یەكەم هەڵبژاردنی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستان لە 19/5/1992، حكایەتی یۆتۆپیای یەكبوونمان لەناو فۆرمێكی لەتوپەت و هەرگیز یەكنەگرتوودا بۆ دەگێڕێتەوە. حكایەتی پرۆسەیەك كە لە یەكەم ساتەوە شكستی هێنا لە دروستكردنی پەرلەمانێكی دیموكراسی و دەسەڵاتێكی یەكگرتوو كە شوناسی كوردبوونی تێدا بەرجەستە بێت، یان ئەوەی بە زانستی سیاسی (دەوڵەت- نەتەوە) پێكبهێنێ. لەوساوە ئەم هەرێمەی كە لە وەهمی دیموكراسیدا دەژی و ئەم كوردەی بە شوناسێكی پارچە پارچەوە سنوورە كێشراوەكانی لێكدابڕانی دەوری خۆی تۆختر كردووەتەوە، نە توانی پەرلەمانێكی یەكگرتووی ئارامی هەبێت، نە دەسەڵاتێك بە مانا سیاسی و زانستییەكەی، نە رابەرێك. ئەم هەرێمە جگە لە تەنیا ساڵە گەشەكانی برابەشیی پارە و سامانی زۆر لەنێوان دوو حیزب و دوو هەرێمدا، هەرگیز ساڵەكانی ئارامی نەژیاوە.
حیكایەتی ترسناكی یەكەمین ئەزموونی هەڵبژاردنی (دیموكراسی) لە هەرێمی كوردستان، شەوی پێش ئاشكراكردنی دەنگەكان، مەترسی جەنگێكی خوێناویمان بیر دەخاتەوە كە تارمایی خۆی بەسەر كوردستانی تازەرزگاركراودا كێشابوو كە هێشتا برینە سەختەكانی هەڵەبجە و ئەنفالەكانی خوێنیان لێ دەچۆڕا. ئەو ئەزموونەی بیست و پێنج ساڵ لەمەوبەر بە هاوكێشەی (فیفتی فیفتی) تەنها ماوەیەك ئەم هەرێمەی لە جەنگی خوێناوی براكان دوور خستەوە. تەنها ماوەیەك نەك بۆ ئەبەد، (فیفتی فیفتی) تفەنگەكانی بێدەنگ كرد كە لە شەوی راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا لەسەرپێ بوون بە دەستی برا ناكۆكەكانەوە. ئەو برایانەی لەوساوە نەیانهێشت ئەم هەرێمە ئەزموونێكی (حوكمڕانی دیموكراسی) بژی و هێشتا خۆشیان وەڵامی ئەو پرسیارە بونیادی و مێژووییەیان نەداوەتەوە كە ئایا ئەوان بران، دوژمنن، خاوەن یەك خوێن و شوناسن، یان جەستەی نامۆ بە یەكدین لە خاكێكی بەدەستی خۆیان و دوژمنەكانیان لەتوپەتكراودا؟
لەوساوە ئەوەی لە كوردستاندا روودەدات بەبێ خۆخەڵەتاندن، لە حكایەتی ئەو شەوە ترسناكەوە تا جەنگی ناوخۆ و لەتكردنەوەی بەشێكی كوردستانی خۆی لە خۆیدا لەتكراو و سنوور لەیەك حەرامكردن و دوو حكومەتی و تا یەكگرتنەوەی لەژێر چەتری ئەوانەی ویستیان كۆتایی بە گەمەی شەڕی براكان بێنن، بۆشاییەكی حوكمڕانییە و ئەم هەرێمە ئەزموونێك نەژیاوە بتوانین پێی بڵێین ئەزموونی دیموكراسیی حوكمڕانی. بۆ ئەوەی ئەم قسەیە لە ناهەقی و زیادەڕۆیی پاك بكرێتەوە و بخرێتە ناو مانا راستی و لۆژیكییەكەیەوە، بە بەراوردكردنی مێژووی خودی ئەم ئەزموونە لەگەڵ پیادەكردنی چەمكی دیموكراسی و دەوڵەتداریدا، لێرەدا دەبێت دیموكراسیەت وەكو چەمكی حوكمڕانی و پیادەكردنی دەسەڵات جیابكەینەوە لەو چەمكە بەربڵاو بەكارهێنراوەی كە زیاتر دیموكراسیەت وەكو ئاماژە بۆ (بوونی ئازادییەكان) لەناو كۆمەڵگەدا، یان بوونی فۆرم و بونیادەكانی دیموكراسی وەكو دەزگاكانی پەرلەمان و حكومەتی هەڵبژێردراو بەكاردەهێنێت، لەكاتێكدا زۆرجار خودی ئەم دەزگایانە خۆیان دەبنە رووكەشێكی دیكەی شاردنەوەی نائامادەیی دیموكراسی لە زۆر كۆمەڵگەدا و خیانەتكردن لە مانای راستەقینەی دیموكراسی.
ئەگەر لە تێڕوانینە بەربڵاوەكەوە سەیری دیموكراسیەتی هەرێمی كوردستان بكەین، ئەوا بێگومان ماوەی چارەكە سەدەیەك لە حوكمڕانی بە جەنگی براكانیشەوە، بە جەنگی لەتكردنی هەرێمەكەشەوە و جیاكردنەوەی سنووری یەكدیشەوە، ئەم هەرێمە پەراوێز و پانتاییەكی بۆ كاری دیموكراسی جەماوەری هێشتووەتەوە كە ئەزموونەكە تێیدا ژیاوە و فۆرمی دەسەڵاتی فیفتی فیفتی وەك بنەمایەكی مانەوە و بەردەوامیدان بە خۆی، یان ئاسانتر بۆ خود ئارایشكردنی پێویستی بە بەرهەمهێنان و واڵاكردنی پەراوێزێك بۆ فۆرمە رووكەشەكانی دیموكراسی هەبووە، وەك ئازادیی رێژەیی رۆژنامەگەری، بیروڕای ئازاد، میدیای ئەهلی، رێكخراوی مەدەنی، ئازادیی سازدانی خۆپیشاندان و ئازادیی رێكخراوەیی سیاسی و ئایینی و كۆمەڵایەتی و فیكری. بێگومان بوونی ئەم فۆرمانەش لە ئەزموونەكەدا بەدەر نەبووە لە ترس و پاشكۆبوونیان بۆ خودی هێزە سەرەكیەكانی ئەو دەسەڵاتە و بەدەر نەبووە لە پێشێلكارییەكان لە هەموو ئەو بوارانەدا ، وەك گرتن و تیرۆركردن و دادگایی رۆژنامەنووسان و بە زۆر بڵاوەكردن بە ناڕەزایی جەماوەری و خۆپیشاندان، یان هەر گوێ نەگرتن لە ناڕەزاییەكان لەلایەن دەسەڵاتەوە و داخستنی بارەگای حیزب و رێكخراو و كوشتنی سیاسی و پاكتاوكردنی نهێنی و سەرەونگومكردن و زیندانی نهێنیی حیزبی كە ئەمانە بەشێكن لە پێشێلكارییەكانی زۆر سیستەمی بەناو دیموكراسی لە جیهاندا و ئەم هەرێمی خۆبەدیموكراسیزانەی كوردستانیش تا ڕادەی خۆناونانی بە سویسرای رۆژهەڵات، لێی بێبەری نەبووە. راستە دیموكراسیەتی جەماوەری رێژەیی بەڵام هەمیشە هەڕەشەلێكراو لەم هەرێمەدا هەبووە و هەیە، بەڵام كە دەڵێَم ئەم هەرێمە ئەزموونی دیموكراسی نەژیاوە، ئەمەیان مانایەكی دیكە و رەهەندێكی دیكەی هەیە كە هەمووان هەستی پێدەكەن، بەڵام هەمووانیش چارەكە سەدەیەكە لەگەڵیدا دەژین و لەگەڵیدا حوكمڕانی دەكەن و دەوڵەمەند دەبن و ملیارەكان كەڵەكە دەكەن و، خۆیان پتەو دەكەن و دڵخۆشن پێی و نازانرێت تا چەند چارەكە سەدەی دیكە خەونی حوكمڕانیكردنی كوردستان بەم شێوازە ئەزموونە دیموكراسییەوە دەبینن.
ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا بە ئەزموونی دیموكراسی ناودەبرێت، لەڕاستیدا فۆرمێكە لە دەسەڵات كە ناتوانێت لەسەر بنەماكانی دیموكراسی و چەمكەكانی و پیادەكردنی بژی. بۆیە خودی ئەو فۆرمە داماڵراوە لە راستیەكەی و روویەكی مەسخكراوی خۆی دەژی. لەبری بە جەماوەریكردن و دیموكراسیكردنی دەسەڵات، فۆرمی دابەشكردنی دەسەڵات بنیات دەنێت لەنێوان ئەو كاراكتەرانەی كە ناتوانن بە ئەزموونی دیموكراسی بژین، واتە ناتوانن بە یەكدی قبوڵكردن لە نەبوون بە بەشێك لە دەسەڵاتدا رازی بن، یان باوەڕ بە بوون بە كەمینە و ئۆپۆزیسیۆن لە دەرەوەی دەسەڵاتدا بهێنن. چونكە ئەوان لەڕاستیدا بوون و پێكهاتەی خۆیان تەنها لە هەیمەنەكردن لەناو كایەكانی دەسەڵاتدا دەبیننەوە بەسەر، خاك، نیشتیمان، كۆمەڵ و پێكهاتەكانی و سەرچاوەكانی بژێویدا. بێ ئامرازی دەسەڵات خۆیان بە بوونەوەرێكی بێ گیان و بێ شوناس دەبینن لە دەرەوەی دەسەڵاتدا. بۆیە ئەوەی لە كوردستاندا تا ئێستا روویداوە، داهێنانی فۆرمی دابەشكردنی دەسەڵاتە بەناوی دیموكراسییەوە، لەڕاستیدا جەنگی براكوژی و لێكجیاكردنەوەی سنوورەكان وەڵامێكی راستەقینەی پێكەوە هەڵنەكردنی ئەو كاراكتەرانەی سیاسەتن لە كوردستاندا لە فۆرمی دیموكراسیەتی زۆرینە و كەمینە و دەستاودەستكردنی دەسەڵات و جێ چۆڵكردن بۆ یەكدی ئەگەر بۆ ماوەیەكی كەمیش بێت.
بۆیە ئەم ئەزموونە توانیویەتی ناكۆكی و ململانێ ناوخۆییەكانی تەنیا بە شەڕی ناوخۆ، بە لێكجیابوونەوە یاخود بە ئاشتبوونەوە و دابەشكردنی دەسەڵات بە سازان تا ئێستا بەردەوامی پێ بدا تەنیا بە چوونە ناو فۆرمی راستەقینەی حوكمڕانی دیموكراسییەوە نەبێت. بۆیە ئەم ئەزموونە لە هەموو ساتێكدا لەژێر مەترسی گەڕانەوەدایە بۆ رووبەڕووبوونەوەی كاراكتەرەكان بە میتۆدی شەڕانگێزی و خوێناوی و لێكجیابوونەوە، یان بەردەوامیدان بە ئەزموونێكی فیفتی فیفتی كە خەریكە لەناو هۆشیاریی خەڵكیدا نۆستالجیایەك و خواستێك بۆ گەڕانەوەی بخوڵقێنرێت بەوەی چ نەبێت ئەو فۆرمە برابەشییە پەراوێزی ساڵانێكی تێروتەسەلی بۆ هاونیشتمانیانی لەتكراو لە نێوان دوو بەشدا، مەیسەر كردبوو كە ئێستا هاونیشتمانی مووچەبڕاو و بێ كاسبی و ترساو لە ئایندەی خۆی، خەریكە دەبێتە بەشێك لەو خواست و گوتاری گەڕانەوەیە بۆ ئەو ئەزموونە.
سەرباری شكستی ئەزموونی كورد لە فەزای ئازادی خۆیدا بە بنیاتنانی پایەكانی حوكمی دیموكراسیانە بە مانا زانستی و سیاسیەكەی و لە چوونە ناو پرۆسەی راستەقینەی دەسەڵاتەوە بە پێكهاتەو كاراكتەرە سروشتی و راستەقینەكانیەوە، پرسیاری جەوهەری رووبەڕووی كۆی كۆمەڵگەی كوردی و كوردبوون و شوناسی لەم هەرێمەدا دەبێتەوە كە بونیادەكانی دەخاتە بەردەم پرسیارێكەوە: ئایا ئەم هەرێمە بەو پێكهاتە بونیادیانەی ئێستایەوە و ئەگەر بەو شێوەیە بەردەوام بێت، دوای چەند چارەكە سەدەی دیكە دەتوانێت پێ بنێتە ناو ئەزموونی دیموكراسییەوە و بەرەو جیهانی دیموكراسی هەنگاو دەنێت؟ گومان دەكەم كە هێشتا خودی كوردبوون تواناو ئیرادەی چوونە ناو ئەو ئەزموونە و بە دیموكراسیبوونی هەبێت. چونكە دیموكراسیەت فۆرمێكە لە پانتایی و پێكهاتەی خۆیدا دروست دەكرێت و پیادە دەكرێت و پێویستی بە كاراكتەری خۆی هەیە كە لەناو ئەم ئەزموونەی بەناو دیموكراسیدا هێشتا نائامادەن. بۆچی؟ ئەمەیان وەڵامێكی دیكە و وتارێكی دیكە دەخوازێت.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ