مەرگی سەگ؛ كۆمەڵە چیرۆكێك نزیك لە واقیع بە شێوازی هونەری
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
سەرەتا:
كورتە چیرۆكی كوردی لە باشووری كوردستان دوای حوسێن عارف و حەمەفەریق حەسەن و رەووف بێگەرد و ئەحلام مەنسوور و دكتۆر كاوس قەفتان و محەمەد موكری و شێرزاد حەسەن و حەمەكەریم عارف و جەلیل كاكەوەیس و شیرین ك و سەلاح عومەر و رەووف حەسەن و رەزا سەیدگوڵ و سابیر رەشید... ئەگەرچی بەرەو جۆرێك لە بێنازی چووە، بەڵام لەسەردەستی چیرۆكنووسانی وەك جەبار جەمال غەریب، عەتا محەممەد، ئارام كاكەی فەلاح، سیامەند هادی، كاروان كاكەسوور، دانا فایەق، فاروق هۆمەر، ئاكۆ كەریم مەعروف و یوسف عیزەدین و... بە شێوازێكی جیاوازی هونەرییەوە درێژەی هەبووە... دوای ئەو نەوەیە لە چیرۆكنووسان، چیرۆكی كوردی تا ئەندازەیەك پشتگوێ خرا، زۆربەی چیرۆكنووسان بیریان لەوە كردەوە كە لەبەرئەوەی رۆمانی كوردی لە حاڵی نەبووندایە، باشترە رۆمان بنووسن، ئێمە رۆمانمان نییە، با رۆمان بنووسین... پرسیار لەوە ناكەم بڕیاردان و حوكمدان و ئاراستەكردن و... هەموو ئەو تێگەیشتنانە بەهای هونەری نووسین دەشێوێنێ، بەڵكو پرسیاری من ئەوەیە، بۆ چیرۆكە هونەرییەكانی (حوسێن عارف) و دواتر (عەتا محەممەد)... نەیانتوانی لە بواری چیرۆكنووسیدا هێزی دیكە و نەوەی دیكەی جیاواز لە چیرۆكنووسان پەروەردە بكەن؟! ئایا لە هەموو دنیادا ژانری كورتەچیرۆك كەوتووەتە قەیرانەوە؟
ئەو پرسیارە و هیدیكەش هەڵدەگرم، نەك لەبەرئەوەی بەدواداچوونی جددی و بەرفراوان هەڵدەگرێ، بەڵكو چونكە قابیلی قسەی جیاواز و توێژینەوە و تێڕامانە. نەك لەبەرئەوەی قسە لە (مەولود ئیبراهیم حەسەن) وەك چیرۆكنووسێكی سەردەمی حوسێن عارف و شێرزاد حەسەن... دەكەم، بەڵكو چونكە مەعریفە و توانا و شارەزایی و خۆتەرخانكردنی زۆری پێویستە و كاتی دەوێت.
(1)
مەرگی سەگ (كورتە چیرۆك، دكتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن، هەولێر چ 1، 2017) ئەگەرچی لە كاتی خۆی چاپ نەكراوە، بەڵام لەبەرئەوەی لە شێوە ناشیرینەكانی دەسەڵاتی بەعس و بونیادی دڕندەیی بەعس دەدوێ، لەبەرئەوەی دڕندەیی بەعس هەرگیز نابێتە رابردوو، بابەتی نێو ئەو كۆمەڵە چیڕۆكەش هەرگیز نابێتە رابردوو... ئەو كۆمەڵە چیرۆكە فێرمان دەكات بەرەنگاری ستەم ببینەوە، لەپێناوی حەقیقەتدا بمرین، بەڵام بەو تێگەیشتنە نا كە مرۆڤ وەك قوربانی تەماشا بكرێت، ئەو بیركردنەوە (ماركسییە) ئەگەرچی ماوەیەكی زۆر بەسەر كولتووری مرۆڤایەتیدا زاڵ بوو، بەڵام ئەمڕۆ لەگەڵ بیركردنەوەی سەردەم ناگونجێ، ئەمڕۆ هەموو رووەكانی حەقیقەت پابەندی ژیاندۆستییە، نەك مەرگدۆستی، بەهای مرۆڤایەتی لە ژیاندۆستیدایە، نەك پابەندبوونی سیاسی.
ئەو كۆمەڵە چیرۆكە پێماندەڵێت مەرگ پێویستی بە ئازایەتی هەیە، بەڵام هاملێت پێماندەڵێ بیركردنەوە وامان لێدەكات ترسنۆك بین. لە نێوان ئازایەتی و بیركردنەوەدا ژیان فێرمان دەكات بڕوامان بە جیاوازی هەبێت، لە نێوان ئازایەتی و ترسنۆكیدا ژیان هەڵدەبژێرین.
بنەمای گێڕانەوە لەو كۆمەڵە چیرۆكەدا لە رێگای راناوی قسەكەر یان بەكارهێنانی شێوەكانی دیكەی راناو وەك خۆدواندن و خۆپێشخستن و خۆدواخستن بەرجەستە دەبێت، لە رێگای رووداو و بابەت و تەكنیكەوە ئەوەندە تێكەڵی ئازارەكانی مرۆڤ و یاخیبوون و چەوسانەوەی نەتەوەیی و بەسەرهاتەكانی ژیانی رۆژانە و ژیانی كولەمەرگیی كوردی دەبێت، خوێنەر وا دەزانێت كارێكی واقیعی لەپێناوی (بەرەنگاربوونەوە)دا دەخوێنێتەوە! بەڵام دەتوانم بڵێم كۆی ئەو چیرۆكانە لە وەشاندنی سیحری هونەری و لە بەجێهێشتنی جێكەوتەی بابەت گەشە دەكات، لە كۆی ئەو چیرۆكانەدا توانای گێڕانەوە و چنین و رووداو... بەرجەستەیە! ئەو توانا و سیحر و جێكەوتە هونەرییە لە چیرۆكی (بخوێنە خەمت نەبێت) نەك هەر راستەوخۆ لە ناونیشانی چیڕۆكەكەوە دیارە، بەڵكو راستەوخۆ سیحری خۆی لە كاری داخوازی (بخوێنە)دا دەوەشێنێ...
بە دیوەكەی دیكەدا، شاردنەوەی ئاكامی چیرۆكەكان و ئاراستەنەكردنی خوێنەر، سیحری هونەری خوێندنەوە بەتامتر دەكات، نهێنی چنین و تەكنیكی چنینی بابەت لەو كۆمەڵە چیڕۆكەدا مەتەڵێكە هەتا كاراكتەری سەرەكیش دەرئەنجامەكانی بە تەواوی بۆ یەكلایی نابێتەوە، بۆ نموونە پرسی (بخوێنە) لە ساڵانی حەفتاكان و لە كوردستان و بە تایبەتی لە شاری هەولێر قسەی سەرزاری گەوران بوو، بەڵام بەگشتی زاری گەوران لەبارەی خراپیی سیستمی پەروەردە داخراو بوو، زاری گەوران لەبارەی سیستمی دەسەڵات و دڕندەیی بەعس نەدەكرایەوە، زاری گەوران ئەگەر باسی كەموكوڕییەكانی دەسەڵاتی كردبا، چاپخانەی بە چاوی خۆی نەدەدیت؟!
جێكەوتەی رووداو، وەك بڕبڕەی پشتی چیرۆكەكانی (سەرهەڵدانەوە، ئایشە گوڵ، خاچ، بژاردن، مەرگی سەگ) دەبینرێت، كۆی جێكەوتەی رووداوەكان پەیوەندی بە واقیعی كوردی و نهێنیی چنینی بابەتەوە هەیە، هەرگیز چیرۆكنووس هونەری ئەو نهێنیانە ئاشكرا ناكات، نهێنیی یاخیبوون، رەسەنایەتی، بەرەنگاربوونەوەی زوڵم و زۆرداری... پرسیاری جۆراوجۆری لەخۆدا هەڵگرتووە! دەشێ سەردەمی نووسینی ئەو كۆمەڵە چیرۆكە، سەردەمی یاخیبوون لە دەسەڵات و بەرەنگاربوونەوەی چەوسانەوە و گەڕانەوە بۆ رەسەنایەتی وەك جیاوازی بنوێنێ، دەشێ هەموو ئەوانە مرۆڤێكی بە جەرگ و جەربەزە و یاخی پەروەردە بكەن، دەشێ بەرجەستەكردنی بەهای مرۆڤایەتی و هەستی نەتەوایەتی و ئاسوودەیی ویژدان و بەرەنگاربوونەوەی چەوسانەوەی مرۆڤ بێت...
(2)
زەمەنی كۆمەڵە چیرۆكی مەرگی سەگ، رەگەزە گرنگەكانی گێڕانەوە تێكەڵ بە رەگەزی شوێن دەكات و فەزایەكی غەمگین بۆ ئەو كۆمەڵە چیرۆكە دەنەخشێنێ، كۆی كات و شوێنی ئەو كۆمەڵە چیرۆكە لەڕووی هەستەكییەوە ناكەوێتە نێو كۆی ئەزموونەكانەوە، واتە خوێنەر ناتوانێ لەناو ئەزموونە هەستەكییەكانی ئەو چیرۆكانەوە كۆی كات و شوێن بناسێ، ئەوەش دەمانخاتە بەرامبەر چەمكی داهێنانەوە، بەو مانایەی داهێنان كات و شوێن ناس ناكات! بە دیوەكەی دیكەدا، دەتوانم بڵێم زەمەنی گێڕانەوە لەو چیرۆكانەدا ئەوەندە بایەخ بە زەمەنی گوتار دەدات، ئەوەندە بایەخ بە زەمەنی رووداوەكانی گێڕانەوە نادات. ئێمە دەزانین زەمەنی گوتار زەمەنی خودی رووداوەكانیشە، بەڵام چیرۆكنووس بەشێوەیەكی هونەری و لە رێگای تەكنیكە ئیستێتیكییەكانی خۆدواخستن و خۆپێشخستن و فلاش باك و پەلەكردن و خاوبوونەوە، ئەو فەزایە لە گوتاری یاخیبوون، بەرەنگاربوونەوە، رەسەنایەتی رەگاژۆ دەكات.
ئەگەر پاراستنی نهێنی لە كۆمەڵە چیرۆكی مەرگی سەگدا پرسی تەكنیكی لەخۆدا هەڵگرتبێ، بەو مانایەی رووداوە واقیعییەكانی هەڵبژاردووە، ئەوە لەڕووی هونەرییەوە كاراكتەرەكان، جیاواز لەوەی لە دنیای واقیعدا هەیە، دەبینرێن! بۆ نموونە كاراكتەری چیرۆكەكانی (سەرهەڵدانەوە، خاچ، خۆنەدانە دەست) ئەگەرچی كاراكتەری یاخین، بەڵام یاخیبوونی ئەوان زۆر بە جوانی پەیوەستە بە سروشتی چیرۆكەكانەوە!
مرۆڤی یاخی زێتر هەڵگری مانایەكی سایكۆلۆجییە، مرۆڤی یاخی كەسێكە دژ بە دەسەڵات، بەڵام دەستبەرداری دەسەڵات نابێت، دەیەوێ خۆی دەسەڵات بگرێتە دەست! جیاوازیی نێوان مرۆڤی یاخی و مرۆڤی شۆڕشگێڕ ئەوەیە كە مرۆڤی شۆڕشگێڕ ئازادی دەوێت، هەنگاو بەرەو تەجاوزكردنی دەسەڵات دەنێ و پابەندی دەسەڵات نییە. مرۆڤی یاخی دژی دەسەڵاتێكە كە پێی رازی نییە، كەچی بەرانبەر دەسەڵاتێك كە پێی رازییە ئیجابییە. بەڵام شۆڕشگێڕ دەیەوێ سەربەخۆیی حەقیقی بەدەستبهێنێ و تێنووی دەستبەسەراگرتنی دەسەڵات نییە. لەڕووی سیاسییەوە یاخی بە چاككاری رازییە و شۆڕشگێڕ گۆڕانی ریشەیی مەبەستە. لەكۆی ئەو قسەكردنانە دەمەوێ بڵێم كۆمەڵە چیرۆكی مەرگی سەگ سیحری خۆی لە چاككاریدا دەبینێتەوە.
بەدیوەكەی دیكەدا، دەشێ لەكۆی ئەو چیرۆكانەدا چەمكی یاخیبوون وەك چەمكێكی كامۆیی تەماشا بكەین، كامۆ (لە لاپەڕە 49ی- مرۆڤی یاخی- وەرگێڕانی ئازاد بەرزنجی، كتێبخانەی ئەندێشە- سلێمانی 2012)دا دەڵێت: مرۆڤ بۆ ئەوەی هەبێ، دەبێ یاخی بێ، بەڵام لەو یاخیبوونەدا دەبێ رێز لەو سنوورانە بگرێ كە لەخۆیدا دەیاندۆزێتەوە، ئەو سنوورانەی كە تیایدا مرۆڤەكان بەیەك دەگەن و بەم بەیەكگەیشتنەش بوونیان دێتە ئاراوە. دەمەوێ بڵێم دەشێ كاراكتەری مەرگی سەگ هەوڵ بدات لە رێگای یاخیبوونەوە سنووری ئەویدیكە دیاری بكات، هەوڵ بدات لە رێگای یاخیبوونەوە بوونی خۆی بسەلمێنێ، هەوڵ بدات لە رێگای یاخیبوونەوە بەرەوڕووی چەوسانەوە و زۆرداری و ستەمكاری ببێتەوە.
(3)
سیحری رەسەنایەتی لەسەر گەڕانەوە بۆ ئەسڵێكی بنچینەیی دادەمەزرێ، رەسەنایەتی لە كولتووری رۆژهەڵاتدا زێتر ماهییەتێكی ئایینی هەیە، بەو مانایەش هەموو سرووتێكی گەڕانەوە و ئامادەكردنەوەی رووداوە سەرەتاییەكان، هەموو گەڕانەوەیەك بۆ دامەزراوەكان، هەموو سرووتێكی گەڕانەوە بۆ یادەوەریی نەتەوە... هەمان دنیابینی ئاینی دەنوێنێ؟ دەمەوێ بڵێم وشەی رەسەن وشەیەكی ئەدەبی نییە، چونكە ئەدەب داهێنانە، نەك گەڕانەوە.
دەشێ چیرۆكەكانی مەرگی سەگ بانگەشەی جۆرێك لە رەسەنایەتی بكەن، لەپێناوی خۆجیاكردنەوە لە گەمژەیی سیستمی دەسەڵات، دەسەڵاتێك كە كەسانی بندەست وەك كۆیلە تەماشا دەكات... بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە كە لەبیرمان بچێت، رەسەنایەتی گەڕانەوەیە بۆ ئەسڵێكی كۆن، بۆ رووداوی یەكەم! لەپشت رەسەنایەتییەوە دنیابینییەك هەیە، ئەو دنیابینییە هێزی نادیاری ئەو كۆمەڵە چیرۆكەیە، دەبێ ئەو هێزە خوێنەر ئاشكرای بكات! دنیابینی كۆمەڵە چیرۆكی مەرگی سەگ پابەندی وێنەی خۆیەتی، وێنەی مرۆڤی چەوساوەی رۆژهەڵاتی (یاخیبوون و بەرەنگاربوونەوە و خۆنەدانەدەستە)، پابەندی زمانە شاراوەكە و ئەزموونی زمانە رەوانەكەی دكتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەنە! دەمەوێ بڵێم پابەندی شێوازی گێڕانەوە و كەشفكردنی ئەو دنیایەیە كە تێیدا ژیاوە.
بە بۆچوونی من هێزی نادیاری چەمكی رەسەنایەتی لەو كۆمەڵە چیرۆكەدا بە مانا هایدگەرییەكەی چەمكی ناڕەسەنمان یاد دەخاتەوە! هایدگەر دوو جۆر بوون دیاری دەكات كە بریتین لە بوونی رۆژانە و بوونی تایبەتی، مەبەست لە بوونی رۆژانە بوونی ناڕەسەن یان ساختەیە، بوونی تایبەتیش بوونی رەسەنی كەسەكە دەگرێتەوە. بوونی ناڕەسەن ئەو بوونەیە كە كۆمەڵێك كارتێكەری دەرەكی پێكیدەهێنێ، ئەو كەسە ژیانی رەسەنی خۆی ناژی و واز لە هەڵبژاردنی خۆی دەهێنێ و بوار بەوانی دیكە دەدات ئیمكانەكانی بوونی بۆ دیاری بكەن، بەڵام بوونی رەسەن، ئەو بوونەیە كە تیایدا خود هەست بە تاكێتی خۆی دەكات.
بە كورتی:
لە كۆمەڵە چیرۆكی (مەرگی سەگ)ی چیرۆكنووس (مەولود ئیبراهیم حەسەن)دا بنەمای گێڕانەوە، رووداو، كات و شوێن و كاراكتەر، خۆی لە نێوان وەسف و مەنۆلۆگ و دیالۆگدا دەبینێتەوە و چیرۆكنووس توانیویەتی لە نێوان خەیاڵ و واقیعدا چەمكی یاخیبوون، خۆنەدانەدەست، رەسەنایەتی، بەرەنگاربوونەوەی زوڵم و زۆرداری لە سروشتی چیڕۆكەكانیدا بنەخشێنێ! كەواتە ئەگەرچی ئەو كۆمەڵە چیرۆكە لە كاتی خۆیدا چاپ نەكراوە، بەڵام لەبەرئەوەی بەشێوەیەكی هونەری وەسفی زەمەن و شوێنێكی دیاریكراو دەكات، لەبەرئەوەی بەهای مرۆڤایەتی و هەستی نەتەوایەتی و ئاسوودەیی ویژدان و بەرەنگاربوونەوەی چەوسانەوەی مرۆڤ بەرجەستە دەكات، لەبەرئەوەی شێوە ناشیرینەكانی دەسەڵاتی بەعس و بونیادی دڕٍندەیی ستەم بیردەخاتەوە... ئەو كۆمەڵە چیرۆكە هەرگیز كۆن نابێت و قابیلی خوێندنەوەی جۆراوجۆرە.