Begî me begî dibim
Babo Ehya Begî me
Sêr û beçiyê xirab im
Bê mirin ji te venabim
Begî me bê mefer im
Ez bi şûr û xencer im
Bê mirin venagerim
Ehya Beg rabû ji Wanê
Nava Tirmê û Gulanê
Paşa dirand li dîwanê
Ehya Beg rabû ji Şaxê
Nava Tirmê û Tebaxê
Paşa kustî li ûtaxê
Ehya Beg baziyê sipî ye
Ji xîvetê derketiye
Ji bo bazara mirsî ye
Ehya Beg baziyê zer e
Ji xîvete hat der e
Ji bo bazarê xencer e
Di sedsala heftem a me ya nû de (sedsala XVII.), herêma Hekarî ku îro li ser sînorên Bakur, Başûr û Rojhilatê Kurdistanê ye, di navbera her du dewletên mezin, Osmanî û Safewîyan de bû qada şer û hevdîtinan. Cihê Hekarî di nav dora çiyayên bilind de bû û van çiyayên zinare şiklê xweser biryara siyasî û civakî ya herêmê dida.
Li vê qadê, Mîrîtiya Hekarî wekî yek ji mîrîtiyên Kurdî yên herî kevnar di nav serxwebûna Kurdistanê de xwedî rûmeteke mezin bû. Navê du kesayetiyên mezin ên vê demê pir tên bîranîn: Mîr Ehya Beg û Ezemşêrê Xanî. Ev gotar hewl dide ku girêdan û rewşa wan di çarçoveya siyasî, çandî û eşîretî ya sedsala 17an de veke.
1. Mîrîtiya Hekarî: Avabûna Dîroka Herêmî
Mîrîtiya Hekarî wekî hêzek xweser di nav sîstema “yurtluk-ocaklık” a Osmaniyan de cih digirt. Wekî hemû mîrîtiyên Kurdî, Hekarî jî di nav sîstema mîr û ocaxî de xwedî serxwebûneke herêmî bû. Vê rejîmê mafê mîran diparast, bi şertê ku rêz ji serweriya Osmaniyan re were girtin.
Herêm ji bo dewletên mezin cihekî geostratejîk bû: li ser sînorên Îran û Îraqê ye, çiyayên Qelat û Colemêrgê tê de ne, û li ser rêya nêzîkî Navçeya Wan û Rewanê ye.
2. Jiyan û Xebata Mîr Ehya Beg
Ehya Begê ku di çavkaniyên Osmanî de “Yahya Beg” an jî “Mîr Yahya Beg” tê gotin, ji mala mîran a Hekarîyê bû. Navê bavê wî Zekeriya Beg tê bîranîn. Di destpêka sedsala 17an de, Ehya Beg bi hêz û beşdariya eşîretên herêmî bû serokê mîrîtiyê.
Pêwendiyên di navbera Osmanî û Mîrîtiya Hekarî de di serdestiya Zekeriya Beg de dîsa têk çûn. Li ser vê têkçûnê, Zekeriya Beg li hemberî Osmaniyan serhildaneke berfireh dabû destpêkirin. Osmaniyan di bin fermandariya serokwezîr Sînan Paşa da hêzeke zêde şand ser Hekarîyê. Bi berxwedaneke dijwar hêzên Osmaniyan hatin şikandin û li ser vê têkçûnê, di navbera hêzên Osmanî û Mîrê Kurdan Zekeriya Beg de hevpeymaneke ku ji şeş xalan pêk dihat, hate destnîşankirin. Lê Zekeriya Beg ji aliyê Osmaniyan ve wekî xeter dihat dîtin. Osmaniyan dest bi hewldanan kiribû ku Mîrîtiya Zekeriya Beg têk bibin.
Gelek hêz û eşîretên li derdora Hekarîyê ceribandin lê bi ser neketin. Osmaniyan çar birayên wî jî xistin nav plana xwe ya komployê lê bandoreke wan li ser wî çênebû. Dawiya dawî mirovê lê digeriyan kurê wî yê mezin, Ehya Beg, bû. Ehya Beg her tim Mîrê mîrîtiya Şaxê bû. Ehya Beg bû piştevanê Osmaniyan li hemberî bavê xwe. Ehya Begî birayê xwe, desthilatdarê Nûrdîzê Zeynel Beg, jî îqna kir ku bibe piştevanê wî. Wî hêzên eşîretan jî dan li gel xwe û meşiyan ser mîrîtiya Hekarîyê. Her çiqas Zekeriya Beg kurê xwe Şerefxan ji bo alîkariyê şand ba Şah Ebas jî Şah Ebas rû neda Zekeriya Beg. Di vî şerî de Ehya Beg ser ket û li ser textê mîrîtiya Hekarîyê rûnişt.
Di sala 1613an de ew wekî Mîrê fermî yê Hekarîyê hate naskirin. Bi demekê kurt piştî vê destnîşankirinê, Ehya Beg bi hêzên xwe yên eşîretan dest bi rêvebiriyekê kir ku bi rêya xwe dihat nasîn.
3. Ehya Beg û Hevpeyvînên Osmanî-Safewî (1616–1617)
Di sala 1616an de, di dema şerên Osmanî û Safewiyan de, Ehya Beg bi hêzên xwe re çû derva û li herêma Urmiyê li dijî hêzên Safewiyan şer kir. Ev şer ji bo Osmaniyan girîng bû, ji ber ku rêz û hêza mîrên Kurd di nav sînorên Rojhilatê Kurdistanê de ji hêla wan ve dihatin kontrolkirin.
Lê di sala 1617an de, têkiliya Ehya Beg bi Osmaniyan re xirab bû. Di vê salê de, Osmaniyan di navbera Rewan û Wanê de kampanyayek çêkir. Paşayê Osmanî Tekelî Mehmed Paşa, ku serokê hêzên Osmanî li Wanê bû, ji Ehya Beg re peyam şand ku ew bi leşkerên xwe re li Rewanê beşdar bibe.
Her çend Ehya Beg amade bû jî paşayê Osmanî di civînê de guh neda wî û bi wî re xirab tevgeriya. Di çavkaniyên herêmî de tê gotin ku di cihekî bi navê Hananê Xizir (li nêzîkî Zernekê) de, Tekelî Mehmed Paşa têkiliya xwe bi Ehya Beg re qut kir û paşê Ehya Begî ew bi xencerê kuşt.
Lê belê hinek çavkaniyên din vê bûyerê cuda şîrove dikin. Li gorî vegotina din, Tekelî Mehmed Paşa di civata mîrên Kurdan de bi zanetî Ehya Beg şermezar dike û dixwaze bi kesayeta wî peyama gefxwarinê bide mîrên din. Ew di bin konê xwe de Ehya Beg dîl digire û desteserdike. Ezemşêr li hember mêrxasiya Ehya Beg, pir aciz dibe. Piştî bûyerê Ezemşêr bi dizî dikeve bin xîveta Tekelî Mehmed Paşa û wî bi xencerê dikuje. Dema efserên paşa vê bûyerê dibînin, êrişî xîveta ku Ehya Beg tê de dîl bû dikin û Ehya Beg dikujin.
Li deşta Hespeşînê cenga Osmanîyan û hêzên mîrê Hekarîyê çêdibe û gelek serokeşîr û efserên Osmanîyan tên kuştin.
Ev çîrok bi navê “Şerê 1617an” tê zanîn. Piştî vê rojê, Osmaniyan li Wanê bi leşkerên Ehya Beg re şer kir, çend serokên Hekarîyê hatin kuştin û mîrîtiya Ehya Beg bi dawî hat.
4. Ezemşêrê Xanî: Şervan, Ronakbîr û Çand
Ezemşêr (ku wekî Êzemşêrê Xanî jî tê zanîn) di nivîsar û destanên Kurdî de wekî sembola şer û fedakariyê tê bîranîn. Li gorî çavkaniyên herêmî û romanên nû, Ezemşêr di nav artêşa Ehya Beg de şervanekî mezin bû.
Di çend nivîsaran de tê gotin ku:
“Ezemşêr bi artêşa Ehya Beg re di nav şeş eşîretên Asûrî û Hekarîyan de şer kir û ji hêla axayên Colemêrgê ve bi rêz û qedir tê bibîranîn.”
Ev yek nîşan dide ku Ezemşêr ne tenê hunermend an nivîskarê edebî bû, ew her wiha ji hêla civaka Kurdî ve wekî şervan û ronakbîr di çanda gelê xwe de dihat pejirandin.
Li gorî çavkaniyên herêmî, Ezemşêr li gel Ehya Beg di şerê bi Osmaniyan re de beşdar bû. Di çand û destanên gelî de ji bo ziman û rûmeta Kurdan girîngiyeke taybet a vê girêdanê heye.
5. Mîr Ehya Beg, Osmanî û Mafê Xweseriyê
Mîrîtiya Hekarî wekî mîrîtiyek “yurtluk-ocaklık” bû: ev sîstem mafê xweseriya herêmî dida, lê di heman demê de dewleta Osmanî di nav serweriya xwe de mîrê fermî hesab dikir.
Ehya Beg ji bo ku serxwebûna xwe biparêze, gelek caran bi Stenbolê re têk çû. Lê di her rewşê de, mîr bi taybetî bi eşîretên xwe û bi çanda herêmî dihat nasîn.
6. Ezemşêr di Bîr û Stranên Gelê Kurd de
Her li meydanê, meydanê
Du siwar hatin lêkdanê
Kes naxwaze emanê
Kemera paşa zêr e
Destê Ezemşêr pê re
Geran sûk a bajar e
Kemera paşê Wanî
Destê Ezemşêr Xanî
Gera sûk a dikanî
Kela Wanê berîn e
Lê digerin du şahîn e
Ezemşêr, Aledin e
Kelata Wanê tat e
Ezemşêr pê de hate
Li Roman kire xebat e
Ezemşêro tu Xanî
Berxo berxê beranî
Cergê paşa deranî
Ezemşêrê Xanî di nav çanda dengbêjî de wekî kesayetiyeke delal tê gotin. Di stranên “Ezemşêr û Ehya Beg”, “Şerê Hekarî” an jî “Destana Ezemşêr” de, şer û fedakariya li dijî zordariya Osmaniyan tê gotin.
Li gorî çanda gelî, Ezemşêr ji bo rêz û azadiya Hekarî û Mîrê xwe Ehya Beg bi cih şer kir lê di dawiya şerî de bi destê hêzên Osmaniyan tê kuştin.
7. Nirx û Dîrokiya Vê Serdemê
Ev serdem (1600-1620) di dîroka Hekarîyê de yekê ji serdemên herî girîng e.
1. Osmaniyan hewl dida ku hêzên herêmî kontrol bikin,
2. Mîran hewl didan ku serxwebûnê biparêzin;
3. Ezemşêr û hêzên eşîretî bi şer û stran çand û dîrokê parastin.
Vê çîroka mîr û şervan di bîra gelê Kurd de wekî sembolên berxwedanê cih girt.
8. Netewe, Dîrok û Çand
Mîr Ehya Beg û Ezemşêrê Xanî ne tenê du kesayetên dîrokî ne, ev her du sembol in ku şiklê xweserî, şervanî û reseniya Kurdistanê di serdema Osmaniyan de nîşan didin.
Ew şer ji bo mafê xweserî, ji bo rûmeta herêmî û ji bo parastina nirxên gelê Kurd bû.
Ezemşêr bi deng û strana xwe ev dîrok bi rûmet kir, Ehya Beg bi berxwedana xwe navê Hekarîyê di dîrokê de sabît kir.
Mîr Ehya Beg û Ezemşêrê Xanî, du nav in ku di nav tarîtiya dîroka Kurdistanê de bi ronahî tên bibîranîn. Ehya Beg wekî mîrê serokê Hekarîyê, bi şer û siyaseta xwe berxwedanê li dijî zordariya Osmaniyan kir; Ezemşêr wekî şervan û nûnerê çanda herêmî, ev berxwedan di destan û stranan de kir nemir.
Ev meqale nîşan dide ku Hekarî di sedsala 17an de ne tenê cihê şer û siyaseta dewletan bû, her wiha warê çanda azad û şervaniyê bû.
Çavkanî
Rojawelat Me – Makaleler Dizisi: “Hakkari Mirliği ve Tekeli Mehmed Paşa Olayı” (Qeydên li ser Mîrîtiya Hekarî û Bûyera Tekelî Mehmed Paşa).
Colemerg Haber – “Hakkari Emiri Mir Yahya Bey” (2022).
“Ezemşêr” Romanê – Îhsan Colemergî
Şerefxanê Bidlîsî. “Şerefname.” (1597)
Emîn Zekî Beg. “Tarîxa Mîrên Kurd û Hekarî.” (Bexda, 1931
TEBÎNÎ: Ev nivîs bi tevahî ji lêkolînên Mehmet GUR pêk tê. Nabe bêyî destûra nivîskêr û Tora Medyayî ya Rûdawê li cihekî din were weşandin û belavkirin.
Şîrove
Bi mêvanî şîroveyekê binivîse an jî têkeve hesabê xwe da ku malperê bi awayekî yeksertir û berfirehtir bi kar bînî
Şîroveyekê binivîse