قۆناخێكی نوێی گەشەسەندنی یەكێتیی ئەوروپا
لە مێژووی یەكێتی ئەوروپادا دوو وڵات هەردەم رۆڵی سەرەكی و بنچینەییان گێڕاوە، ئەوانیش فەرەنسا و ئەڵمانیان. هەردوو وڵات ئەندامی دامەزرێنەری كۆمەڵگەی ئەوروپین (1957) كە بە یەكگرتنێكی ئابووری دەستیپێكرد و هەنگاو بە هەنگاو پەلی كێشا بۆ كایەكانی سیاسی، كۆمەڵایەتی، فەرهەنگی. یەكێتی ئەوروپا ئێستا دووەم گەورەترین ئابووریی جیهانە و لە ئاستی ناوخۆشدا بازاڕ و دراوی هاوبەشی ئەوروپی (یۆرۆ) بووەتە هۆی لێكنزیككردنەوە و هارمۆنیزەكردنی سەكتەر و شادەمارە گرنگەكانی ئابووری وڵاتانی ئەوروپی. بازاڕی ئەوروپی وایكردووە كە (60%)ی یاسا و ڕێساكان لە وڵاتانی ئەوروپی، لە برۆكسلەوە دەربچن. لەلایەكی دیكەوە یەكێتیی ئەوروپا لە بوارەكانی سیاسەتی دەرەوە و وزە و نوێنەرایەتیكردن لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بووەتە سەكۆیەك بۆ 28 وڵاتی ئەوروپی. گەر ئاوڕێك لە پرۆسەی گەشەكردنی یەكێتیی ئەوروپا بدەینەوە، دەبینین ئەڵمانیا و فەرەنسا كاراكتەری سەرەكی و بزوێنەری ئەو پرۆسەی گەشەكردنە بوونە.
گەر بڕوانینە مێژووی ئەم هاوپەیمانێتییە، دوو خاڵی گرنگ بەرچاو دەكەون: یەكەم، هەمیشە ئاستی پەیوەندییەكانی نێوان ئەڵمانیا و فەرەنسا كاریگەری و ڕەنگدانەوەی بەرچاوی هەبووە لەسەر ئاستی پێشكەوتنی یەكێتیی ئەوروپا. دووەم خاڵی گرنگ كە جێی ئاماژەیە، ئەوەیە كە سەرۆكەكانی ئەم دوو وڵاتە رۆڵی ڕاستەوخۆیان هەبووە لە پێشخستن، یاخود پەكخستنی پرۆژە سیاسی و ئابوورییەكانی ئەوروپا. بۆ نموونە ئەو سەرۆكانەی كە "ئەوروپیخواز" و یاخود وردتر بگوترێ "فیدراڵخوازی ئەوروپی" بوون، هەمیشە هەوڵیان داوە سەنگ و قورسایی خۆیان و وڵاتەكەیان بەكاربهێنن بۆ پێشخستنی پرۆژە سیاسی- ئابوورییە ئەوروپییەكان. نموونەی هەرەدیاریش كۆنراد ئاندئاوەرە كە لە نێوان ساڵانی (1949-1963) راوێژكاری ئەڵمانیا بوو. ئاندئاوەر بە درككردن بە گرنگی و بایەخی هاوپەیمانێتی فەرەنسا و ئەڵمانیا، رێككەوتننامەی ئاشتبوونەوەی ستراتیژی "ئیلیزێ (1963)"ی لەگەڵ ژەنەراڵ شارڵ دیگۆڵ-ی سەرۆك كۆماری فەرەنسادا واژۆ كرد.
پەیمانی ئیلیزێ ئەوكات تەكانێكی گەورەی بە كۆمەڵگەی ئەوروپی دا. نموونەیەكی دیكە هیلمۆت كۆڵ-ی راوێژكاری ئەڵمانیا و فرانسوا میتران-ی سەرۆك كۆماری فەرەنسان كە وەك دوو سەرۆكی بەهێز و خاوەن كاریزما لە دوای ڕووخانی بەرەی كۆمۆنیزم لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا پێكەوە بەرنامەیەكی توندوتۆڵیان داڕشت بۆ فراوانكردنی یەكێتی ئەوروپا لە ڕووی دەسەڵاتی سیاسی و پانتایی جوگرافییەوە. هاوپەیمانی فەرەنسا-ئەڵمانیا لەو سەردەمەدا و بەتایبەتیش پەیوەندی باشی نێوان كۆڵ-میتران، بووە سەرەتای قۆناغێكی نوێ لە مێژووی یەكگرتن لە ئەوروپادا و پەیمانی (دامەزراندنی یەكێتیی ئەوروپا، ماسترێخت 1992)ی لێكەوتەوە. لە پەیمانی ماسترێختدا ناوی كۆمەڵگەی ئەوروپی گۆڕا بۆ یەكێتیی ئەوروپا و یەكێتیی ئەوروپاش لە كۆمەڵگەیەكی ئابوورییەوە بووە كۆمەڵگەیەكی سیاسی-ئابووری-یاسایی و دەسەڵاتەكانی بۆ بوارەكانی سیاسەتی دەرەوە، ناوخۆ و داد زیادكران.
بە پێچەوانەشەوە نموونەی ئەو سەرۆكانەی ئەڵمانیا و فەرەنسا هەن كە لەژێر كاریگەریی فیكری ناسیۆنالیزم و وڵاتدۆستیدا، سیاسەتێكی پتر ناوخۆییان پەیڕەو كردووە و ئەوەش بووەتە هۆی پەكخستنی ڕەوتی یەكگرتن لە ئەوروپادا. نموونەی دیاریش ژەنەراڵ دیگۆل بوو كە سەرەڕای پەیمانی ئیلیزێ، ئەجێندایەكی ناسیۆنالیستی بۆ فەرەنسا هەبوو. حوكمڕانیی سەرۆك دیگۆل لە فەرەنسا یەكێك بوو لەو هۆكارە سەرەكیانەی كە كۆمەڵگەی ئەوروپی بە درێژایی شەستەكانی سەدەی رابردوو بە قەیراندا تێدەپەڕی و گەشەی نەكرد. نموونەی نوێتریش هەریەك لە ساركۆزی سەرۆكی فەرەنسا و ئەنگێلا مێركڵ-ی راوێژكاری ئەڵمانیان. چاودێران و مێژوونووسانی ئەوروپی بە ڕەخنەوە ڕۆڵی ئەم دوو كاراكتەرە سیاسیەیان هەڵسەنگاندووە كە هاوشێوەی سەرۆكەكانی پێشوو خواستێكی ڕاستەقینەیان نەبووە بۆ گەشەپێدانی یەكێتیی ئەوروپا. لێرەدا پێویستە بگوترێ كە قەیرانی ئابووری و هەروەها سەرهەڵدانی پارت و ڕەوتە ناسیۆنالیستە ڕاستڕەوەكان لە وڵاتانی ئەوروپا و دواتریش قەیرانی كۆچ و كۆچبەران بۆ ئەوروپا، هەریەك كاریگەرییان هەبووە لەسەر سنوورداربوونی رۆڵی ئەم سەرۆكانە.
ئێستاش ئاماژەكان وا دەردەخەن كە یەكێتیی ئەوروپا لەبەردەم وێستگەیەكی دیكەی گەشەسەندندا بێ، ئەوەش لە سایەی پەیوەندیی باشی نێوان ئەڵمانیا و فەرەنسا. ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆك كۆماری فەرەنسا وەك سەرۆكێكی بەهێزی ئەوروپیخواز خۆی نیشانداوە كە ئەجێندایەكی سیاسی فراوانی بۆ گەشەكردنی یەكێتی ئەوروپا هەیە لە تێكڕای بوارەكانی بازاڕی ناوخۆی ئەوروپی، سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا و پەرەدان بە سیاسەت و هێزی بەرگریی هاوبەشی ئەوروپی.
هەرچی ئەڵمانیاشە، ئەنگێلا مێركڵ كە جارێكی دیكە دەبێتەوە ڕاوێژكاری ئەڵمانیا، خواستی هاوكاریكردنی توندوتۆڵی لەگەڵ سەرۆك ماكرۆن دەربڕیوە. لێرەدا پێویستە ئاماژە بە حكومەتی نوێی ئەڵمانیا بكرێ كە سۆسیال دیموكراتەكان بە سەرۆكایەتی (مارتن شووڵتز) پۆستە گرنگەكانی وەك وەزیری دەرەوە و وەزیری ئابووری تێدا وەردەگرن. لە بەرنامەی حكومەتی نوێی ئەڵمانیادا بایەخێكی زۆر بە یەكێتیی ئەوروپا دراوە و چاودێران ''دەستی شووڵتز'' لەم بەرنامەیەدا دەبینن كە بە كەسێكی 'ئەوروپیخواز' ناسراوە و سەردەمێكی زۆری ژیانی سیاسی خۆی لە پەرلەمانی ئەوروپادا بەسەر بردووە وەك ئەندام و دواتریش وەك سەرۆكی پەرلەمانی ئەوروپا.
چاوەڕوان دەكرێ بوونی (مارتن شووڵتز) وەك وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لەلایەك و لەلایەكی دیكەش پەیوەندی باشی نێوان مێركڵ و ماكرۆن ببنە دوو فاكتەری گرنگ بۆ ئەوەی ئەو "ئەجێندا ئەوروپییە"ی كە هەردوو وڵات هەیانە جێبەجێ بكرێ. هەرچی ئاكامی ئەم بەرنامە سیاسییە ئەوروپیەشە، چاوەڕوان دەكرێ یەكێتی ئەوروپا لە ماوەی شەش مانگ تا ساڵی داهاتوودا هەنگاوی گەورە لە بوارەكانی بازاڕی ناوخۆی ئەوروپی، سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی بەرگریدا بنێ.