جیهانی نەوت؛ بازاڕ یان شڵەژان

رۆندك فارس عەبدوڵڵا

نەوت سامانێكی سروشتی و ستراتیژییە، بەرزبوونەوە و نزمبوونەوەی نرخەكەی راستەوخۆ كاریگەری لەسەر ئابووری وڵاتان دادەنێت، مێژووی بەرزبوونەوە و نزمبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا لە دوای 1970 تۆمار كرا.

پاش ئەوە، گۆڕانكاری لە نرخی نەوت بەشێوەیەكی جێگیر مایەوە تاكو لە سەرەتای ساڵی 2014 دا دووبارە ناجێگیری و ئاڵۆزی لە نرخی نەوتدا پەیدابووەوە، ئەوەش دوای ئەوەی بۆ ماوەی دوو دەیە سەقامگیری بەخۆیەوە بینیبوو، ئەم گۆڕانكارییە لە رێژە و ماوەی زەمەنیی نزمبوونەوەی بەشێوەیەكی زۆر خێرا روویدا، بەڵام بۆ یەكەمجار نەبووە، نرخی نەوت لە چوارچێوەی 5 زنجیرەی یەك بەدوای یەكدا لە ماوەی 40 ساڵی رابردوودا هەڵبەز و دابەزی بەڕێژەی 30٪ بەخۆیەوە بینیوە، ئەمەش پێیدەگوترێت گۆڕانكاری لە سیاسەت و ستراتیژی.

 نرخی نەوت كاریگەری لەسەر هەموو تاكێك هەیە. بەرهەمهێنەرەكان، فرۆشیارانی نەوت، كڕیاران، بەكارهێنەران، بەڵام لەهەمانكاتدا هیچ دوو وڵاتێك هاوشێوە نین لەڕووی كاریگەرییەكانی ئەم كاڵایە.

كۆتایی 2016 نرخی نەوت نزمترین ئاستی بەخۆیەوە بینی، لە دەیەكانی ئەم سەدەیەدا، توێژینەوەكان دەریدەخەن كە پێش هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی جیهانی، نرخی نەوت 2 بۆ 3 دۆلار بووە، تا لە 1970 نرخی نەوت گەیشتووەتە 12 دۆلار، لە ئۆكتۆبەری 1973 دوای هەڵگیرسانی جەنگ لە نێوان میسر و سووریا و ئیسرائیل، چەندین وڵاتی رۆژئاوا بەتایبەت ئەمریكا پشتیوانی خۆیان بۆ ئیسرائیل دەربڕی، وڵاتانی عەرەبی لە وەڵامی ئەم پشتگیرییە بەرهەمهێنانی نەوتیان لە 5 ملیۆن بەرمیلەوە بۆ رۆژانە یەك ملیۆن كەمكردەوە، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بە رێژەی 400٪ و گۆڕانكاری لە ئابووریی جیهاندا بەڕێژەی 7٪. هەڵگیرسانی جەنگ لە نێوان عێراق و ئێران دووبارە بووە هۆكاری شڵەژانی بازاڕی نەوت، بەجۆرێك لە 1981 نرخی نەوت لە 14 دۆلارەوە بووە 31 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، لەو كاتەوە بازاڕی ئەم كاڵایە بووە بە بزوێنەری سیاسەت و ستراتیژیەتی وڵاتە زلهێزەكانی جیهان، بەتایبەت وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت.

دوای كۆبوونەوەی رێكخراویOPEC   لە دیسەمبەری  2018، هەواڵی سەرنجڕاكێش بۆ هەر تاكێك چاودێریكردنی نرخی نەوتە، بەتایبەت وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت، چونكە ئەم هەڵبەز و دابەزەی نرخ كاریگەرییەكی تەواو لەسەر گشت بوارەكانی ژیان بەبێ جیاوازی دادەنێ.
 
نرخی نەوت و شیكارە ئابوورییەكان 

هۆكاری سیاسی و تەكنیكی دابەزینی نرخی نەوت لە چەند روویەكەوە جیاوازن، بەرزبوونەوە و نزمبوونەوەی نرخی نەوت بە كێرڤی جیا كاریگەری هەیە لەسەر وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت بە سەرجەم پێكهاتە و جۆرەكانییەوە. زیانە چاوەڕوانكراوەكان بۆ دابەزینی نرخی نەوت كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر گەشەی ئابووری و بازرگانی و هەڵئاوسان لە جیهاندا، بە مانایەكی تر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بۆ بەشێك لەو وڵاتانە قازانجە بۆ بەشێكی تری شڵەژان و سەرهەڵدانی قەیران، بۆ نموونە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە قازانجی رووسیایە، بەڵام نزمبوونەوەی لە قازانجی ئەمریكایە، هەرچەندە ئەمریكا بە دووەم وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت دادەنرێ لە جیهاندا كە 10.59 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا بەرهەم دێنێ. نرخی نەوت و هۆكارەكانی بەرزی و نزمی بە تەنها كاریگەری لەسەر وڵاتانی بەرهەمهێن دروست ناكات، بەڵكو چاوی وڵاتانی هاوردەكاری نەوت تیژترە بۆ نرخی ئەم كاڵایە، چونكە بەهۆكاری كەمبوون و زیادبوونی بەرهەمەكانی تر دادەنرێت، جگە لەوەی نەوت بە هۆكاری سەرەكی بێكاری و هەروەها هەڵئاوسان و گەشەی ئابووری تەواوی جیهان دادەنرێت.

گرنگترین قەیرانەكانی نرخی نەوت لە وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوتدا

قەیرانی نرخی نەوت لە (1973- 1974)

سعودیە دووەمین وڵاتی بەرهەمهێنی نەوتە لە جیهاندا، رۆژانە 12.1 ملیۆن بەرمیل بەرهەم دەهێنێت، نەوت 70٪ی داهاتی نیشتمانیی ئەو وڵاتە پێكدەهێنێ، لە ماوەی چوار دەیەی رابردوودا دووچاری چەندین قەیرانی دابەزینی نرخی نەوت بووەتەوە، دوای سەقامگیری لە نرخی نەوتدا لە ساڵی 1973 ، نرخی نەوت بەهۆی هەڵگیرسانی شەڕ لە نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو لە 11 دۆلارەوە بەرزبووەوە بۆ 46 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، ئەم بەرزبوونەوەیە بووە هۆی گەشەسەندنی ئابووریی سعودیە بە رێژەی 94٪ ، بە جۆرێك داهاتی نیشتمانیی ئەو وڵاتە ناسراو بە (GDP) لە 50 ملیۆن دۆلارەوە بوو بە 353 ملیۆن دۆلار، بەپێچەوانەی ئەمریكا كە تووشی كورتهێنان هات بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، ئەم كاریگەرییە بۆ عێراق بە داتا تۆمار نەكراوە.

قەیرانی نرخی نەوت لە (1979- 1990)

گۆڕانی سیستەمی فەرمانڕەوایی لە ئێران لە ساڵی 1979 كاریگەرییەكی راستەوخۆی لەسەر بازاڕی نەوت لە جیهاندا دانا، بووە هۆی ئەوەی ناردنی نەوتی لەلایەن ئێرانەوە بوەستێ، عێراقیش بڕی هەناردەكردنی نەوتی كەمكردەوە، ئەمەش هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی نرخی نەوت بۆ 73 دۆلار بەرزبێتەوە، لە هەمانكاتدا رێژەی گەشەسەندنی داهاتی ناوخۆیی سعودیە 11٪ زیادی كرد، بەڵام لە ساڵی 1986 بەهۆی رێكنەكەوتنی وڵاتانی ئەندام لە ئۆپێك، سعودیە رێژەی خستنەڕووی نەوتی لە بازاڕەكاندا زیاد كرد، بەدوای ئەودا وڵاتانی تری ئەندام هەمان ڕێكاری سعودیەیان گرتەبەر و ئەوەش بووە هۆی دابەزینی نرخی نەوت بۆ 26 دۆلار. نرخی نەوت بەردەوام لەم ماوەیەدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئەو وڵاتەی بەرزترین ئاستی هەبووە لە گەشەسەندنی ئابووریی وڵات بەهۆی نرخی نەوتەوە سعودیە بووە، بەڵام بەهۆی بەرزیی نرخی نەوتەوە ئەمریكا لەو ماوەیەدا تووشی كورتهێنان بووە بە ڕێژەی 4٪ لە داهاتی گشتی.

قەیرانی نرخی نەوت لە (1990- 2003)

جێگیری لە نرخی نەوت لە ماوەی 9 ساڵدا بەبڕی 36 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، بووە هۆی ئەوەی گەشەی ئابووری لە وڵاتانی پێشكەوتوو، هەروەها وڵاتانی كەنداو پاشەكەشە بكات. ساڵی 1998 نرخی نەوت بۆ 15 دۆلار دابەزی، بەڵام بەهۆی كەمكردنەوەی خستنەڕووی نەوت دووبارە بەرزبووەوە بۆ 36 دۆلار، بەڵام لە ساڵی 2002 بەهۆی هێرشی 11 سێپتێمبەر و نزمبوونەوەی خواست لەسەر نەوت نرخەكەی دابەزی، پاشان هێرشی ئەمریكا بۆ سەر عێراق بووە هۆی نزمبوونەوەی بەردەوامی نرخی نەوت، لەم ماوەیەدا سعودیە تووشی كورتهێنان هات، بەڵام بەپێچەوانەوە رێژەی كورتهێنان لە ئەمریكا لە 4٪ دابەزی بۆ 2٪، ئەم گۆڕانكارییە لە نرخی نەوتدا بووە هۆی پێچەوانەكردنەوەی كێرڤی كورتهێنان لە بودجی گشتی ئەمریكا كە بە رێژەیەكی بەرچاو كورتهێنان كەمیكرد.

قەیرانی نرخی نەوت لە (2003- 2014)

لە دوای ساڵی 2002 بازاڕی نەوت گەشەیەكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی دوای ئەوەی نرخی نەوت لە 36 دۆلارەوە بەرزبووەوە بۆ 79 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی بودجەی وڵاتان گەشەیەكی بەرچاو بەخۆوە ببینن، ئەم گۆڕانكاریانە بۆ ئەمریكا دڵخۆشكەر نەبوون، چونكە رێژی كورتهێنان لەو وڵاتە دووبارە بەرزبووەوە بۆ 10٪ . بەهەمان شێوە لە عێراقدا، هەرچەندە عێراق وڵاتێكە 95٪ی داهاتی گشتی پشتی بە نەوت بەستووە، بەڵام بەهۆی گەندەڵی و ناسەقامگیری سیاسی رێژەی كورتهێنان ساڵ بە ساڵ رووی لە زیادبوون كردووە، تەنانەت لەو كاتەی كە نرخی نەوت لە بەرزترین ئاست بوو، كورتهێنانی بودجەی گشتی لە ساڵی 2011 دا بەرزترین ئاستی تۆمار كرد كە (13,3) ملیار دۆلار بوو. ئەوەش بووە هۆی ئەوەی عێراق قەرز لە دەرەوە بكات، لە هەمان ساڵدا بڕیاری كەمكردنەوەی مووچەی سێ سەرۆكایەتییەكەی دا.

قەیرانی نرخی نەوت لە (2014- 2019)

رووداوەكانی ئەم ماوەیە بوونە هۆی ئەوەی نرخی نەوت 70٪ی بەهای خۆی لەدەست بدات و بۆ نزمترین ئاست كە 30 دۆلار بوو دابەزێت، ئەم دابەزینە هاوشێوەی ئەوەی ساڵانی 2000 گۆڕانكاری بەسەر بودجەی وڵاتانی بەرهەمهێندا هێنا و زیانێكی زۆری بەو وڵاتانە گەیاند كە بە وڵاتانی زلهێزی بەرهەمهێنانی نەوت دادەنرێن، بەجۆرێك سعودیە كە 12٪ ی نەوتی جیهان دابین دەكات، بودجەكەی تووشی كورتهێنان هات بەبڕی 100 ملیار دۆلار، بۆ كەمكردنەوەی زیانە بەردەوامەكانی دابەزینی نرخی نەوت لەو ماوەیەدا، سعودیە 5٪ی پشكەكانی كۆمپانیای ئارامكۆی فرۆشت كە گرانترین كۆمپانیایە و نرخەكەی دوو ترلیۆن دۆلارە، وڵاتانی تری بەرهەمهێنی نەوتیش، وەك ئەمریكا، تووشی كورتهێنانی بودجە هاتن. 

بودجەی عێراقیش تووشی كورتهێنانی زۆر هات، بۆیە ناچار بوو پارەیەكی زۆر لە سندوقی نێودەوڵەتیی دراو قەرز بكات. لە رووسیاش بەهۆی نزمبوونەوەی نرخی نەوتەوە، سەرۆك فلادیمیر پوتین رایگەیاند كە ئەم نزمبوونەوەیە كاریگەری لەسەر بودجەی وڵاتەكەی بە ڕێژەی 80٪ دەبێت.

بەگشتی شرۆڤەكارانی ئابووری مەزەندە دەكەن هەر 10 دۆلارێك لە نرخی نەوت پاشەكشە بكات، ئەوە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی داهاتی وڵاتانی سەرەكیی هاوردەكاری نەوت بە نزیكەی 0.5% بۆ 0.7%. بەپێچەوانەوە دەبێتە هۆی دابەزینی 3- 5%ی تێكڕای داهات و بەرهەمی ناوخۆی وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت، بەتایبەتی وڵاتانی كەنداوی عەرەبی كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتەكەیان نەوتە. داهاتی هەریەك لە ئیمارات و نەیجیریاش بە رێژەی 1.5% تاوەكو 2% پاشەكەشە دەكات.

بەبۆچوونی ئابووریناسان نرخی نەوت لە نێوان 50 بۆ 70 دۆلار بێت ئیجابیە بۆ گەشەی ئابووریی جیهان، لە بارودۆخێكی ئابووریی ئاساییدا دابەزینی نرخی نەوت یارمەتی گەشەی ئابووریی جیهان دەدات. چونكە دەبێتە هۆی دابەزینی خەرجییەكان و بەرزبوونەوەی قازانجی كۆمپانیاكان و بەرهەمهێنانی زیاتر.

 بە گوێرەی ئاژانسی زانیاریی وزەی ئەمریكا، نرخی نەوت كاریگەری لەسەر 96%ی كەرتی گواستنەوە و 43%ی بەرهەمی پیشەسازی و 21%ی نیشتەجێبوون و 3%ی كارەبا دادەنێ. هەربۆیە دابەزینی نرخی نەوت ئەم خەرجیانە كەمدەكاتەوە.

دابەزینی نرخی وزە هانی بەكاربەر دەدات خەرجییەكانی خۆی لەسەر سووتەمەنی كەم بكاتەوە و لەبەرامبەردا توانای كڕینی كاڵا و خزمەتگوزاریی دیكەی بەرز دەكاتەوە، بەڵام وڵاتانی بەرهەمهێن كە نەوت بەشێكی گرنگی تێكڕای بەرهەمی ناوخۆی وڵاتەكانیان پێكدەهێنێت، دووچاری داشكانی بەهای دراوەكانیان دەبن كە دەبێتە هۆی هەڵئاوسان و دابەزینی ئاستی پێوانەیی ژیان. 

وزە پاكەكان كە ئێستا وڵاتانی پێشكەوتوو پشتی پێ دەبەستن، لەوانەیە ئەو شڵەژانەی بازاڕی وزە و قۆناغی دابەزینی نرخەكەی لە كورتخایەنەوە بگۆڕن بۆ درێژخایەن، بەڵام ئەم داهێنانە نوێیە تازە لە سەرەتاكانی تەمەنیدایە.