كوردێك لە نۆڤۆدێڤیچی
رووداو - هەولێر
نۆڤۆدێڤیچیێ گۆڕستانێكی مێژوویی و زۆر ناوسراوی رووسیایە كە لە ناوەندی شاری مۆسكۆی پایتەخت هەڵكەوتووە. لە سەدەی 16ـەوە مردوو لەو گۆڕستانە دەنێژرێن، بەڵام لە 1904ـەوە كراوەتە گۆڕستانی ناشتنی كەسایەتییەكان. ئەو گۆڕستانە مەنزڵی هەمیشەیی زۆر كەسی دیاری جیهان وەك خرۆشۆڤ، یەلتسین، چیخۆف و نازم حیكمەتە. لە تەنیشت ئەوان كوردێك نێژراوە كە زۆر كەس تەنیا بە پاشگری كرماشانییەكەیەوە ناسنامە نەتەوەییەكەی دەزانن. كەسێك كە زۆر كاری بۆ ئێران و زمانی فارسی كرد. لە دەرەوەی زێدی خۆشی، رۆڵی لە بە نەتەوەكردنی گەلێكی دیكە و دروستكردنی دەوڵەت بۆیان هەبوو. لە یەكەم كەسەكانی جیهان بووە كە لە دەرەوەی وڵاتی خۆیان، گەیشتبنە پلەی بەرزی وەزیری، بەڵام بۆ گەلی خۆی تەنیا نێوبانگی هەڵكەوتەیەكی پێشكەوتنخوازی جێهێشتووە.
ئەبولقاسمی ئیلهامی ساڵی 1887 لە كرماشان لەدایكبووە. باوكی لەڕووی ئابوورییەوە دەسكورت بووە، بەڵام لە قەدەر ئەوكات، خاوەن هەگبەی شیعری دەوڵەمەند بووە و رێوشوێنی شاعیری نیشانی كوڕەكەی داوە. لە خۆشەویستی فیردەوسی شاعیری ناسراوی ئێرانی، ناوی كوڕەكەی كردووەتە ئەبولقاسم. ئەبولقاسم سەری بە شیعری فارسیدا كردووە، بەڵام تەنیا لە چەند ساڵی یەكەمی ژیانی وێژەیی خۆیدا، بە رێگەی باوكیدا رۆیشتووە كە شیعری ئایینی و عیرفانی بوو، دواتر تێكەڵی رەوتی چەپ و جیهانی كۆمۆنیزم بوو.
باوكی شیعری نوێی فارسی
ئەبولقاسمی ئیلهامی لە سەرەتادا بەناوی میرزا ئەحمەدی ئیلهامی بەرهەمە شیعرییەكانی بڵاوكردووەتەوە، دواتر ناسناوی شیعرییەكەی دەكاتە "لالۆ" (بە زاراوەی كەڵهووری بە واتای خاڵە) لاهووتی و لە كۆتاییدا، لەسەر ئەبولقاسمی لاهووتی ساخ بووەتەوە. دیار نییە ئەو لە كەیەوە و بۆچی پاشناوی خۆی لە ئیلهامییەوە كردووەتە لاهووتی، بەڵام دوور نییە ئەو ناسناوە پەیوەندی بەو دابەشكارییەوە هەبێ كە لە عیرفان و فەلسەفەی ئیسلامیدا بۆ جیهان دەكرێ و بەسەر چوار نهۆمی ناسووت، مەلەكووت، جەبەرووت و لاهووت دابەشی دەكەن. سێ نهۆمی یەكەم پەیوەندییان بەم جیهانە و نهۆمی كۆتایی پەیوەندی بە جیهانی ئافرێنەرەوە هەیە. بە گەنجی لەسەر شێوازی شاعیرانی كلاسیك شیعری عێرفانی گوتووە و لە چاپەمەنییەكانی ئەوكاتی ئێراندا بڵاوی كردوونەتەوە. ئەو دواتر لە كتێبی بیرەوەرییەكانیدا لەبارەی شیعرەكانی سەردەمی گەنجی خۆی دەڵێت، ئەوكات زۆر ساویلكە بووە و بەرهەمەكانی هەمووی لاساییكردنەوەیەكی خراپ بوونە لە مامۆستایانی گەورە.
لاهووتی بۆ كار یان بەدوای خواستەكانیدا، بە گەنجی لە كرماشانەوە دەچێتە تاران. چوونی ئەو بۆ تاران لە سەردەمێكدا بووە كە هەوڵی سنوورداركردنی دەسەڵاتی پاشاكانی قاجار لەئارادابوو و كاریگەری كەشی ئەودەم بە تەواوی بە شیعرەكانی دواتری لاهووتییەوە دیارە. شیعرەكانی دواتری ئەو لەڕووی نێوەڕۆك و لەڕووی شێواز گۆڕانكاری زۆریان بەسەردا هات. لاهووتی لە یەكەم كەسەكان بووە كە لە نۆرمی كلاسیكی شیعری فارسی دابڕاوە و بەشێوەی نوێ شیعری نووسیوە. بۆیە، كەسانێك لاهووتی بە باوكی شیعری نوێی فارسی دەناسێنن، لە جێگەی نیما یووشیج. ئەو هەروەها لەسەردەمی مەشرووتەی ئێراندا لەگەڵ میرزادەی عیشقی، عارفی قەزوێنی و فەروخی یەزدی شیعریان كردە كەرەستەیەك بۆ دژایەتی سەرەڕۆیی دەسەڵاتی پاشایەتی قاجارەكان و زمانی كۆمێدی و گاڵتەپێكردنیان تێدا بەكارهێنا.
دوای رووداوێكی كوشتن بووە كۆمۆنیست
لاهووتی لە تاران وەك كار دەبێتە ژاندارم، بەڵام ئەو كارە بە تەواوی رێڕەوی ژیان و بیركردنەوەی دەگۆڕێت. خۆی لە بیرەوەرییەكانیدا نووسیویەتی، بە هاندانی خزم و كەسوكاری لە تاران ساڵی 1904 چووەتە نێو ژاندارمە. هەشت ساڵ دواتر پلەی سوڵتانی پێدراوە و كراوەتە بەرپرسی بنكەكانی ژاندارمەی سەر رێگەی قوم و كاشان. لەوێ بەوە تۆمەتبار دەكرێ كە باج لە خەڵكی ئەو دوو شارە وەردەگرێ و لەسەر ئەو تۆمەتە، ژێردەستێكی خۆی دەكوژێت. مەلا و كەسایەتییە مەزهەبییەكانی قوم لە تاران سكاڵا دژی تۆمار دەكەن كە دەبێتە هۆی دەستبەسەركردن و گواستنەوەی بۆ گرتووخانەی ژاندارمەری تاران، ئەویش رادەكات و دەچێتەوە كرماشان. لەوێ خۆی دەشارێتەوە تاوەكو هەواڵی پێدەگات كە بە لەسێدارەدان سزادراوە. خۆی دەڵێت ئەو رووداوە كاریگەری زۆری لەسەر روانینی ئەو لەبارەی ئایین و پێشڕەوە ئایینییەكان داناوە و دەڵێت لە حەیفی ئەوان ویستوویەتی ناوی لاهووتی لەسەرخۆی لاببات. هەرچەند لەخۆبایی بوونەكەی رێگەی پێنەداوە، بەڵام بەڵێنی بەخۆیداوە كە دژی ئایین و مەلاكان بوەستێتەوە. دوای بڕیارەكە دەچێتە خانەقین. لەوێشەوە موسڵ و حەلەب و لە كۆتاییدا دەگاتە ئیستەنبوڵ. لەوێ خۆی گوتەنی "بارەگای دادپەروەریی سۆسیالیزمی ماچ كردووە و باوەڕی بە كۆمۆنیزم هێناوە".
لاهووتی ئەو گۆڕانكارییە فیكرییەی بردە نێو شیعریش. لە ئەدەبیاتی فارسیدا ناسناوی شاعیری پرۆلیتاریا بە ئەبولقاسم لاهووتی دراوە. یەكەم كەسبوو كە چەمك و دەستەواژەی چینایەتی لە شیعری فارسیدا بەكارهێناوە. یەكەم كەسیش بووە كە شیعری سروودی ئینترناسیۆناڵی كردووەتە فارسی كە سروودی جیهانی تایبەت بە كرێكارانە. ئەحمەد شاملوو، شاعیر و نووسەری ناسراوی ئێرانی دوای لاهووتی سروودەكەی كردە فارسی، بەڵام وەرگێڕانەكەی و نێوبانگی شاملووش نەیانتوانی جێ بە وەرگێڕانەكەی لاهووتی لێژ بكات.
دوای چەند ساڵێك مانەوە لە ئیستەنبوڵ، حكومەتی ئێران بە نێوبژیوانی كەسێكی دەستڕۆیشتووی نێو دەسەڵاتی قاجار و پەهلەوی بەناوی (مخبر السلطنه) لە لاهووتی خۆش دەبێ و دەگەڕێتەوە. دوای گەڕانەوەشی ماوەیەك دەچێتەوە كرماشان. لەوێ لەژێر كاریگەری ئەو گۆڕانكارییە فیكرییەدا، لاهووتی ساڵی 1917 یەكەم رۆژنامەی كرماشانی بەناوی بێستوون چاپ و بڵاوكردەوە. هەروەها حیزبێك بەناوی "فیرقەی كرێكار" لە كرماشان دادەمەزرێنێت، بەڵام دواتر دەچێتەوە سەر پیشە ژاندارمییەكەی، بەو پلە و پایەوە كە هەیبووە و لە تەورێز ئەركی پێدەسپێرن. هەر لەو ماوەیەدا دەبێتە ئەندامی حیزبی كۆمۆنیستی ئێران كە ساڵی 1920 لەلایەن حەیدەر عەمووئۆغڵی لە شاری بەندەر ئەنزەلی باكووری ئەو وڵاتە دامەزرا.
لە مۆسكۆ دەبێتە جێگری ماكسیم گۆركی
دوای كودەتای ساڵی 1921 لە ئێران و كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی قاجارەكان لەو وڵاتە، حكومەتی ئێران كە دوای شەڕی یەكەمی جیهانییەوە تەنیا دەسەڵاتی تارانی لەدەستدا مابوو، هەوڵیدا دەسەڵاتی خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ ناوچەكانی دیكە. توانی كۆتایی بە شۆڕشی خۆراسان بێنێت و بزووتنەوەی جەنگەڵ لە باكووری ئێران لەپێ بخات، بەڵام لە رۆژهەڵاتی كوردستان لە بەرامبەر بزووتنەوەی كورد بە سەرۆكایەتی سمایل ئاغای سمكۆ شكستیان خوارد. لەو شەڕەدا برایەكی لاهووتی بەناوی ئەبولحەسەن كە لەریزی ژاندارمەی ئێرانی بوو كوژرا، بەڵام سەركەوتنی كورد بەسەر هێزەكانی قەزاق و ژاندارمەی ئێران، هانی ژمارەیەك ئەفسەریدا كە دژی دەسەڵاتی تاران راپەڕن. ئەبولقاسمی لاهووتی كە پلەی سەرگوردی هەبووە، دەبێتە سەردەستەیان و لە 30/01/1922 دەست بەسەر تەورێزدا دەگرن. ئەو شۆڕشە لە مێژووی سیاسی ئێراندا بە شۆڕشی لاهووتی خان ناسراوە. دوای كۆنترۆڵكردنی تەورێز، ژاندارمە شۆڕشگێڕەكان دەیانەوێ بەرەو تاران بچن، بەڵام بەهۆی هێرشی هێزێكی ئازەرییەكانی ئەردەبیل كە بۆ راوڕووت روویان لە تەورێز كردبوو، پلانەكە تێكدەچێت. سوپای ئێران هێرشدەكاتە سەر تەورێز و لاهووتی و ژمارەیەكی دیكە لە ئەفسەرانی هاوڕێی شارەكە جێدێڵن و روو لە سۆڤیەت دەكەن.
ئەوان لە 14/02/1922 لە رووباری ئاراس پەڕینەوە و لەوەڕا قۆناخێكی نوێی ژیانی لاهووتی دەستپێدەكات. دەبێتە ئەندامی پارتی كۆمۆنیستی سۆڤیەت و ماوەیەك وەك ئەفسەر دەینێرنە ناوچە سنوورییەكان، بەڵام دواتر دەچێتە مۆسكۆ و لەوێ دەبێتە ئەندامی رێكخراوی نووسەرانی سۆڤیەت و دەبێتە جێگری ماكسیم گۆركی.
سەدرەدین عەینی لە كوشتن رزگاركرد
ساڵی 1925 مۆڵەت لە پارتی كۆمۆنیستی یەكێتی سۆڤیەت وەردەگرێ كە بچێتە تاجیكستان و لەوێ بژیت. لەوكاتەدا سەركردەكانی تاجیك وەك سەدرەدین عەینی، محەممەدین ئۆڤ و عەبدولڕەحیم حاجی بایئۆڤ تازە توانیبوویان مۆسكۆ رازیبكەن كە تاجیك نەتەوەیەكی جیا لە تورك و ئوزبەكن و خەریكبوو لە شەڕی دروستكردنی دەوڵەتی تاجیكستان دەبوونەوە. لاهووتی لەگەڵ خۆی ئامێرێكی چاپ و بڵاوكردنەوە بە دیاری دەباتە تاجیكستان كە بەگوتەی نیزام قاسم، سەرۆكی یەكێتی نووسەرانی تاجیكستان "ئەوكات ئامێری چاپ و بڵاوكردنەوە بۆ تاجیكستان لە كێوی زێڕ گرنگتر بووە".
دوای گەیشتنی بۆ شاری دووشەنبە، لاهووتیش لەگەڵ عەینی و هاوڕێیەكانی دەست دەداتە نەتەوەسازی و بڵاوكردنەوە و سەقامگیركردنی چەمك و دەستەواژەی وەك نەتەوەی تاجیك، زمانی تاجیكی، ئەدەبیاتی تاجیكی. چوار ساڵ دواتر هەموو شت بۆ سەربەخۆیی تاجیكستان ئامادەبوو و لە 1929 وەك كۆماری سۆسیالیستی تاجیكستان دانی پێدانرا. دوای سەربەخۆیی، لاهووتی شیعری سروودی نیشتمانی تاجیكستانی نووسی و كرایە سەرۆكی ئەكادیمیای زانستیی و وەزیری كەلتوور و هونەری ئەو وڵاتە. پەرەپێدانی زانستی هونەر و كولتوور، دانانی بنەماكانی شانۆ و موزیك، هاندانی نووسەران و هەروەها فراوانكردنی چاپ و بڵاوكردنەوەی چاپەمەنییەكانی تاجیكستان بەرهەمی ئەو سەردەمەی ژیان و تێكۆشانی لاهووتییە.
سەقامگیری دەوڵەتی تاجیكستان زۆر بە خواستی ئەوانە نابێ كە لە دامەزراندنیدا رۆڵی گەورەیان بینی. لە ساڵی 1937 سەدرەدین عەینی بە پلانی پانتوركەكان دەكەوێتە بەر هێرش و رەخنەی دەسەڵاتداران و دەزگا ئەمنییەكانی تاجیك و رووسیا و ئەگەر ئەبولقاسم لاهووتی نەچووبا لای جۆزێف ستالین، رێبەری سۆڤیەت و داوای لێنەكردبا گیانی عەینی رزگار بكات، ئەویش بەر ئەو شاڵاوەی لەسێدارەدان دەكەوت كە بە سەردەمی تیرۆری ستالین بەنێوبانگە. ناوی عەینی ئێستا لە ریزی پێنج قارەمانی نیشتمانی تاجیكستاندایە، بەڵام ئەگەر لەسێدارەدرابا لەوانەیە ناوی بە ناپاك و خائین رۆیشتبا. لەژێر كاریگەری دۆخی سیاسی و ئەمنیی تاجیكستان، لاهووتیش دەگەڕێتەوە بۆ مۆسكۆ، بەڵام خۆی هەر ئەوەندە دەڵێ كە گەڕانەوەی بە خواستی خۆی نەبووە.
سێ شیعری بە كوردی دۆزراونەتەوە
دەیەی كۆتایی ژیانی لاهووتی لە مۆسكۆ، سەردەمی پشوودان و كۆكردنەوەی هەندێك بەرهەم و نووسینی بیرەوەرییەكانییەتی بەناوی (ژیانی من). لەو سەردەمەشدا گۆڕانكاری بەسەر باوەڕی لاهووتی لەبارەی نیشتمان و نەتەوەكەیدا نەهاتووە. لەوكاتەدا كە لە مهاباد ئاڵای كۆماری دیموكراتیی كوردستان هەڵدەدرا، ئەو لە مۆسكۆ خەریكی نووسینی شیعر بۆ ئێران بوو. یەك لە شیعرەكانی كە هاوكات لەگەڵ دروستبوونی كۆماری كوردستان و بە ماف گەیشتی بەشێك لە هاونیشتمانییەكانی گوتوویەتی، بە زمانی فارسییە بەناوی (نیشتمانی من). ئەو بیروباوەڕەی هەر لە سەرەتاوە بە بەرهەمەكانییەوە دیارە. تائێستا سێ شیعری لاهووتی بە زمانی كوردی ساخبوونەتەوە. لە یەكێكیاندا كە ساڵی 1919 لە گۆڤاری ژین- چاپی ئیستەنبوڵ بڵاوكراوەتەوە، بانگی كورد دەكات كە نیشتمانی خۆیان خۆشبوێ و هەوڵی دەستخستنی مافەكانیان بدەن و دەڵێت: "ئەی میللەت كورد! هەڵسە، كە ئەم نووستنە نەنگە/ فەرموویە نەبی: حوببی وەتەن مایەی دینە"، بەڵام هەر لەو شیعرەدا ئامۆژگاری كوردی رۆژهەڵاتی كوردستان دەكات كە هەوڵی جیابوونەوە لە ئێران نەدەن و دەڵێت: "ئێران وەتەنی كوردە و كورد میللەتی ئێران/ خەسمی لەگەڵ خاكی وەتەن زیللەت و نەنگە". هەروەها كوردانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیش هاندەدات كە خاكی خۆیان بخەنەسەر ئێران: "كرمانج! ئەدی ئیلحاق بە ئێران بكەی ئاخر/ دەست وەقتێ كە مولحەق وەتەن خۆ بوو، قەشەنگە".
هەرچەند لاهووتی بەوشێوەیە روانیویەتە مافەكانی گەلەكەی، بەڵام بەهۆی بوونی بیری پێشكەوتوو و وەك كەسایەتییەكی سەركەوتووی كورد، لەنێو خوێندەوار و لێكۆلینڤانانی كورددا جێگەی رێزە. لاهووتی لەڕووی ئینسانییەوە خاوەن بیری پێشكەوتوو بووە. هانی خەڵكیداوە خۆیان پێبگەیێنن و سەردەمیانە بیربكەنەوە. چەند شیعری لەبارەی مافی ژنان هۆنیوەتەوە و هانیداون دژی سەركوتی مافەكانیان هەستنەسەرپێ.
لاهووتی بە هەموو ئەو هیوایانەی كە هەیبوو، لە نەورۆزی 1957 لە تەمەنی 70 ساڵی لە نەخۆشخانەیەكی مۆسكۆ سەری نایەوە و لە گۆڕستانی نۆڤۆدێڤیچیێ بەخاك سپێردرا. ئەو گۆڕستانە ئێستا، زیاتر بە شوێنێكی گەشتیاری ناسراوە كە خەڵك بۆ چوونەسەر مەزاری كەسە ناسراوەكانی گۆڕستانەكە، سەردانی دەكەن. ئەو هەموو تەمەن و توانای بۆ خزمەتكردنی ئێران بەكارهێنا، بەڵام جگە لەوەی كە بە شاعیرێكی فارسی زمان بیناسێنن و چەند بەرهەمێكی لەو وڵاتە بڵاوبكرێتەوە، هیچی دیكەی بۆ نەكراوە.
رێزلێگیراو لە تاجیكستان و پشتگوێخراو لە ئێران
تاجیكەكان لە ئێرانییەكان بە وەفاترن بۆ لاهووتی. لە دیواری پەیكەرەی نووسەرانی تاجیك، جێگەیەكی تایبەتی پێدراوە. باڵەخانەی حكومی شانۆ و ئەكادیمیای درامای تاجیكستان بەناوی ئەو كردووە و لەبەردەم كۆنترین بینای شانۆی شاری دووشەنبە پەیكەری لاهووتی دانراوە. چەندین كتێب لەبارەی ژیان و بەرهەمەكانی نووسراوە. ساڵانە چەند سەمیناری زانستی لەبارەی بەرهەمەكانی سازدەكرێن، ئەو خانووەی لێی دەمایەوە، كراوەتە مۆزەخانە و كەلوپەلە تایبەتییەكانی پارێزراون. خەڵاتی ساڵانەی سەندیكای رۆژنامەڤانانی تاجیكستانیش كە ساڵانە دەدرێتە باشترین رۆژنامەڤان/پەیامنێر، بەناوی ئەبولقاسم لاهووتییەوە كراوە. ساڵانە بە سەمینار و كۆبوونەوە، یادی لەدایكبوونیشی دەكەنەوە. 63 ساڵ دوای كۆچی دواییەكەی، خەڵكی تاجیكستان هەروا لاهووتی بە "ئوستاد" بانگ دەكەن، وەك رێزێك كە لە داهێنەری شیعری هاوچەرخی تاجیك و دامەزرێنەری هونەری شانۆ و ئۆپێرا لە وڵاتەكەیان دەیگرن.
قەڵەمی شاعیری لاهووتی تەنیا بۆ سیاسەت و شۆڕش نەگەڕاوە، بەڵكوو زمانێكی رەوانی بۆ دەربڕینی شیعری ئەویندارانە هەبووە. وەك شیعری بەنێوبانگی "یاری كەمەر باریك" كە بۆ خۆشەویستی كوڕ و كچانی ناوچەی مەستچاهی تاجیكستانەوە گوتراوە و ئێستاش هێمایەكی ئەڤیندارییە و گۆرانیبێژانی ناسراوی تاجیك و ئەفغان كردوویانەتە هەوێنی گۆرانییەكانیان.