هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی بەهای دیناری عێراقی

 

بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلار جارێکی دیکە بەرزبووەتەوە. دوای چەندین مانگ لە ناجێگیری، نرخی دینار ئێستا خەریکە نزیک دەبێتەوە لە نرخی فەرمیی 1320 دینار. سێ مانگ لەمەوبەر یەک دۆلار بەرامبەر 1460 دینار مامەڵەی پێوەدەکرا، بەڵام ئەم هەفتەیە، نرخی دۆلار دابەزی بۆ کەمتر لە 1390 دینار، بەوپێیەش لە ماوەی سێ مانگ دا بەهای دینار بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی بەڕیژەی نزیکەی 5٪ بەرزبووەتەوە. کەمبوونەوەی جیاوازیی نێوان نرخی بازاڕی هاوتەریب و نرخی فەرمیی دۆلار، سەرنجی زۆر کەسی راکێشاوە و پرسیاری لای خەڵک دروستکردووە. بۆچی ئێستا؟ ئایا ئەمە تەنیا گۆڕانکارییەکی کاتییە یان سەرەتای پرۆسەیەکی گەورەترە؟

 

 

تاوەکو ماوەیەک لەمەوبەر، بەهای دینار لە بازاڕەکاندا بەڕادەیەکی زۆر لەلایەن یاریزانە نافەرمییەکان و بازرگانانی دراو دیاری دەکرا. ئەو بازرگانانە سوودیان لە جیاوازیی نێوان نرخی فەرمی و نرخی بازاڕی هاوتەریبی دینار دەبینی و گەشەیان دەکرد، بەڵام لە ماوەی یەک ساڵی رابردوودا، حکومەتی عێراق هەڵمەتێکی بەرفراوانی دەستپێکرد بۆ وەرگرتنەوەی کۆنترۆڵی بازاڕی دراو. ئەوەش لە رێگەی تووندکردنی رێکارەکان، گۆڕینی شێوازی دەستکەوتنی دۆلار و پاڵپێوەنانی بازرگان و هاووڵاتییانیش بەرەو بانک و کەناڵە فەرمییەکان.

 

بڕیاری حکومەتی عیراق لەسەر قەدەخەکردنی مامەڵەکردن بە دۆلاری ئەمریکی لە مامەڵە و کڕینە گەورەکاندا لە بازاڕی نێوخۆ، بەتایبەتی لە کەرتی خانووبەرە و کەلوپەلی گرانبەهادا، رۆڵێکی سەرەکیی گێڕاوە لە گەڕاندنەوەی خواست بۆ سەر دینار. لە هەمان کاتدا، ئەو کۆمپانیایانەی کە پێشتر پشتیان بە مەزاتی رۆژانەی دۆلاری بانکی ناوەندی دەبەست، ئێستا دەبێت پارەی ئەو کاڵانەی هاوردەی دەکەن، لەڕێگەی بانکە نێوەندگیرەکان (correspondent banks) بگوازنەوە بۆ هاوبەشە بازرگانییەکانیان لە دەرەوەی وڵات، ئەمە رێگری کردووە لە بازرگانان و دەڵاڵانی دۆلار لە بازاڕی هاوتەریبدا کە پێشتر دەستی باڵایان لە حەواڵەکردنی پارەی بازرگاناندا هەبوو.

 

د. موزهر محەممەد ساڵح، راوێژکاری دارایی سەرۆکوەزیرانی عیراق لەو بارەیەوە پێیوایە " بریاردان لەسەر رێژەی ئاڵوگۆڕی دۆلار و دینار چیدیکە لە دەستی دەڵاڵان و بازرگاناندا نییە. حکومەت سەرئەنجام دەستیکردووە بە دانانی یاسا و رێسا و بازاڕیش کارادانەوەی ئەرێنی پێشانداوە."

 

 

جگە لە گۆڕانکاری لە یاساو رێساکان، ئابووریی عێراق، گۆڕانکاریی ورد ، بەڵام گرنگ لە شێوازی هاتن و چوونی دۆلار و دراوی دیکەی بیانی بەخۆیەوە دەبینێت. حکومەتی عێراق دەستیکردووە بە پێدانی نەوتی خاو بە بەڵیندەران و کۆمپانیا خزمەتگوزارییەکان، لە جیاتی کاش. ئەمە سەرچاوەیەکی نوێی هاتنی دۆلاری ئەمریکی بۆ نێوخۆی عێراق دروستکردووە. کۆمپانیاکان نەوتی خاو یان بەرهەمە نەوتییەکان وەک هەقدەست لە حکومەتی عێراق وەردەگرن و لە رێگەی وڵاتانی کەنداوەو لە بازاڕی نێودەوڵەتی دەیفرۆشن و پارەکەی بە دۆلار دەگەڕێننەوە بۆ نێوخۆی عیراق. ئەمە ئەو کۆمپانیانە دەگرێتەوە کە لە بواری پاڵاوتنی نەوت و بەرهەمهێنانی کارەبا و چەندین جۆری دیکەی خزمەتگوزارییە گشتییەکان دا کار دەکەن. بەمەش سەرچاوەیەکی نوێی دابینکردنی دۆلار، لە دەرەوەی سەرچاوەکانی بانکی ناوەندیی عێراق دروستبووە.

 

لەلایەکی دیکەوە، رۆڵی عێراق وەک ناوەندێکی دووبارە هەناردەکردنەوەی کاڵا بۆ وڵاتانی دیکەی وەک ئێران، سووریا و تەنانەت تورکیا، ئێستا لاواز بووە. جیاوازی گەورەی نێوان نرخی فەرمی و نرخی ئازادی دۆلار و دینار، پێشتر لەلایەن بازرگانانی عێراقییەوە کەڵکی لێوەردەگیرا و عێراقیان کردبووە ناوەندێک و پردێکی بازرگانی لە نێوان وڵاتانی کەنداو و وڵاتانی وەک سووریا، ئێران و تورکیا. هەرچەندە ئەمە لە بنەڕەتدا زیانی نییە، بەڵام ئەوە یەکێکبووە لە سەرچاوەکانی خواست بۆ دۆلار لە بازاڕ دا و گواستنەوەی ئەو مامەڵە بازرگانیانە لە رێگەی نووسینگەکانەوە دەکرا. ئێستا هاوکات لەگەڵ سستبوونی ئەو رەوتە بازرگانییە، خواستیش بۆ دۆلار لە بازاڕ دابەزیوە. لەگەڵ کەمبوونەوەی خواست لەسەر دۆلاری کاش، جیاوازیی نێوان نرخی فەرمی و نرخی بازاڕ کەم دەبێتەوە.

 

ئەو جیاوازییەی کە دەیان مانگ لە نرخی فەرمی و نرخی ئازادی دۆلار و دیناردا هەبوو، سەرچاوەی بێ متمانەیی بە دامەزراوە داراییەکانی عیراق بوو. ئێستا جیاوازییەکە کەمبووەتەوە و دەتوانێت متمانەی هاووڵاتیان و بازرگانان بە دامەزراوە داراییەکان بەهێز بکاتەوە.

 

مەنار عوبەیدی، بەڕێوەبەری کۆمپانیای راوێژکاری (FFC)، لەو بارەیەوە دەڵێت  "گۆڕانکارییەکی روون لە هەڵسوکەوتی خەڵک و بازرگانان دا روویداوە، خواست لەسەر دۆلار کەمبووەتەوە و خەریکە متمانە بە سیستەمی دارایی عێراق بەهێز دەبێتەوە."

 

ئاراستەی ئێستا، بەشیکیشی بۆ ئەو گۆڕانکارییە بنەماییانە دەگەڕێتەوە کە لە ئابووری عێراق دا سەریهەڵداوە. ئابووری  و کاری بازرگانی لە عێراق بەرەو زیاتر بە فەرمی بوون  و دامەزراوەیی بوون دەڕوات. ئێستا بازرگانە بچووکەکان ئاسانتر دەستیان دەگاتە دۆلار بە نرخی فەرمی، پارەدانی ئەلیکترۆنی لە هەڵکشاندایە و، هاوردەکردنی کاڵاو شتومەک لە رێگەی ئەو کۆمپانیانەوە دەکرێت کە کەڵک لە دۆلار بە نرخی فەرمی وەردەگرن. 

 

هاوکات، لەبەر دابەزینی نرخی نەوت و کەمبوونەوەی داهاتەکانی، حکومەتی عێراق خەرجییەکانی کەمکردووەتەوە. ئەمە بووەتە هۆکار بۆ ئەوەی بەپێچەوانەی ساڵانی رابردوو، ئێستا کەمتر پێویستی بە هاوردەکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لە وڵاتانەوە هەبێت. کەمبوونەوەی هاوردەکردنی کاڵا و خواستی گشتی لەسەر دۆلار بەشێوەیەکی سرووشتی دابەزیوە.

 

ئەحمەد تەبەقچەلی، ئابووریناسی عێراق لەو بارەیەوە دەڵێت "خەریکە بنەمای ئابووری گۆڕانکاری بەسەردا دێت. چاکسازی لە سیاسەتی نەختی و سستی ئابووری عێراق، خواستی بۆ دۆلار لە بازاڕدا کەمکردووەتەوە".

 

 

کێشەی عێراق هەرگیز کەمیی سەرچاوە نەبووە. بەڵکو هەبوونی یەدەگێکی باشی دراوی بیانی و هەناردەی زۆری نەوت، ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەگەر ئەو سەرچاوانە بەشێوەیەکی روون  و ستراتیژییانە بەڕێوەببرێن، بنەمای ئابووری عێراق دەتوانێت رێکبخرێتەوەو سەقامگیری بۆ بازاڕی دۆلار بگەڕێتەوە و جیاوازی نرخی فەرمی و نرخی ئازادی دۆلار کەمبکرێتەوە بۆ ئاستێکی لۆژیکی. ئێستا، بۆ یەکەم جار خەریکە ئەو ئامانجە بەدەستدێت. ئەمە رەنگدانەوەی زیادبوونی متمانەیە بە توانای دامەزراوەکانی عێراق بۆ رێکخستن و جێگیرکردنی نرخی دۆلار بەرامبەر دینار. ئەوەی کە ئایا ئەم ئاراستەیە بەردەوام دەبێت یان نا، گرێدراوی ئەوەیە کە تاوەکو چ ئاستێک یاساو رێساکان جێبەجێدەکرێن و چاکسازییەکانی بانکی ناوەندی و دامەزراوە داراییەکانی حکومەت بەردەوام دەبن.