رۆمان و شیعر.. ستاتیكای ئاوێتەبوون

رووداو - هەولێر

شیعر و رۆمان لە زۆر خاڵیشدا لەیەك جیا بن، لەو خاڵەدا كۆكن كە هەردووكیان ژانری ئەدەبین، واتا سەر بە یەك رەچەڵەكن و ماڵی هەردووكیان ئەدەبە، لەوەش زیاتر، پەیوەندیی نێوان رۆمان و شیعر، پەیوەندییەكی ئەبەدی و نەگۆڕە، رۆمان بەبێ شیعر هەڵ ناكا، سەردەمی كۆن لە دانیشتنەكاندا شیعر دەخوێندرایەوە، زۆر جار باس و بەسەرهاتەكانیش بە شیعر دەهۆنرانەوە كە دواتر ئەم باس و بەسەرهاتانە دەبنە هەوێنی چیرۆك و رۆمان و داستانەكان.

واتا شیعر هەمیشە لەناو كۆمەڵگادا ئامادە بووە، بە تایبەتی لە مێژووی ئەدەبیاتی كوردیدا، مێژووی شیعر زۆر پێش مێژووی رۆمان كەوتووە، داستانە مەزنەكانی وەكو مەم و زین و چیرۆكە قارەمانێتییەكانیش بە شیعر باس كراون، هەر لە شیعریشەوە حیكایەت و چیرۆك و داستانەكان چوارچێوەیان گرتووە و شیعر ستاتیكا و جوانیی زیاتریان پێ دەدات، كەواتە ئەو چیرۆك، حیكایەت و ڕۆمانانەی ئەمڕۆ بە شێوەی پەخشان دەگێڕدرێنەوە، بەرهەمی ئەو داستان و چیرۆكانەن كە لە شیعرەوە سەرچاوەیان گرتووە. لێرەوە دەتوانین بڵێین: وەگێڕ (الراوی)ی چیرۆك و ڕۆمان، بە جۆرێك لە جۆرەكان شیكرەوەی شیعرە و لە هەمانكاتدا لە هەناوی شیعرەوە چیرۆك و ڕۆمان بەرهەم دێنێ.

لە فەزای ڕووداوەكانی ڕۆماندا، هەمیشە گوزارشتی شیعریی ئامادەیە و زمانی شیعریی تەوەری سەرەكییە، لە نەبوونی ئەم زمانە شیعریەشدا، هونەری گێڕانەوە ناتەواو دەبێت، چونكە ڕۆمان دەتوانێ لە ڕێگای ئەم گوزارشت و دەربڕینە شیعریانەوە خۆی لە زمانی سەرزارەكی و گفتوگۆی خەڵكی ئاسایی جیا بكاتەوە.

ڕەخنەگری ناوداری فەڕەنسی جان ئیف تادییە (1936-)، لە كتێبێكیدا بە ناونیشانی (چیرۆكی شیعری) دەڵێت: "هەموو ڕۆمانێك بە ئەندازەی قەسیدەیەكە، هەموو قەسیدەیەكیش لە ئاستێك لە ئاستەكاندا چیرۆكە".

شیعر زمانێكی چڕی گوزارشتكردن و دەربڕین بە ڕۆمان دەبەخشێت، ئەو وێنە هونەرییەی وێنەگرێكی فۆتۆگرافی بە كامێرا دەیگرێت، ڕۆماننووس دەیگۆڕێت بۆ وێنەیەكی داهێنەرانە و بە وشە، وێنەیەكی جیاواز لە واقیعی لێ دروست دەكات و گەرموگوڕی بە ماناكان دەبەخشێت.

ئەگەر چیرۆك یان داستان، یاخود ڕۆمانێك بە شیعر نووسرابێ و لە ڕوانگەیەكی گشتییەوە بابەتەكان بخاتەڕوو، ڕەنگە لە بایەخی شیعرییەتی شیعرەكە كەم بكاتەوە، چونكە هەمیشە هەڵچوونە مێژوویی و ئایدیۆلۆژییەكان بەسەر دەقی گێڕانەوەدا زاڵن و ئەمانەش شیعر كەم بایەخ دەكەن. واتا كاتێ ڕۆمانێك بە شیعر دەنووسرێ، شیعرەكە دەكەوێتە ژێر كاریگەریی رووداوەكان و شیعرییەتی خۆی لە دەست دەدات.

خوێنەر دەتوانێ سەرنجی ئەو هۆشیارییە شیعرییە بدات كە لە ناواخنی زۆربەی ڕۆمانەكاندا دەبینرێ و هەمیشە شیعرییەت لە ڕۆماندا رەنگ دەداتەوە و بەسەریدا زاڵە، بۆیە دەتوانین بڵێین: شیعر جۆرێك لە منەت بەسەر ڕۆمانەوە دەكات، بەوەی كە سیاقی گێڕانەوەی رووداوەكان و پڕۆسەی گێڕانەوەكە هاوئاهەنگ و ڕەوان و ڕوون دەكات و زمانێكی ڕەوان و پاراوی پێ دەبەخشێت.

(جان ئیف تادییە) لە وەسفی شێوازی چیرۆكی شیعریدا دەڵێت: "مرۆڤ هەست بەوە ناكات كە چیرۆكێك مۆری شیعری لێ دراوە، ئەگەر ئەو كەسە سەروكاری لەگەڵ زمان نەبێ، كەسایەتییەكان و كات و شوێن و بونیادی چیرۆك، تەنیا مەرج نین بۆ زانینی ئەوەی چیرۆكێك شیعرئامێزە، ئەگەر چڕكردنەوە و ڕیتمی مۆسیقی و وێنە، هەمیشە ئامادە بوون، ئەو هەستە لای خوێنەر دروست دەبێ كە لە كاتی خوێندنەوەی چیرۆكەكەدا وابزانێ قەسیدەیەكی پەخشانی دەخوێنێتەوە.

هەڵبەتە رۆمان پێویستی بە حیكایەتخوانێكە رووداوەكان بگێڕێتەوە، دەبێ هەندێ جار ئەم حیكایەتخوانە ون بێ و رێگا بدات دەنگێكی دیكەی ناو دەقەكە گێڕانەوەكە ڕابگرێ و هەست و هەڵوێست و كاردانەوەكانی بخاتەڕوو، ئەم دەنگە جۆرە شیعر و ئاوازێكی لێ هەڵدەقوڵێ، دەكرێ چەمكێكی وەكو "منی لیریكی" بۆ ئەم دەنگە بەكار بهێنرێ، كە رێگا خۆش دەكات بۆ ئامادەبوونی لیریكییەتی شیعر لە چنینی دەقێكی ڕۆمانیی گێڕانەوەئامێزدا.

ئەوەی كە تا چەند رۆمان و شیعر لەناو خودی دەقەكاندا پەیوەندییان بە یەكەوە هەیە، ئەوە پەیوەندی بە خودی دەقەكانەوە هەیە و دەشێ دەقی رۆمانێك شیعرییەتی زیاتر بێت و یەكێكی دیكە كەمتر شیعرییەتی تێدا بێت، ئەمە دەگەڕێتەوە سەر توانای ڕۆماننووس و بابەتی ڕۆمانەكەش، واتا ئەوەی تا چەند بابەتی رۆمانەكە ڕێگا بەوە دەدات شیعری بەسەردا زاڵ بێت، رەنگە نووسەرەكە بە توانا بێت، بەڵام بۆ نموونە بابەتی ڕۆمانێكی پۆلیسی، ڕێگا نادات زمانی شیعری بەسەردا زاڵ بێت، یان نووسینی ڕۆمانێكی سۆزداری، بە زمانێكی وشك و ڕەق نانووسرێ و ئەگەر وابێ لە گرنگیی و بایەخی ڕۆمانەكە كەم دەكاتەوە.

هەڵبەت ئەم تێكئاڵان و پێكەوەبوونەی شیعر و رۆمان، لە خاڵە جیاوازەكانی ئەم دوو ژانرە ئەدەبییە گرنگە كەم ناكاتەوە و جیاوازیی نێوان ئەم دوو ژانرە هەر وەكو خۆی دەمێنێتەوە، شیعر گوزارشتێكی مرۆییە كە پەیوەستە بە هۆشیاری و هەست و كاردانەوەی خودی تاكەكان، بەڵام چوارچێوەی رۆمان فراوانترە و ژیان بە هەموو لایەنە جیاوازییەكانییەوە دەگرێتەوە، لە ڕێگای تێڕوانینی خودی و تاكەكەسییەوە گوزارشت لە هۆشیاری دەستەجەمعی و ڕوانگەی گشتی دەكات.

لە ڕووی چێژی خوێندنەوەشەوە، جیاوازیی زۆر لە نێوان رۆمان و شیعردا هەیە، چونكە رۆمان لە رووداوەوە سەرچاوە دەگرێ و گوزارشت لە دۆخی مرۆیی كۆمەڵگاكان دەكات، بەڵام شیعر گوزارشت لە هەستی تاكەكەسی و ناخی شاعیرەكە و كاردانەوەی دۆخێكی دەرەكی لەناو خودی شاعیر دەكات.
هەر بۆیەش پێویستە رۆماننووس كەسێكی هۆشیار و خاوەن مەعریفە بێ، بەڵام مەرج نییە ئەم سیفەتانە لە شاعیردا هەبن، چونكە رۆماننووس پێویستی بە زانیاری و خوێندنەوە و بەدواداچوونە، بەڵام لە زۆر حاڵەتدا، شاعیر ناخی خۆی دەنووسێتەوە و مەرج نییە پێویستی بە مەعریفەیەكی قووڵ و بەرفراوان و زانیاریی زۆر هەبێت، لەبەرئەوەی شیعر هەڵقوڵاوی ناخە، بەڵام رۆمان دەرئەنجامی تێڕوانینە لە دەرەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر شاعیر خاوەنی مەعریفەیەكی قووڵ بوو، ئاستی گوزارشت و واتا شیعرییەكانی قووڵتر دەبن و دەبنە رەنگدانەوەی ئاستی مەعریفی و رۆشنبیریی شاعیرەكە.

مەرج نییە شاعیر بتوانێ رۆمان بنووسێ، بەڵام دەبێ رۆماننووس شارەزایی لە زمانی شیعریی هەبێ بۆ ئەوەی لە پڕۆسەی گێڕانەوەدا تەوزیفی بكات و رۆمانەكەی لە زمانی وشكی بابەتە زانستییەكان و زمانی سادەی قسەكردنی خەڵك جیابێتەوە.

رۆمان بە شیعر نانووسرێ، بەڵام بە ئامراز و گوزارشتی شیعریی دەنووسرێ، چونكە ئەمە هاوئاهەنگیی لە نێوان وشە و رستەكان دروست دەكات، بۆ ئەوەی خوێنەر رابكێشێ.
رۆماننووسی ئیسپانی، ئەرنستۆ ساباتۆ (1911-2011) دەیگوت: "پەخشان، ڕۆژە، بەڵام شیعر شەوە، خواردنی شیعر دەعبا و سیمبولەكانە، قسەی تاریكی و كون و كەلەبەرەكانە، كەواتە هیچ رۆمانێكی گەورە نییە، بە شیعر نەچنرابێ".

بۆیەش ئاساییە شاعیر، رۆمان نەنووسێ و لێشی نەزانێ، بەڵام ناكرێ رۆماننووس دەستی باڵای لە زمانی شیعردا نەبێ. فەیلەسووفی ئەڵمانی مارتن هایدگەر (1889-1976) دەڵێت: "شیعر جەوهەری هونەرەكانە". كەواتە هەر كەسێك، لە هەر بوارێكی هونەری و ئەدەبی و مەعریفی كار بكات، گرنگە سەروكاری لەگەڵ شیعردا هەبێ.

سەرچاوەكان:

- العلاقە بین الروایە والشعر- عبدالعزیز الصعب، جریدە (الریاچ)، العدد (16754)، الخمیس (8 مایو 2014).
- الشعر و الروایە- د. نایف الجهنی، جریدە (الریاچ)، العدد (15511)، الخمیس (12 دیسمبر 2010).
- هل الشعر تحت أقدام الروایە؟- سعید الشیخ، مـجـلـە (عـــــود الــنــــــد)، مـجـلـە پـقـافـیـە فصلیە، العدد (82)، سنە (2013).
- الروایە هی الگریقە، و الشعر هو الحقیقە- بپینە العیسی، موقع (تكوین) اڵالكترونی.