Doğu’nun ilk kadın tarihçisi: Mesture Mahşeref Xanım

Geleneksel biçimde Ortadoğu-Mezopotamya tarih ve kültüründe kadın ve kadının toplum şekillenmesindeki yeri sosyal dönemlere göre yorumlanmıştır. İlk topluluk dönemleri ile Orta bölgede kadın ve tarihsel gelişimdeki yeri ve rolünü üç döneme ayırabiliriz.

Kadının toplumda ilk etkin olduğu dönem,  semavi dinlerin çıktığı ve tanımlandığı dönem ve 19 yy. başlarından sonraki dönem olarak tanımlayabiliriz.

Bütün bunlarla bağlantılı biçimde Kürd toplumu ‘Bölge’ diye adlandırdığımız Ortadoğu olarak bilinen ama Mezopotamya merkezli Büyük Orta Bölgeye hakim olduğu dönemler dahil, kadın, bilinenin tersine yine toplumu belirleme ve etkilemede yeri çok belirgindi. Neredeyse 17. yüzyıl başları itibarı ile çok az istisnalar ve yorumlamaları dışarda tutarak bölgeyi gezen misyoner ve araştırmacıların ortak vardığı sonuç kadının Kürd toplulukları içinde çok etkili ve üretici bir yeri olduğuna dairdir.

Modern dönemlerin başlarında Kürd yenilenmesinde çok sayıda bilinen kadın şahsiyet bulunmaktadır. Önceki makalemizde incelediğimiz, Adile Xanım Jaf, Fate Reş-Kara Fatma ve Zarife Xatun bunlardan en çok bilenenleridir.

Bu yazımızda ise Mesture Mahşeref Xanım tanıtılacaktır:

Tarihci, şair ve yönetici olarak biliniyor. Erdalan Mirliğinden Hüsrev Han’ın eşidir. Kürdistan  Veziri Ebul Hasan Beyin kızıdır. 1805 yılnda doğdu ve 1847 Aralık yılında vebadan vefat etti.

İslam dünyasının ilk kadın tarihçisi olark gösterilir ve Kaçar Devleti döneminde Erdalan Mirliğinde yaşamıştır. Ayrıca Dedesi de Kürdistan Eyaletinin önde gelen isimlerindendi. Bilim ve edebiyatta çok çeşitli çalışmalar yaptı. Hüsrev Han için gazel yazdı. 

Büyük Divan: Divan-ı Mahşeref Hanım Kürdistani adıyla 1886 yılnda iki bin gazelin yer aldığı eseri Tahran’da yayınlandı. Ayrıca Erdalan Mirliğinin bütün tarihini anlattığı ‘Tarihi Kürdistan’ adlı eserinide yazmıştır. Bunların dışında yayınlanmış birçok çalışmasının yanı sıra arşivlerde yer alan çalışmalarıda bulunmaktadır.

Erdalan tarih yazıcılığı tarih okulunun önemli tarihçilerinden birisidir. Muhammed Şerif Kadı; Mahşeref Xanım için: ‘Kitabımıza yaptığı Tarih-i Kürd maddesi katkısından dolayı’ diye tanımlar. Çok az kadının okuma yazma bildiği dönemlerde Mirliğin olanaklarınıda kullanarak araştırmalar yaparak, bu çalışmasını yayınlamıştır.

Sine-Senendec, Erdalan Kürd Mirliğinin yönetim merkezi idi. Kendisi güçlü ve eğitimli bir aileden gelmesinin yanı sıra ailede kızlarının bu ilim ve yönetim ortamında yetişmesi için özel çaba sarfetmiştir.

Mahşeref Xanım sarayda, ‘vezere-i enderun’ olarak görev yaptı. Eşi ile bütün seyahat ve diplomatik faaliyetleri birlikte yaptığı için bu alan ona tarih ve edebi yazında kullandığı kaynak ve malzeme toplamasına yardımcı oldu. 1847’de Mirlik yenilgiye uğratılıp dağıtıldığında Mahşeref Xanım ve geniş ailesi önce Merivan’a sürüldü, sonrada Baban Mirliğinin merkezi olan Süleymaniye’ye yerleşti. Ünlü Kürd alimleri ile de tanışma fırsatı oldu. Tarihciliğinin yanı sıra klasik kürd şiiri ve edebiyatında da önemli bir yeri vardır. Mevlevi gibi ünlü şairler tarafından da sevilip övülmüştür. 

Tarih kitabı dışında da Kürd tarihi üzerine çeşitli araştırmalar yapmıştır. Mahşeref Xanım; ‘açık bir zihinle ve eleştirel bir yaklaşımla’ Kürd ve Kürdistan tarihi yazma uğraşına girdiğini belirtmiştir. Bunların yanı sıra Erdalan Mirliğinde önemli görevlerde de bulunmuştur. Kendisinden önce yazılan tarihi eserleri inceleyerek  kendisinin yazdığı eserlerin tarzını ortaya çıkartmıştır. Sade ve akıcı bir uslubla yazmasının yanı sıra şairane ruhununda eserlerine etki ettiği görülür. İçinde bulunduğu konumdan dolayı içerden karşılaştırmalı bilgiye ulaşabilmesi de O’nun tarzını ve yazınını önemli kılmaktadır.

Eserleri arasında Gorani ve Sorani lehçeleri ile Farsça yazdığı 20 bin  beyitlik Divanı bulunmaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi iki bin gazelden oluşan bir divanı yayınlanmıştır. Divanı, Hafizi Şirazi etkisi ile dönemin kendisi ile dönemin yaşayış ve toplumsal sorunlarını da işlemiştir.

‘Tarih-i Erdalan’ kitabını Mesture Kurdistani ismi ile yazmıştır. Kitapta Kendi dönemine kadar Erdalan Beyliği etrafında Kürdistan tarihini yazmıştır. Çeşitli dönemler, geniş tanıtım ve önsözlerle kitap yayınlanmıştır.

Mu’cemu’l-udeba ismli başka bir kitabı daha bulunmakla birlikte yayınlanmış değildir.

‘Akaid Ve Şeriat’ kitabında ise Şafii mezhebe göre İslam kural ve ibadetleri üzerine yazmıştır. Bu kitapta döneminde bir kadın tarafından yazılmış olması, ayrıntılı bilgi içermesinden dolayı çeşitli defalar yayınlanmıştır.

Muhammed Şerif Kadı’nın; ‘Tarihi Kurd’ kitabını okuduğunda: “Bazı hususların eksik kaldığını gördüm. Bazı konular daha ayrıntılı yazılmalıydı ve açıklanmalıydı, bundan dolayı eleştirel bir yaklaşımla ekleme ihtiyacı duydum” diyerek  Mahşeref Xanım kitaba bir bölüm yazmıştır.

Erdalan Mirliği Kürd tarihinde Mahşeref Xanım ile hem bu tarihi anlatmada hemde ilk kadın yazıcı olması itibari ile hakkında çok şey yazılan, araştırmalar yapılan birisidir.

Doğunun ilk kadın tarihçisi bu kadın anısına ölümünün 200 yılı dolayısı ile  2005 yılında Hewler’de festival düzenlendi. Hewler ve Sine’de birer, oldukça estetik mermer heykeli bulunmaktadır.

Muhammed Emin Zeki Bey, Muhammed Şerif Kadı, Mehmet Bayrak, Nubihar yayınları ve çeşitli ansiklopedilerde bu isimler üzerine ayrıntılı bilgiler-kitaplar bulunmaktadır.