەرییەکی فراوانی لەسەر شیعری چەند شاعیرێکی وەک (گۆران، کامەران موکری، حەسیب قەرەداغی‌و دیلان) هەبووە، دەکات. 

بەشی چوارەم، باسی سەرهەڵدانی شۆڕشی ئەیلولی 1961 و کاریگەری لەسەر ئەدەبی کوردی دەکات، کە چۆن بەپێی دەستوورو بەهێز کوردییان چەوساندۆتەوە، شاعیرانی کوردیش لەگەڵ هەڵگیرسانی جەنگدا شیعری ئاگریناوییان نووسیوە تا خەڵک هانبدەن‌و هۆشیارییان بکەنەوە لەو چەوساندنەوانە، شیعرەکان زیاتر رەگەزی نیشتمانپەروەری‌و هاندان‌و شۆڕشگێڕی تێدایە. دواتر توێژەر باسی ساڵانی ناوڕاستی شەستەکان دەکات، کە دوو بۆچوونی جیاواز لەناو شۆڕشدا لەنێوان باڵی سەرکردایەتی‌و باڵی مەکتەبی سیاسی پارتی سەریهەڵدا، ئەم جیابوونەوەیەش کاریگەری لەسەر ئەدەب هەبووە. بەڵام بەگشتی لە دۆخی شۆڕشدا شاعیرانی شاخ‌و شار شیعری نیشتمانی‌و بەرەنگاریان زیاتر دەنووسی، هەر لێرەشدا ئاوڕ لە شیعرەکانی شێرکۆ بێکەس، لەتیف هەڵمەت‌و عەبدوڵا پەشێو..دەداتەوە. شێرکۆ بێکەس لەبارەی بە کۆمەڵ کوشتنی خەڵکی سلێمانی لە ساڵی 1963 ئەم شیعرە دەنووسێ: 

ئەی شارەکەی نۆی حوزەیران
تۆ سەیوانی، یان سەیوان تۆ؟!
ئەی دوانزە مانگ گەڵاڕێزان..
تاکەی جەرگی بەهار ئەخۆ...

لە کۆتایی توێژینەوەکەدا توێژەر بە هەشت خاڵ ئەنجامی نامەکەی دەخاتەڕوو، کە ئەدەبی کوردی هاوشانی ڕووداوەکان ڕۆشتووە، خاوەنی قەڵەمی بوێرو ڕاستگۆیە. سیاسەت لەگەڵ ئەوەی ئاوێزانی ئەدەب بووە، بەڵام ئەدەبیەتی خۆی پاراستووە. شاعیران نەک دوورەپەرێزنەبوون لە شۆڕشەکان، بەڵکو هەندێکیان سەرکردایەتیان کردووە. هاوکات ئەدەبی کوردی ڕۆڵی لە نووسینەوەی رووداوەکاندا هەبووەو ئەدەبەکەش ئەوەی دەرخستووە کە کاریگەری وشە لە کاریگەری گولە کەمتر نەبووە؛ لەبەرئەوە کەلەپورێکی دەوڵەمەندی ئەدەبی بەرەنگاریمان هەیە. 

توێژەر لە ئیستادا پرۆفیسۆری یاریدەدەرە لە زانکۆی سلێمانی- کۆلێجی زمان- بەشی کوردی‌و سەبارەت بە نامەی ماستەرو دکتۆراکەی دەڵێت: لە 1988 لەو دۆخە دژوارەدا یەکەم ژن بووم کە لە زانکۆی سەلاحەدین ماستەرم لە ئەدەبی کوردیدا بەدەستهێنا، نامەکەم بەسەرپەرشتی خوالێخۆشبوو دکتۆر مارف خەزنەدار لەژێر ناونیشانی"وەسف لە بەرهەمی نالی‌و سالم‌و کوردی"دا نووسی. سەبارەت بە دکتۆراکەشم دووەم دەستەی خوێندکاری دکتۆرا بووین کە لە 1999 دەستمان بە خوێندن کردو بابەت‌و ناونیشانی نامەکەم لەگەڵ پرۆفیسۆر دکتۆر زاهیر لەتیف دیاریکرد، لە کاتی خۆیدا نامەکەم تەواوکردو لە 13/2/2002 لە هۆڵی روناکی زانکۆی سلێمانی تاوتوێکرا. هەروەها رۆژی پێش گفتوگۆی نامەکە بەرێز هەڤاڵ ئەبوبەکر کە خوێندکاری بەکالوریۆس بوو ئەوکات لە رۆژنامەی کوردستانی نوێ ستوونێکی بەناوی"سبەی ژنێک" نووسی، دواتریش چەندین دیداری تەلەفیزیۆنیم لەگەڵدا کراوە، لەبەرئەوەی یەکەم ژن بووم لە زانکۆی سلێمانی کە دکتۆرام لە ئەدەبی کوردیدا هێناوە".