قەرەباغ.. سەرهەڵدانەوەی برینێكی كۆن لە ناوچەیەكی پڕ لە گرژیدا
رووداو- هەولێر
سەدان كۆنەسەرباز و خۆبەخشی ئەرمەن بە پاس بەرەو ستێپاناكێرت، پایتەختی هەرێمی ناگۆڕنۆ-قەرەباغ، دەگوازرێنەوە، بۆ ئەوەی رووبەڕووی هێزەكانی ئازەربایجان ببنەوە كە لە سەرەتای ئەم مانگەوە لە بەرزاییەكانی نزیك ستێپاناكێرت جێگیركراون.
لێڤ گێڤۆركیان، تەمەن 67 ساڵ و خەڵكی ئەرمینیا لە دوایین جەنگەكانی نێوان ئەرمەن و ئازەرییەكاندا بەشدار بووە و ئەمجارەیان خۆبەخشانە و بۆ بەرگری لە پایتەختی قەرەباغ هاتووەتەوە ئەم ناوچەیە. گێڤۆركیان بە دەنگێكی بەرز دەڵێت "من ئەمە بە جەنگ دەزانم. ئەم خاكە هیچكات خاكی ئازەربایجان نەبووە، راستیت دەوێت ئازەربایجان هەر وڵاتیش نییە".
ئەم گوڕوتینەی گێڤۆركیان و خۆبەخشە ئەرمەنییەكانی دیكە بە یەك رۆژ و دوو رۆژ دروست نەبووە، بەڵكو زیاتر لە یەك سەدە مێژووی ناكۆكی و شەڕ و پێكدادانی قورسی لە پشتە.
ریشەیی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە رەگوڕیشەی مێژوویی جەنگی قەرەباغ، دەبێت بۆ سەردەمی پێش دەسەڵاتی جۆزێف ستالین و پرۆسەی بە-سۆڤیەتیكردنی ناوچەكانی قەوقازی سەروو بگەڕێینەوە. پاش شۆڕشی 1917ی رووسیا، قەرەباغ بووە بەشێك لە "كۆماری فێدراتیڤی دیموكراتیكی ناوچەكانی قەوقازی باشوور". بەڵام ئەم كۆمارە دواتر بەسەر سێ كۆماری جیاوازدا دابەش بوو (ئەرمینیا، ئازەربایجان و جۆرجیا). لە ماوەی یەك ساڵ و نیوی دوای ئەم گۆڕانكارییە، جەنگ و پێكدادانی قورس لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجاندا رووی دا، یەكێك لە ناوچە كێشە لەسەرەكانیش قەرەباغ بوو. لە تەمووزی 1918دا یەكەم ئەنجوومەنی ناگۆڕنۆ –قەرەباغ دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری راگەیاند و حكومەت و ئەنجوومەنێكی نیشتمانیی پێكهێنا. هێندەی نەبرد سوپای عوسمانی دەستی بەسەر ئەم ناوچەیەدا گرت، دواتر ئەم سوپایە لە بەرامبەر سوپای بەریتانیادا شكستی خوارد. بەریتانییەكان كەسایەتییەكی ئازەرییان بەنێوی "خەسرۆ بەی سوڵتانۆڤ" وەكوو پارێزگاری قەرەباغ و زەنگەزوور دیاری كرد. ئەنجوومەنی نیشتمانیی قەرەباغ بڕیارەكەی پەسەند كرد، بەڵام خەڵكی ناوچەكە بەم بڕیارە رازی نەبوون و لە دژی پارێزگارە ئازەربایجانییەكە دەستیان دایە چەك.
شەڕ و پێكدادانی نێوان چەكدارە قەرەباغییەكان و ئازەرییەكان هەتا نیسانی 1920 بەردەوام بوو، واتە هەتا ئەو كاتەی بۆلشەڤیكەكان ئازەربایجانیان كۆنتڕۆڵ كرد. لە ئابی هەمان ساڵدا ئەرمینیا رێككەوتنێكی كاتی لەگەڵ بۆلشەڤیكەكان واژۆ كرد بۆ ئەوەی قەرەباغ بەشێوەیەكی كاتی و هەتا گەیشتن بە چارەسەرێكی یەكجاری لەژێر كۆنترۆڵی رووسەكاندا بێت. ساڵی 1921 ئەرمینیا و جۆرجیاش كەوتنە ژێردەستی بۆلشەڤیكەكان. بۆ دەستخستنی پشتگیریی خەڵكی ناوچەكە، بەڵێنیان بە ئەرمەنەكان دا، قەرەباغ بە كۆماری ئەرمینیا بدەن، بەڵام بۆلشەڤیكەكان لە هەمان كاتدا چاویان لەوە بوو سەرنجی توركیا رابكێشن، بۆ ئەوەی هیچ نەبێت رێگری بۆ پێشڕەوییەكانی هێزە كۆمۆنیستەكان دروست نەكات. هەر بۆیە بەمەبەستی رەواندنەوەی ترسی توركیا، یەكێتیی سۆڤیەت رازی بوو قەرەباغ و نەخچەڤان بخاتە سەر ئازەربایجان و تەنیا زەنگەزوور وەكوو بەشێك لە ئەرمینیا بمێنێتەوە. هەر بۆیە ئەگەر بۆ راگرتنی دڵی توركیا نەبووایە، رەنگە رووسیا بە ئاسانی قەرەباغ و نەخچەوانی نەخستبایە سەر ئازەربایجان. ساڵی 1923 یەكەی ئیداریی خودموختاری ناگۆڕنۆ-قەرەباغ لە نێو خاكی كۆماری ئازەربایجان دامەزرا.
پاش رووخانی سۆڤیەت
لە قۆناغی دەسەڵاتی یەكێتیی سۆڤیەتدا، شەڕ و پێكدادان بۆ چەند دەیەیەك كپ بوو، بەڵام لەگەڵ هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەت، كێشەی ئەرمەنەكان و ئازەرییەكان لەسەر قەرەباغ جارێكی دیكە زیندوو بووەوە. ئەرمەنییەكانی قەرەباغ دەسەڵاتدارانی ئازەربایجانیان بەوە تۆمەتبار دەكرد كە خەریكی بە ئازەریكردنی ناوچەكەن. لە كۆتایی هەشتاكاندا ئەرمەنەكانی قەرەباغ لە هەڵمەتێكی واژۆكۆكردنەوەدا داوایان لە مۆسكۆ كرد ئیدارەكەیان بخاتە سەر كۆماری ئەرمینیا، تەنانەت ئەنجوومەنی نوێنەرایەتی گەلی قەرەباغ بە 110 ئەرێ لە بەرامبەر 17 نەخێر هەمان داوایان ئاراستەی كرێملین كرد، بەڵام مۆسكۆ رەزامەندی لەسەر دەرنەبڕی. لە تشرینی دووەمی 1991دا ئازەربایجان خودموختاریی ئیداری لە قەرەباغ سەندەوە. لە كانوونی یەكەمی هەمان ساڵدا گشتپرسی سەربەخۆیی لە قەرەباغ بەڕێوەچوو.
لەدوای رووخانی یەكێتیی سۆڤیەت، لە 25ی كانوونی یەكەمی 1991دا، بەهۆی دروستبوونی بۆشایی هێز، جارێكی دیكە شەڕ و پێكدادانی قورس لە نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا لەسەر ناوچە كێشە لەسەرەكان، لەوانەش قەرەباغ، سەری هەڵدایەوە كە تێیدا رووسەكان پشتگیرییان لە ئەرمەنەكان دەكرد و چەكدارە توندڕەوە ئەفغانی و چیچانییەكانیش لە بەرەكانی ئازەربایجاندا شەڕیان دەكرد. لە ئایاری 1993دا ئەرمینیا زیاتر لە 14%ی خاكی ئازەربایجانی گرتبوو، لەم قۆناغەدا باكۆ رازی بوو بەوەی قەرەباغیەكان وەكوو بەشێك لە كێشەكە ببینێت و بە ناوبژیوانیی رووسیا دانوستاندنیان لەگەڵ بكات. لە ئاكامیشدا رێككەوتنی ئاگربەستی نێوان ئازەرییەكان و قەرەباغ لە 12ی ئایاری 1994 واژۆ كرا.
كایەكی كۆن و ئاگرێكی نوێ
ئەم باكگراوندە مێژووییە تەنیا دیوێكی كێشەكانی ئێستای قەرەباغ و ململانێی نێوان ئازەری و ئەرمەنەكان روون دەكاتەوە، بۆ رۆشنكردنەوەی دیوەكەی دیكەی ئەم كێشەیە دەبێت سەیری بارودۆخی ئەم چەند ساڵەی دوایی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، رۆژهەڵاتی ئەوروپا و ململانێكانی رووسیا لەگەڵ رۆژئاوا و توركیا بكرێت.
رووسیا هەر لە كۆنەوە ئامادەییەكی سەربازیی بەرچاوی لە ناوچەی قەوقاز و بەتایبەتیش لە خاكی ئەرمینیادا هەبووە، بۆ نموونە رووسیا و ئەرمینیا رێككەوتنێكی 49 ساڵەیان هەیە كە رێگە بە هێزەكانی رووسیا دەدات لە ئەرمینیا جێگیر بكرێن. رووسیا هیچ سنوورێكی هاوبەشی لەگەڵ ئەرمینیادا نییە، بەڵام یەریڤان رۆڵێكی سەرەكی دەگێڕێت لەوەی ناوچەی قەوقازی باشوور لەژێر چاودێریی راستەوخۆی رووسیادا بمێنێتەوە و بەمەش ناوچەكانی نێوان دەریای قەزوین و دەریای رەش لەژێر كۆنترۆڵی مۆسكۆ دەرنەچێ. ئەم ئامادەییە لە ماوەی یەك ساڵی رابردوودا فراوانتر بووە. مۆسكۆ هاوكات لەگەڵ دانانی بنكەی سەربازی لە سووریا، بنكە سەربازییەكانی خۆی لە ئەرمینیا بەهێزتر كرد. بەر لە خستنەخوارەوەی فڕۆكە رووسیەكە لەلایەن توركیاوە، مۆسكۆ ئەنقەرەی بەوە تۆمەتبار كردبوو كە هەلیكۆپتەرە توركییەكان دووجار ئاسمانی ئەرمینیایان بەزاندووە. هەر لەبەر ئەمەش رووسیا كۆمەڵێك سیستەمی دژە فڕۆكەی دیكەی لە ئەرمینیا جێگیر كرد.
توركیا هەر لە كۆنەوە لەسەر بنەمای زمان و ئایینی هاوبەش پشتگیری لە ئازەربایجان كردووە، بۆیە هیچ سەیر نییە ئەردۆغان لە لێدوانێكدا لەسەر دوایین پێكدادانەكان بڵێت "دوعا دەكەین برا ئازەرییەكانمان لەم جەنگەدا سەربكەون". ململانێی نێوان رووسیا و توركیا لە سووریا دەشێت وابكات توركیا پشتگیرییەكی پراكتیكیی زیاتر پێشكەشی ئازەربایجان بكات. سەردانەكەی 15ی ئاداری سەفەر عەلیۆف، سەرۆك كۆماری ئازەربایجان بۆ توركیا دەكرێت هۆكارێكی دیكەی تووڕەیی رووسیا بێت. دوای خستنەخوارەوەی فڕۆكە رووسیەكە، مۆسكۆ چیدی رێگەی بە بارهەڵگرەكانی توركیا نەدا لەڕێی خاكی رووسیاوە بەرەو ئاسیای ناوەڕاست بڕۆن، بەڵام ئازەربایجان بۆی قەرەبوو كردەوە و رێگەی دا بارهەڵگرەكانیان لە جۆرجیاوە بە ئازەربایجاندا بەرەو ئاسیای ناوەڕاست بڕۆن.
ئەگەرچی ئێران هەموو كات پشتگیری لە پاراستنی یەكێتیی خاكی ئازەربایجان كردووە، بەڵام هەموو كات هەڵوێستەكانی بەلای ئەرمینیادا شكاونەتەوە. ئازەربایجان هەموو كات ئێرانی بەوە تۆمەتبار كردووە كە بەنیازە لە رێگەی ئازەرییە شیعەكانەوە دەست لە كاروباری ناوخۆی ئازەربایجان وەربدات، تارانیش باكۆ بە جووڵاندنی هەستی ناسیۆنالیستانەی ئازەرییەكانی ئێران تۆمەتبار دەكات، ئەمە جگە لەوەی كۆمەڵێك كێشەی یاساییش لەسەر سنوورەكانی دەریای قەزوین لەنێوان ئەم دوو وڵاتەدا هەن، هەر چۆنێك بێت لە رەوشی ئێستای جیهاندا چاوەڕێ دەكرێت هەڵوێستی ئێران لەگەڵ هەڵوێستی رووسیادا یەكبگرێتەوە.
كێشەی ناگۆڕنۆ-قەرەباخ، وەكوو ناوی هەرێمەكە و هەروەها وەكوو زۆربەی كێشەكانی ناوچەی قەوقاز بەرهەمی دروستبوون و هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەتە (وەكوو كێشەی كریمیا و ناوچە كێشە لەسەرەكانی جۆرجیا)، ئەمجۆرە كێشانەش هەموو كات هۆكاری سەرئێشەی زۆر بوون هەم بۆ ناوچەكە و هەمیش بۆ ئەوروپا. چەندین ساڵ شەڕ و پێكدادان نەیتوانیوە ئەم كێشەیە چارەسەر بكات و هیچ لایەنێكیش چارەسەرێكی سیاسی یەكجارەكی پێ نییە.