İran’da 3 yılın en büyük isyanı: Riyal çöktü, protestolar dalga dalga yayılıyor

Haber Merkezi - İran’da yerel para birimi riyalin dolar karşısında tarihi bir çöküş yaşayarak rekor seviyeye gerilemesi, ülkede son üç yılın en kapsamlı protesto dalgasını tetikledi. Başkent Tahran’daki büyük çarşıların ardından gösteriler İsfahan, Şiraz ve Meşhed gibi diğer önemli şehirlere de sıçradı.

Pazartesi günü başlayan ve salı günü üniversitelerle ivme kazanan eylemler, 2022 yılında Mahsa Jina Emini’nin polis gözaltında hayatını kaybetmesiyle başlayan protestolardan bu yana görülen en büyük kitle hareketi olarak nitelendiriliyor.

Görgü tanıkları Associated Press'e, Tahran'ın merkezindeki Saadi Caddesi ve tarihi Kapalı Çarşı yakınlarındaki Şuş mahallesinde esnaf kepenk kapatırken, polisin bazı noktalarda göstericileri dağıtmak için göz yaşartıcı gaz kullandığını söyledi.

İran İşçi Haber Ajansı (ILNA), Tahran’daki Beheşti, Hace Nasir, Şerif, Emir Kebir, Bilim ve Kültür, Bilim ve Teknoloji üniversiteleri ile İsfahan Teknoloji Üniversitesi’nde protesto gösterileri düzenlendiğini duyurdu.

Resmi medya, Tahran dahil olmak üzere Elborz, Kum, Hemedan, Loristan, Kuzey Horasan ve Yezd eyaletlerinde okul, banka ve kamu kurumlarının çarşamba günü kapalı olacağını duyurdu.

Kararın gerekçesi olarak şiddetli soğuklar ve enerji tasarrufu gösterilse de, bu adımın protestoların ivme kazanmasını engellemeye yönelik bir güvenlik tedbiri olabileceği yorumları yapılıyor.

Esnafın tarihi rolü ve Mahsa Emini hatırlatması

Tahran’daki Kapalı Çarşı tüccarlarının bu eylemlerdeki rolü, İran siyaseti açısından sembolik bir önem taşıyor.

1979 İslam Devrimi’nde monarşinin devrilmesinde kilit rol oynayan pazar esnafı, bu kez ekonomik çöküş nedeniyle mevcut yönetime karşı ses yükseltiyor.

Pazar günü Tahran’daki iki büyük cep telefonu pazarında başlayan protestoların kısa sürede ülke geneline yayılması, toplumsal öfkenin boyutunu gözler önüne serdi.

Görgü tanıkları, esnafın dükkanlarını kapatarak meslektaşlarına da grev çağrısında bulunduğunu belirtirken, halkın dilinde 2022 yılındaki geniş çaplı gösterilerin anısı yeniden canlandı.

Merkez Bankası’nda istifa ve döviz krizi

Ekonomik krizin derinleşmesiyle birlikte İran Merkez Bankası Başkanı Muhammed Rıza Farzin görevinden istifa etti. İstifa devlet televizyonu tarafından açıklandı.

Farzin’in yerine Abdülnasır Hemmati getirilirken, riyalin dolar karşısındaki erimesi durdurulamıyor.

2015 yılındaki nükleer anlaşma döneminde 32 bin riyal seviyesinde olan dolar kuru, Farzin’in 2022’de göreve geldiği dönemde 430 bin riyale yükselmişti.

Geçtiğimiz pazar günü ise riyal, 1,42 milyon seviyesine gerileyerek tarihi bir dip noktası gördü.

ABD'nin 2018'de nükleer anlaşmadan çekilmesi ve geçtiğimiz eylül ayında Birleşmiş Milletler'in "snapback" (yaptırımların geri getirilmesi) mekanizmasını işleterek nükleer yaptırımları yeniden yürürlüğe koyması, İran ekonomisini felç eden başlıca unsurlar olarak gösteriliyor.

Hiperenflasyon kapıda: Gıda fiyatları yüzde 72 arttı

İran Devlet İstatistik Merkezi'nin son verileri, ülkede ekonomik durumun bir "hiperenflasyon" sarmalına girdiğine dair endişeleri artırdı.

Aralık ayı itibarıyla yıllık enflasyon oranı yüzde 42,2 olarak açıklanırken, halkın en temel ihtiyacı olan gıda fiyatlarındaki artış yüzde 72’ye, sağlık ve tıbbi ürünlerdeki artış ise yüzde 50’ye ulaştı.

Akaryakıt fiyatlarına yapılan son zamlar ve 21 Mart’ta başlayacak olan yeni İran yılında vergilerin artırılacağına dair haberler, hane halkı bütçeleri üzerindeki baskıyı dayanılmaz noktaya getirdi. Ekonomistler, bu tabloyu durdurulamaz bir fiyat artış sürecinin başlangıcı olarak görüyor.

Savaş korkusu ve hükümetin diyalog çabası

İran halkındaki huzursuzluğu besleyen bir diğer önemli faktör ise bölgedeki jeopolitik gerilimler oldu.

Haziran ayında İran ve İsrail arasında yaşanan 12 günlük savaşın ardından bölgede hala bir çatışma riskinin bulunması ve bu durumun ABD’yi içine çekecek geniş çaplı bir savaşa dönüşme ihtimali, piyasalardaki kaygıyı zirveye taşıdı.

Bu ağır atmosfer altında Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan, İçişleri Bakanlığı’na protestocuların "meşru taleplerini" dinlemesi ve onlarla diyalog kurması talimatını verdi.

Mesud Pezeşkiyan, sosyal medya platformu X üzerinden yaptığı açıklamada, hükümetin sorumlulukla hareket etmesi gerektiğini vurguladı.

Pezeşkiyan, "İçişleri Bakanı'ndan, temsilcileriyle diyalog kurarak protestocuların meşru taleplerini dinlemesini istedim. Hükümet, sorunları çözmek ve bu taleplere yanıt vermek için elinden gelen tüm gücüyle hareket edecektir" ifadelerini kullandı.

Parlamento Başkanı Muhammed Bakır Galibaf da yetkilileri halkın satın alma gücünü artırmaya çağırırken, gösterilerin kaosa dönüşmemesi konusunda uyarılarda bulundu.

Diğer yandan, soğuk hava ve enerji tasarrufu gerekçesiyle okulların ve kamu kurumlarının kapatılması, halk arasında protestoları bastırmaya yönelik bir önlem olarak yorumlanıyor.