شێرپەنجە لە نێو دارخورماکانی واست بڵاودەبێتەوە

 

ئەرکان مەریوش، بەڕێوەبەری کشتوکاڵی پارێزگای واست، ئەمڕۆ پێنچشەممە، 30ی تشرینی یەکەمی 2025، بە تۆڕی میدیایی رووداوی راگەیاند، "سەرەڕای زیادبوونی رووبەری چاندنی خورما لە ماوەی رابردوودا، کەرتی کشتوکاڵ رووبەڕووی ئاستەنگی گەورە بووەتەوە."

 

مەریوش گوتی، پێشتر کێشەیان لەگەڵ مێرووی 'دوباس و حومەیلە' هەبووە، بەڵام زیاتر ساڵێکە نەخۆشییەکی نوێ بە ناوی سوسەی خورما (شێرپەنجەی خورما) لە پارێزگاکەدا بڵاوبووەتەوە. 

 

بەڕێوەبەری کشتوکاڵی واست، ئەم نەخۆشییەی بە "زۆر مەترسیدار" ناوبرد، چونکە "هیچ نیشانەیەکی دیاری نییە."

 

بە گوتەی ئەرکان مەریوش، زۆرترین زیانی ئەم نەخۆشییە لە باکووری پارێزگاکە، بە تایبەت لە قەزای سوێرە و ناحیەی تاجەدین تۆمارکراوە.

 

بەڕێوەبەری کشتوکاڵی واست "ئەم نەخۆشییە تەنیا پارێزگای واستی نەگرتووەتەوە، بەڵکو زۆربەی ناوچە کشتوکاڵییەکانی عێراقی گرتووەتەوە." 

 

بۆ رووبەڕووبوونەوەی نەخۆشییەکە، ئەرکان مەریوش گوتی: "تواناکانمان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم نەخۆشییە سنووردارن و دەستمانکردووە بە سنووردارکردنی هێنان و بردنی شەتڵ و نەمامی خورما بۆ ناوەوە و دەرەوە".

 

بەڕێوەبەری کشتوکاڵی پارێزگای واست راشیگەیاند، "هەڵمەتی هۆشیارکردنەوە و رێنماییکردن بۆ چۆنیەتی دۆزینەوەی نەخۆشییەکە و کەمکردنەوەی زیانەکان کراون، بڕیارە هەفتەی داهاتوو پڕۆگرامێکی رێنمایی بە هاوکاری ئیدارەی پارێزگا و بەڕێوەبەرایەتیی پاراستنی رووەکەکان دەستپێبکات، کە روونکردنەوەی ورد لەسەر مێرووەکە و چۆنیەتی رزگاربوون لێی و رێگاکانی خۆپاراستن لەخۆدەگرێت." 

 

پارێزگای واست، هاوسنووری ئێرانە، بەهۆی زۆری بەرهەمهێنانی خورما تێیدا، بە "سەبەتەی خۆراکی عێراق" ناسراوە.

 

 

سوسەی خورما، ناوە زانستییەکەی (Rhynchophorus ferrugineu)ـە، ناوی جۆرێکە لە کیسەڵەی کلکدار کە یەکێکە لە مەترسیدارترین ئافاتە مێرووییەکان کە هێرش دەکاتە سەر دارخورما، ئەم کیسەڵە لە سعودیە، هیندستان، پاکستان، ئەندەنوسیا، فلیپین، بۆرما، سریلانکا، تایلاند، عێراق، ئیمارات، بەحرەین، کوەیت، قەتەر، عومان، میسر، لیبیا، ئوردن، ئیسپانیا، ئێران و ژاپۆن دەژین و هیندستان بە ژینگەی رەسەنیان دادەنرێت. 

 

سوسەی خورما، سەر بە نەوەی مێرووەکانە کە باڵیان داپۆشراوە و ئەم بەشە بەم تایبەتمەندیانەی جیادەکرێتەوە:

لە قۆناخی پێنەگەیشتووییدا، مێرووەکە لە پەناگەدا دەژی و خۆی لەناو شانەی دارەکەدا مت دەکات، کە وەک پەناگەیەک بۆ بوونی مێرووەکە دادەنرێت.

 

مێرووە پێگەیشتووەکە توانای فڕینی بۆ دووری زۆر هەیە، بە شێوەیەکی بەردەوام 800-1200 مەتر دەفڕێت بەبێ وەستان و، بە فڕینی پچڕپچڕ بۆ چەندین کیلۆمەتر دەبڕێت، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ خێرایی بڵاوبوونەوەی.

 

 

دوباس مێروویەکە سەر بە خێزانی(Hemiptera)، بەشی دەمی کونکەر و مژەرە، زیانەکانی بریتین لە:

 

1. مژینی شیلەی رووەک: مێرووەکان شیلەی رووەک لە گەڵا، لاسک، قنچک و میوەکان دەمژن، ئەمەش دەبێتە هۆی کاڵبوونەوە و زەردبوونی ئەم بەشانەی رووەک.

 

2. دەردانی شیلەیەکی شیرین: مێرووەکان شیلەیەکی شیرین دەردەدەن، ئەمەش زیانی راستەوخۆی هەیە لەسەر گەڵاکان و میوەکان، چونکە کونەکانی گەڵا دادەخات و کرداری هەناسەدان و ئارەقکردنەوە کەمدەکاتەوە. هەروەها خۆڵ و تۆز لەسەری کۆدەبێتەوە. ئەم شیلە شیرینە کە لە 90-95٪ی کاربۆهیدراتی شەکر و 2٪ی مادە نایترۆجینییەکان (ترشە ئەمینییەکان و ئەمیدەکان جگە لە ئۆکسین و ئەنزیمەکان) پێکدێت، دەکەوێتە سەر درەختە مزرەمەنییەکان و دەبێتە هۆی دروستبوونی کەڕوویەکی رەش (sooty mold) لەسەر گەڵاکان.

 

3. لەنێوچوونی شانەکانی رووەک: بەهۆی دانانی گەرای مێرووەکە لە ناو شانەکانی گەڵا و لاسکدا، ئەم ناوچانە دەمرن و پەڵەی قاوەیی رەشباو دروست دەبن.

 

مێینەکانی دوباس، لە مانگەکانی تشرینی یەکەم و تشرینی دووەمدا دەست بە دانانی گەرا دەکەن لەسەر هەردوو رووی گەڵا و لاسک، هێلکەکان لە ناو شانەکاندا دەچەسپێن. 

 

گەراکان لە مانگە ساردەکاندا بە متی دەمێننەوە تاوەکو نێوەڕاستی مانگی نیسان، پاشان مێرووی گەشەنەکردوو لە گەراکان هەڵدێن، بە پێنج قۆناخی گەشەکردندا تێدەپەڕن و پێدەگەن، لە هەفتەی دووەمی مانگی حوزەیراندا دەست بە دانانی گەرا دەکەن.