"زێوەر" و نووسینەوەی بیرەوەری

مێژووی نووسینەوەی بیرەوەری لە ئەدەبیاتی كوردیدا درەنگ دەستپێدەكات و بۆ سەرەتاكانی سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە. زێوەری شاعیر یەكێكە لەو نووسەرانەی كە هەر زوو هەوڵی نووسینەوەی بیرەوەرییەكانی خۆی داوە، لەكاتێكدا ئەوكات هێشتا نووسینەوەی یادەوەری نەهاتبووە ناو ئەدەبیاتی كوردییەوە، بەڵام ئەم یادەوەرییانەی زێوەر (گەنجینەی زێڕینی زێوەر)(1) سەرەڕای ئەوەی بەتەواوی باسی ژیانی خۆی نەكردووە و  بە كەموكورتی جێیهێشتووە، هەندێكیشی لێ فەوتاوە، وەكو مامۆستا محەممەدی مەلا كەریم دەڵێت: "لە سەرەتاوە دوو لاپەڕە و لە ناوەڕاستەوە دوو لاپەڕەی تر و لە دواییشەوە نازانم چەند لاپەڕەی لێ فەوتاوە، لەبەرئەوە نازانرێ زێوەر خۆی چی ناوناوە و بە چ مەبەستێك نووسیویە... "(2).

لەم یادەوەرییانەدا زێوەر باسی ئەو چەند ڕۆژەی دەربەدەریی خۆی دەكات پاش تێكشكانی دامودەزگاكانی حكوومەتەكەی شێخ مەحموود و بەدیلگیرانی شێخ لەلایەن ئینگلیزەوە. بەهۆی بزربوونی لاپەڕەكانی سەرەتا و كۆتایی، دیار نییە زێوەر لەكوێوە دەستیپێكردووە و لە كوێ كۆتایی پێهێناوە. بۆیە ئەوەی كە ئێستا لە یاداشتەكانی زێوەر ماوەتەوە، چەند لاپەڕەیەكی كەم و سنووردارە، ئەمە جگە لەوەی لە شوێنی دی لەملاوئەولا بە چەند لاپەڕەیەكی پچڕپچڕ باسی ژیانی خۆی دەكات.

یاداشتەكانی زێوەر بەشێوەیەكی زۆر سادە گێڕدراونەتەوە و هیچ هونەركارییەكی تێدا نییە، هەر بۆیەشە وردیی لە نووسینەوەی یادداشتەكاندا نییە، هەرچەند خۆی دەڵێت: "لەم بەیاناتە مەقسوودم زەم و مەدحی كەس نییە، هەرچی ڕاستە و بەچاوی خۆم دیومە، نووسیومە"(3). یان دەنووسێت: "مەخسەدم لە نووسینی ئەم تەئریخە بچكۆڵەیە، بەیانی ئەحواڵی عەشیرەت و میللەتی كوردە، بەو موناسەبەوە واقیعاتی خۆشم نووسیوە"(4). بەڵام لە هەندێ شوێن زۆر بەڕەهایی قسە دەكات و ڕاستی و بابەتیبوونی پێوە دیار نییە، بۆ نموونە لە شوێنێكدا لەبارەی عەشیرەتێكەوە دەنووسێت: "گەڵباخی عەشیرەتێكی كوردە لە ئەترافی سنە، زۆر بەدەست و ئازا، مع التاسف، ئەوانیش وەكو باقی عەشیرەتانی كورد هەموو جەردە و ئەشقیان"(5). دەبینین لێرەدا زۆر بەڕەهایی هەموو عەشیرەتانی كورد بەبێ هەڵاوێر دەخاتە ڕیزی جەردە و ئەشقیا و كەسانی خراپەكارەوە، لە شوێنی دیكەی یادداشتەكەشدا ئەم جۆرە دوان و قسەكردنە ڕەهایە دەبینرێ.

ئەم كرچوكاڵییەی لە نووسینی یادداشتەكەدا هەیە، وەكو محەممەدی مەلا كەریم دەڵێت، بەهۆی ئەوەیە كە "زێوەر یەكێكە لەو بنووسە كوردانەی وەچەی یەكەمی نووسینی پەخشانی كوردیی نوێ، كە لەژێر تەئسیری پەخشانی توركی و شێوەنووسینی عەرەبی و فارسیدا كوردییان نووسیوە. 

لەبەر ئەوە شتێكی سەیر نییە ئەگەر ناتەواوی لە شێوەی نووسیندا هەبێ و جاروبار لە پێڕەوكردنی گرامەری بەسەلیقە زانراوی كوردی لابدا و بكەوێتە هەڵەوە"(6)، وەنەبێ ئەم بێ سەلیقەییە لە نووسینی پەخشانئامێزدا تەنها زێوەری گرتبێتەوە، بەڵكو دكتۆر مارف خەزنەدار گوتەنی: وەكو شاعیرانی دیكەی ئەوكات "زێوەر لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا لەو شاعیرانەیە بەشداری لە پەرەسەندن و پێشخستنی بەرهەمی پەخشانی ئەدەبی كوردی كردووە، لەم بەرهەمە ئەدەبییانەیدا، زێوەر لە ڕووی داهێنانی هونەرییەوە نەگەیشتووەتە پلەی شیعرەكانی. ئەم دیاردەیە تەنیا لە زێوەردا نابینرێ، بەڵكو ئەو نووسەرانەی دەستیان لە شیعریش نەدەدا و بەرهەمیان تەنیا پەخشان بوو، نەگەیشتبوونە پلەی شاعیرەكان..."(7). بۆیەشە، بەپێچەوانەی نووسینە پەخشانییەكانی، زێوەر لە شیعردا دەستێكی باڵای هەبووە، لەڕووی ناوەرۆكی شیعرییەوە "بە دەستڕەنگینی وەستایە، بە خەیاڵ داهێنەرە، بە چێژ هەستیارە، بیناسازێكە (میعمارێكە) لە وشەی پڕ ئاواز و ڕستەی بەساز و كێشی ئاسان و قافیەی سفت و پەیكەری بەرهەمێك دەتراشێ دەبێتە نموونەی داهێنراوێكی هونەریی بەرز"(8). تەنانەت: "زێوەر بەبێ شیعر نەژیاوە، لە دوو زەریادا مەلەوانی كردووە، یەكێكیان ئیلهامی وێنە و ڕووداو وەك بروسكەیەك لەناو دڵیدا هەڵقوڵیوە بۆ لای مێشك و بووە بە شیعر، ئەمە ئەو شیعرەیە كە داهێنراوی پێ دەوترێ، ئەویتریان بیری وێنە و ڕووداو وەك واقیعێك لە مێشكیدا هەڵقوڵیوە و وەك شنەبایەك بۆ لای دڵی چووە و بووە بە شیعرێكی پەروەردەیی بۆ فێربوون..."(9).

تەنانەت لەڕووی شیعرییەوە، مامۆستا عەلائەددین سەججادی ئاستی زێوەر ئەوەندە بەرز دەنرخێنێ كە پێیوایە "تاكی ترازووی لەگەڵ نالیدا ڕاست كردۆتەوە" و دەنووسێت: "زێوەر هەر لە دەوری منداڵیدا بێجگە لە دیمەنەكانی كوردستان و شاخی ڕەنگاوڕەنگی وەختی بەهاران، تاموبۆی شیعرەكانی مەولەوی و نالی لە هەموو دەمارەكانیا هاتووچۆیان كردبوو، دیوانی شاعیرە فارسەكانیش -كە ئەمانە بە حوكمی تەبیعەت بڵاوببوونەوە- شعووری عەبدوڵڵایان وا لێ كردبوو كە باوەش بە ئاسۆی شیعردا بكا، وایان لێ كردبوو پەیكەرێكیان لە دوورەوە بۆ دانابوو، ناویان نابوو هەیكەلی شیعر بۆ ئەوەی ئەو خۆی بۆ باوێژێ، جا بەم بۆنەوە لە پێشا هات زێوەری كرد بە ناوی شیعریی خۆی و خەیاڵاتی بەرزی، بە وتەی جوانی خۆی زێوەرارا كرد"(10).

دەستی باڵای زێوەر لە شیعرنووسیندا، بۆ هەموو بوار و ئاستێك بووە، ئەوكاتەی مامۆستای قوتابخانە بووە، زۆربەی وانەكانی بۆ قوتابیان كردووە بە شیعر، بۆ ئەوەی بە ئاسانی لەبەری بكەن و زوو فێر ببن، مامۆستا جەمال بابان لە بیرەوەرییەكانیدا باسی ئەوە دەكات كە ئەوكاتەی لە قوتابخانەی سەرەتایی بووە لە دێی بەرزنجە، مامۆستا زێوەر بەڕێوەبەری قوتابخانەكە بووە، ئەوە دەگێڕێتەوە كە چۆن زێوەر وانەكانی بۆ دەكردنە شیعری ڕەوان و ئەمەش دەبووە ئاسانكاری بۆ قوتابیان بۆ ئەوەی وانەكان لەبەر بكەن، هەروەها باسی زۆر كاری باشی زێوەر دەكات لە بواری پەروەردە و فێركردن، بۆ نموونە قوتابخانەی شەوان: "بە هیممەتی زێوەر ئەفەنی قوتابخانەی (زانستی شەو) لە بەرزنجەدا كرایەوە، خۆی زۆر هانی خەڵكەكەی دەدا كە بخوێنن، لەڕاستیشدا ژمارەیەكی زۆر كۆبوونەوە و دەهاتن بۆ زانستی..."(11).

بەهەر حاڵ ئەم بیرەوەرییانەی زێوەر بەهۆی كەموكووڕییەكانی، هەم لەڕووی ئەوەی كە بەشێكی زۆری فەوتاوە و هەم لەو ڕووەشەوە كە زمانێكی لاوازی هەیە، لەڕووی بابەتییەوە گرنگییەكی ئەوتۆی نییە، بەڵام لەو ڕووەوە گرنگە كە یەكێكە لەو هەوڵانەی لە سەرەتای نووسینی پەخشانئامێزی كوردییەوە بۆ نووسینەوەی یادەوەری دراوە.

زێوەر ناوی عەبدوڵڵای كوڕی محەممەد ئەفەندی كوڕی مەلا ڕەسووڵە، ساڵی (1875ز) لە سلێمانی لەدایك بووە، بەهۆی هاوسێیەتی، لە سەردەمی منداڵییەوە زێوەر ئاشنایەتی لەگەڵ ماڵی شێخ مەحموود هەبووە. سەرەتای خوێندنی لە قوتابخانەی ڕوشدییە بووە، پاشان بووەتە فەقێ و لە حوجرەی مەلا سەعید (خواجە ئەفەندی) خوێندوویەتی، لە مەریوان و بانە و سابڵاغ و هەولێر و كەركووك خوێندوویەتی. لە ساڵی (1898ز) یەكێك بووە لە یاوەرانی شێخ سەعیدی حەفید كە سوڵتانی عوسمانی لە ئەستەنبوڵ میوانداری كردبوون، لە قوتابخانە جیاوازەكانی سلێمانی و دەوروبەری مامۆستا بووە، لەم ماوەیەشدا جارێك لەكار دوورخرایەوە و گەڕێنرایەوە سەر كارەكەی، تا لە ساڵی (1938ز) بەتەواوی لە مووچەخۆریی دوورخرایەوە. عەبدوڵڵا ئەفەندی، یا مەلا عەبدوڵڵا، وشەی "زێوەر"ی كردووە بە نازناو، ئەم وشەیە بە مانای جوان و جوانی دێت، واتا (جمال). لە كۆمەڵی توركیی عوسمانی "زێوەر" بە وێنەی "زیوەر" ناوی كەسانە، بۆ پیاوان بەكاردەهێنرێ. زێوەر لە ڕۆژی 10ی تشرینی دووەمی 1948 لە سلێمانی كۆچی دوایی كردووە و لە گردی گۆڵان (جۆگە) بەخاك سپێردراوە.

سەرچاوە و پەراوێز:

1- ئەم بیرەوەرییانەی زێوەر، سەرەتا لە ساڵی (1985) بەناونیشانی "گەنجینەی مەردان و یاداشتی ڕۆژانی دەربەدەری" چاپ كرا، پاشان لە ساڵی (2012) بەم ناونیشانە چاپ كرایەوە: گەنجینەی زێڕینی زێوەر- ئامادەكردنی: مەحمود زێوەر، بەڕێوەبەرێتی چاپ و بڵاوكردنەوەی زێوەر (2012).
2- گەنجینەی زێڕینی زێوەر...ل 13.
3- هەمان سەرچاوە...ل 220.
4- هەمان سەرچاوە...ل 232.
5- هەمان سەرچاوە...ل 209.
6- هەمان سەرچاوە...ل 15.
7- مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی (به‌رگی پێنجه‌م)- دوكتۆر مارف خه‌زنه‌دار، ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاراس، چاپی دووه‌م (2010)..ل 239-240.
8- هەمان سەرچاوە...ل 244.
9- هەمان سەرچاوە...ل 272.
10- مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی- عه‌لائه‌ددین سه‌ججادی، بڵاوكردنه‌وه‌ی كوردستان (انتشارات كردستان) سنه‌، چاپی دووه‌م (1395)ی هه‌تاوی...ل 511.
11- گەشتێ بە ناخی تەمەندا (یاداشتنامە)- جەمال بابان، ده‌زگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم (2007)..ل 20.