Qoçgiri
Alişer Efendi hem Koçgiri hem Dersim Bağımsızlık savaşlarında önder konumundadır. Alişer Efendi için resmi olarak; “Dersim erkan-ı harbi ve milli şair” olarak tanımlanırdı.
Dr Nuri Dersimi “Koçgiri Kürd İstiklal (Bağımsızlık) Savaşı” diye tanımlar. Bu vesile ile Dr Nuri Dersimin tanımlamasından hareketle 1900 sonrası Kürd Milli Bağımsızlık Savaşlarının isimlendirilmesinin düzeltilmesi üzerine bir yeni dil kullanma ve doğru tanımlama yapılması gerektiğinin zamanı gelmiştir. 19 yy. sonrası bütün Kürd Direnişleri Milli Bağımsızlık savaşları-hareketleridir. Direnişlerinin hepsini Bağımsızlık savaşı olarak adlandırmasi gerekmektedir.
Şadan Aşiretler reisi Paşo Refahiye kontrolu sırasında “Kürd Milli Kuvvetleri Komutanı” imzasını kullanmıştır. Bütün belirlemlerde ortaya çıktığı gibi direniş bir milli direniş ve işlevide bu yönlüdür.
Alişer Efendi Kürd dili üzerine araştırmalar yapmış, Kürdçe milli şiirler yazmış, sazı ile bunları seslendirmiştir. Öldürüldüğünde notları bir sandık dolusu idi ve içerisinde Dersim destanı da vardı. Kurmanci konuşurdu, Zazakiyi sonradan öğrenmiştir. Alişer Efendi’nin şiirleri üç taş plak olarak da yayınlandı. Koçgiri Türküsü iki plak ve Dersim Medhiyesi ise bir plak olarak yayınlandı.
Alişer Dersim sürecinde Seyid Rıza’nın askeri komutanlığı dahil temel işlerini yürütür. Dr Şivan, Sait Kırmızıtoprak: “Seyid Rıza’nın en yakın yardımcısı ve Kürd milliyetçiliğinin gerçekten eşsiz bir mücahidi ve fikri dehası Alişer idi” demektedir.
Alişer Efendi Azger köyünde doğdu. Koçgiri öncesi ilk çalışmalarını Dersim-Ovacık’ta yaptı. Bütün ömrünü Kürd Milli Davasına adadı. Sivasta okudu, üst düzey memurluk yaptı. Seyid Rıza ile aynı Şeyh Hasanan Aşiretindendir. Ehmede Xani’nin Kürd birliği ve devletleşmesi düşüncesine önem verirdi. Ayrıca büyük bir askeri özelliğide vardı. 1921 savaşında Kemah, Kuruçay, Ümraniye arasında savaştı ve savaşı yönetti.
Bütün yaşam ve çalışmalarında Zarife Xatun vardı. Zarife Xatun ayrıca ön cephede çarpıştı, kadınları hem savaş alanında hemde cephe gerisinde örgütledi, etkiledi. Güler yüzlü, konuksever, sosyal ilişkilerde çok başarılı idi. Seyid Rıza’nın sofrasında bulunan yemek yiyen tek kadındır.
Koçgiri sonrası karargah Dersim’e taşınmış ve savaşa devem edilmiştir. Aşiretler arası koordinasyonu sağlamış diğer bölgelerle ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. Dersim Bağımsızlık Savaşının başlangıcı Koçgiri direnişidir.
Koçgirililer, sürece özel bir tanımlama ile “Wexta vurguniya Qoçkıriye’(Dr Ali Yıldırım, Alişer Efendinin Yeğeni) Koçgiri vurgunu demektedirler. Dilek S. Kızıldağ, Koçgiri İsyanı ve Mahmut Akyürekli ise: “Koçgiri Kırımı” diye adlandırmaktalar.
Ankara Hükumetini tanımayıp, “kongre hükümeti” olarak görüyor ve reddediyorlar. Olağanüstü yetkilerle donatılmış işgalci ordu ve Kardeniz’de getirilen çeteler büyük talan ve vahşet uyguladılar. Köyler yakılıp yıkılmış, mallar talan edilmiş ve kalanlarda sürüne gönderilmiştir.Bu vahşet ve kırım olarak da tanımlanmıştır. Koçgiri bunu ‘kırım’ olarak tanımlar. Kürd-Alevi şiir ve türkülerde bu kırım sozcüğü ağırlıktadır. Bu vahşetin sahipleri geride tanık bırakmamak için görevlendirdikleri, Topal Osman ve Sakallı Nurettin Paşa’yıda bertaraf ettiler.
Alişer Efendi şiirlerinde Kürd ve Alevi referanslı milli konuları işledi. Kızılbaş Alevilik şiirlerinde hakimdir. ‘Bazı şiirlerinde Taki mahlasını kullandı, şiirlerinin düşünsel ve felsefi omurgasını Dersime özgü Kızılbaş-Kürd kültürü oluşturmaktadır.’ Yine Mehmet Bayrak’ın tanımlaması ile “Kürd dilini mükemmel” araştırmış ve incelemiş, Kürdçe birçok milli şiirler tanzim etmiş ve bu şiirleri pek güzel çaldığı sazla halka ileterek aşiretlerin milli duygularını heyecana getirmiş, Kürdün yüksek emellerini sözünde ve sazında ihtizaz ettirmiş, kürdün elem ve kederlerini yüksek ruhuyle söz ve sazıyla ağlamış bir Kürd edibi olmuştur.
Sınırlı şiirleri bile sanatsal düzeyi gösterir. Albay, Nazmi Sevgen sandık dolusu ktap ve defterlerden bahseder. Koçgiri yıllarında 1919-1921 arasında şiirlerinde olayları politik içerikle analtır, Dersim de yazdığı şiirler ise daha çok felsefi ve Alevilik içeriklidir. Doğa memleket ve Kürd tarhini işler. Zarife Xanım ayrıca Alişer Efendi’nin şiir kahramanlarındadır. Alişer Efendi’nin nefesleri toplumsal analyış ile tarhi-inanç içerikleri yan yanadır. Bu çalışmalrın yanı sıra Kuran Ayetleri değerlendirmelri ve deyişler yazmıştır.
Dersim’e iki katır yükü kitapla geldi. Cemaate gazete okurdu, İstanbul çıkışlı, Kürd Teali Cemiyetinin merkez yayın organı Jin dergisi sürekli gelir dağıtılır ve okunurdu. Dersim’e geldiğinde Qoçan (Qocu) Aşireti ile 4 yıl kaldı. Daha sonra Seyid Rıza’nın karagah merkezi Ağdad’a geçer. Dersim’de 17 yıl kalır, istese yurtdışına çıkabilirdi, Seyid Rıza’da istiyordu, daha faydalı olursun demişti. Ama gitmedi. Burada da en yakın arkadaşı Zarife Xatun’dur, Zarife Xatun saz çalar ve deyiş söylerdi. İlk kadın savaşçıdır. “Alişer Efendinin mücadelesinde Zarife Xanım’ın etkisi çoktur, Alişer Efendi’ye her zaman silahı ile refaket etmiştir.” Yine Dr Nuri Dersimi: “O Aslan ki, kendi döneminde okuma yazma bilen, hem siyasi hemde askeri bir Kürd kızıydı” demektedir. Zarife Xatun Mıstıkan Aşireti, Çulfane Jurin, Baba Mansur Ocağına bağlıdır.
Alişer Efendi 1862 Ümraniye (İmranlı) doğumlu. Azger(atlıca) köyünde doğdu, İban(İbiki) lerdendir. 9 Temmuz 1937’de 75 yaşında , Feri Palxine Mağarası’nda Kafat köyünde ölür.1910 lardan, 1937 Koçgiri-Dersim Direnişlerinin teorik ve pratik önderlerinden 75 yaşında katledildi. 1914 yılında Ruslarla görüşerek diplomatik çalışmlara başlamıştır. Yazı ve belgeleri alındı ve kaybedildi. Bağımsızlıkçı bir hattın savaşçısıydı. Teorisyen, hatip ve diplomattı. Toprak, özgürlük, egemenlik, kendi kaderini ele alma, kavramlarının pratik temsilini oluşturmuştur.
Alişer Bey ve Zarife Xanım birlikte, 1937 Dersim direnişene kadar 20 yıl Kürdistan savaşı vermişlerdir. Dersim-Koçgiri aşiret birliğinde köprü görevi yaptılar. Dersim savaşının ağırlık merkzi Seyid Rıza olamsının yanı sıra savaş planlarını ve dış ilişkileri Alişer Efendi planlıyordu.
Dönemin dayatma ve koşullarına göre milli nitelikli direnişler, aydın ve milli güçler tarfından başlatıldı ve tek hedefi bağımsızlıktı. Hepsinin ortak özelliği bu idi.
Bu referansalrın birinci kaynağı Dr Nuri Dersimi olduğu anlaşılıyor. Alan çalışmalirıda bu kaynakları doğruluyor. Özellikle Alişer efendinin yeğeni Dr Ali Yıldırım, Mamo Baran ve Medet Dilek’in anlatım ve alan çalışmaları bunu kanıtlıyor.
Tanıkların anlatımı: Gülşa Akkuş- Qasımoğlu Munzurun Yeğeni;
“Herşeyleri Kürdistan’dı, başkalarının tayyarelerinin üzerinde uçmadığı bir Kürdistan onların umudu bütün istediğiydi.”
Zerife;
“Çiyay Munzur Zeranik(Yeşil Yazı) tarafına bakarak, ‘bu dağlar umut dağlarıdır. Bizim isteklerimizin gerçeklememsi diye bir şey olamaz’ dedi. Misafirperver bir aşiret kadını Alişer Efendi ile Zarife Xatun ilişlikleri bizimkinden farklı idi. Silahşör, nişancı idi, her zaman: “kollik pusti(tabancasını) beraberinde taşırdı. O ünlü foğrafındaki gibi kütüklüğünü çapraz bağlardı. Kütüklüğü hep mermi doluydu. “Dersim Koçgiri Kürdlerinin yaylasıdır” derdi, operasyonlara, nişancı yarışmalara katılırdı. Son katliam saldırısında katillerden birisini tabancası ile Zarife Xatun vurmuştu.
Seriyi Alişer Efendi’nin milli ruhu yansıtan şiiri ile bitirelim:
“Kürdistan’ın orduları
kahrettiler barbarları
vatan için öleceğiz
istemeyiz moğolları”
NOT: Yazı üç bölümde oluştu, Birinci bölümde, başlangıç ve Alişer Efendi başlığı ile bölge ve koşullar değerlendirildi. İkinci bölüm Zarife Xatun başlığı ile Zarife Xatun şahsında Kürd kadınının daha ilk dönemlerde milli özellikleri üzerine duruldu. Son bölümde ise Qoçgiri başlığı ile genel değerlendirme ve sonuçlar üzerine analizler yapıldı.
Kaynak:
-Koçgiri Halk Hareketi, Komal Yayınları
-Evin Aydar Çicek, Koçgiri Ulusal Kurtuluş Hareketi, APEC Yayın
-Medet Dilek, Taş Düğmeler Belgeseli
-Baki Öz; Belgelerle Koçgiri Olayı, Can Yayınları
-Mehmet Bayrak, Dersim Koçgiri, Özge Yayınları
-Ali dersimi, Dersim-Koçgiri Direnişleri, Alişer Efendi ve Zarife Xatun, Peri Yayınları
-Dr Ali Doğan Yıldırım, Repörtaj
-Mamo Baran, Koçgiri, Seresur Yayınları
-Dr Suat Akgül, Dersim, Yaba Yayın
-İsmail Beşikçi; Tunceli Kanunu ve Dersim Jenosidi(1935)
-Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim
(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)