Kürdistan Yahudileri – Tarihsel Kimlik, Diaspora ve Kültürel Miras
Hüsamettin Turan
Yahudi Kürtler, tarihsel süreç içerisinde Kürdistan'ın farklı bölgelerinde yaşamış, yerel kültürle etkileşimde bulunmuş ve zamanla belirli dönüşümler geçirmiştir.
Yahudi Kürtlerin varlığı, özellikle Mezopotamya'daki Yahudi sürgünleri ile ilişkilendirilmekte olup, Babil Sürgünü (İ.Ö. 586) sonrası Yahudilerin bölgeye yerleştiği bilinmektedir. Günümüzde Yahudi Kürtler, özellikle İsrail'e göç etmiş olmalarına rağmen, Kürdistan'daki tarihsel varlıkları ve kültürel mirasları akademik çalışmaların ilgi alanında yer almaktadır.
Yahudi Kürtler, dini pratikleri ve günlük yaşamları açısından hem Kürt kültürü hem de Yahudi gelenekleri ile şekillenmiş bir kimlik taşımaktadır. Örneğin, Kürdistan’da yaşayan Yahudilerin Kürtçe konuşmaları, Kürt halk müziği ve danslarına katılmaları, yerel kıyafetler giymeleri, bölgesel tarım ve ticaretle uğraşmaları bu kültürel sentezin önemli göstergeleridir. Ancak, dini kimlikleri nedeniyle farklı dönemlerde çeşitli politik baskılara maruz kaldıkları da bilinmektedir.
Osmanlı ve İran yönetimlerinde belirli dönemlerde hoşgörü görmelerine rağmen, kimi zaman ağır vergilere tabi tutulmuş, toplumsal ayrımcılığa uğramışlardır.
***
19. ve 20. yüzyıllarda Yahudi Kürtler açısından en önemli değişim, kitlesel göç hareketleri olmuştur. Özellikle 1948’de İsrail’in kurulmasının ardından, İsrail hükümeti tarafından yürütülen 'Ezra ve Nehemya Operasyonu' kapsamında, Kürdistan’daki Yahudilerin büyük bir kısmı İsrail’e göç etmiştir. Bu göç dalgası, Yahudi Kürt toplumunun demografik yapısını büyük ölçüde değiştirmiş ve Kürdistan’daki Yahudi varlığını ciddi şekilde azaltmıştır. Günümüzde İsrail'de yaşayan Yahudi Kürtler, kendilerine özgü kültürel mirası korumaya çalışmakta, Kürtçe konuşan topluluklar oluşturarak kimliklerini yaşatmaktadır.
Yahudi Kürtlerin İsrail’deki diasporik yaşamları, hem Kürt kimliği hem de Yahudi kimliği bağlamında özgün bir deneyim sunmaktadır. Birçok Yahudi Kürt, İsrail’de Kürt müziğini yaşatmakta, Kürt geleneklerini sürdürmekte ve hatta siyasi arenada Kürt haklarını desteklemektedir. Bununla birlikte, İsrail devlet politikaları içinde Yahudi Kürtler, genellikle Mizrahi (Doğu Yahudileri) kategorisi içinde yer almakta ve Aşkenaz Yahudilerine kıyasla daha düşük sosyo-ekonomik statüye sahip olmaktadır.
Modern Kürt hareketleri ile Yahudi Kürtler arasındaki ilişkiler de dikkate değer bir konudur. Bazı Yahudi Kürtler, İsrail’de Kürtlerin haklarını savunan politik hareketlere katılmış ve İsrail’deki Kürt diasporası aracılığıyla Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile diplomatik bağlar kurmaya çalışmıştır. Özellikle Peşmerge güçlerinin DAEŞ’e karşı mücadelesi sırasında, İsrail’den Yahudi Kürtlerin bu mücadeleye yönelik destek beyanları dikkat çekmiştir.
İsrail’deki Kürt diasporasının politik eğilimleri genellikle İsrail'in Kürdistan politikaları ile paralellik göstermektedir; buna rağmen bazı Yahudi Kürt grupları, bağımsız bir Kürdistan fikrini desteklemektedir.
***
Kürdistan’daki Yahudi mirasının korunmasına yönelik çabalar da çeşitli boyutlarda sürmektedir. Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Süleymaniye, Erbil ve Duhok gibi şehirlerde Yahudi tarihine dair eserleri restore etme çalışmaları yürütmektedir. Örneğin, Erbil’deki eski sinagogların bazıları koruma altına alınmış ve Yahudi mezarlıklarının bakımına yönelik projeler hayata geçirilmiştir. Bununla birlikte, göç sonrası Yahudi topluluklarının azalmış olması nedeniyle bu mirasın korunması konusunda ciddi zorluklar bulunmaktadır.
Yahudi Kürtlerin Sanatı, Edebiyatı, Mutfağı ve Sözlü Tarihi
Yahudi Kürtler, Kürdistan’daki diğer topluluklarla ortak kültürel ögelere sahip olmakla birlikte, kendilerine özgü sanatsal ve edebi gelenekler geliştirmişlerdir. Yahudi Kürt müziği, hem Yahudi hem de Kürt ezgilerinin bir araya geldiği, özellikle düğünlerde ve bayramlarda çalınan melodilerle tanınmaktadır.
Bu müzik türünde geleneksel Kürt enstrümanları olan tambur ve zurna kullanılırken, şarkı sözleri genellikle Aramice, Kürtçe ve İbranice dillerinde yazılmıştır.
Bugün İsrail'de yaşayan Yahudi Kürt müzisyenler, bu geleneği devam ettirmekte ve Kürt müziğini Yahudi kimliği ile harmanlayarak geniş kitlelere ulaştırmaktadır.
Edebiyat alanında Yahudi Kürtler, dini ve tarihsel metinlerin yanı sıra halk hikâyeleriyle de zengin bir mirasa sahiptir. Kürt Yahudileri arasında sözlü edebiyat geleneği çok güçlüdür ve bu hikâyeler nesiller boyunca aktarılmıştır. Bu anlatılar, genellikle dini kahramanlar, Kürt aşiret reisleri ve mistik olaylar üzerine yoğunlaşmaktadır.
Bazı Yahudi Kürt yazarlar, hem Kürt hem de Yahudi edebiyatı içinde kendilerine yer bulmuş ve kimliklerini anlatan eserler vermiştir.
***
Yahudi Kürt mutfağı da bu kültürel sentezi yansıtır. Geleneksel yemekler, Kürt ve Yahudi mutfaklarının birleşimiyle oluşmuştur. Örneğin, Kürtlerin meşhur dolması Yahudi Kürtler tarafından farklı baharatlarla hazırlanırken, Şabat için yapılan özel yemeklerde Kürt mutfağının izleri açıkça görülmektedir. Kubbeh adı verilen etli köfte çorbası, Yahudi Kürt mutfağının en bilinen yemeklerinden biridir.
***
Sözlü tarih açısından Yahudi Kürtler, geçmişte yaşadıkları Kürdistan’daki toplumsal ilişkileri, göç hikâyelerini ve dini geleneklerini aktarmaya devam etmektedir. İsrail'deki Yahudi Kürtler arasında yapılan etnografik çalışmalar, onların kimliklerini nasıl koruduklarını ve Kürt kimlikleri ile Yahudi kimlikleri arasındaki dengeyi nasıl sağladıklarını ortaya koymaktadır.
Yahudi Kürtler ve Kürdistanlı Yahudilerin tarihsel süreçteki yerleri, Ortadoğu’nun etnik ve dini çeşitliliğini anlamak açısından kritik bir öneme sahiptir. Kürt tarihinin ve kültürel mirasının ayrılmaz bir parçası olan bu topluluk, diaspora ve yerel kimlik arasındaki ilişkiyi incelemek için de önemli bir örnek teşkil etmektedir.
Gelecek araştırmalar, Yahudi Kürtlerin modern Kürt hareketleriyle olan ilişkilerini, İsrail’deki Kürt diasporasının politik eğilimlerini ve Kürdistan’daki Yahudi mirasının korunmasına yönelik çabaları ele almalıdır.
Kaynaklar
Brauer, E. (1993). "Kürdistan Yahudileri." Wayne State University Press.
Shapira, A. (2016). "İsrail'deki Kürt Yahudileri: Göç, Kimlik ve Entegrasyon." Ortadoğu Çalışmaları.
Ratzlav-Katz, N. (2005). "Kürt Yahudileri ve Siyonist Hareket." Yahudi Siyasi Çalışmaları Dergisi.
Ben-Dor, G. (2018). "Kürdistan’daki Yahudi Azınlık: Tarihsel Perspektifler ve Günümüz Gerçekleri." Etnik ve Göç Çalışmaları Dergisi.
(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)