زانایان بۆیان دەرکەوتووە کە هەندێک لە یەکەم مرۆڤەکانی سەر زەوی، داهێنەرێکی ژیر بوون و نزیکەی 2.75 ملیۆن ساڵ لەمەوبەر لە کینیا ئامێری بەردی تیژ و بڕەریان دروستکردووە. ئەم مرۆڤە کۆنانە لە شوێنێک بە ناوی نامۆروتوکونان ژیاون، کە لەوێدا بۆ ماوەی 300 هەزار ساڵ هەمان جۆر ئامێریان بەکارهێناوە و لێهاتووییەکانیان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی دیکە گواستووەتەوە.
نەیزەکێکی بچووک لە ناوچەکەی خۆمان لە گەردوون بینراوە کە خێرایی و هێزەکەی لەوە کەمترن بتوانێ بە ئاسانی لە داوی خۆر و زەوی و تەنەکانی دیکە رزگاری ببێت، بۆیە تاوەکو 2083 دەمێنێتەوە و دەتوانین بە تەلەسکۆپ بیبینین.
کاتێک باوانەکانمان لە ئەفریقا دێنە دەرەوە و دەگەنە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، تووشی نەخۆشیی نوێ دەبن، تاکە چارەسەر جووتبوونیان دەبێت لەگەڵ نیاندەرتاڵەکان؛ توێژینەوەیەکی نوێ ئەمەی دەرخستووە.
بەپێی توێژینەوەیەکی نوێ کە لە گۆڤاری زانستیی L’Anthropologie بڵاوکراوەتەوە، باوانەکانمان سەرەتا بە مەبەستی دیاریکردنی سنووری قەڵەمڕەویی خۆیان مردووەکانیان بەخاکسپاردووە.
لە سەرووی خۆمانەوە، لە ئیتاڵیا ئێسکی سێ نیاندەرتاڵ دۆزراونەتەوە کە گەنجترینیان بۆ 170 هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، بەڵام ئەمانەی لە کوردستان ژیاون، هەر دەڵێی دوێنێ لێرە بوون. بە ئەگەری زۆر لەوانەن کە بەر یەکەمین شاڵاوی هاتنی بەکۆمەڵی سەیپیێنس کەوتن لە ئەفریقاوە و بۆ دەیان هەزار ساڵ پێکەوە ژیانیان کردووە و نەوەیان خستووەتەوە. دەکرێت زۆرینەی ئەم نەوانە هەرگیز شاخ و هەردەکانی کوردستانیان جێنەهێشتبێ.
پێشتر سەلمێندراوە کە باوانەکانمان دەوروبەری 60 بۆ 70 هەزار ساڵ لەمەوبەر ئەفریقایان جێهێشتووە و بە ئاسیا و ئەوروپادا بڵاوبوونەتەوە، بەڵام یەکەمین گرووپەکان لەکوێ گیرسانەوە؟
گەردوون پڕە لەو شتانەی کە هێشتا کەمێکیان لەبارەوە دەزانین، کونی رەش یەکێکە لەوان. لەم رۆژانەدا، لە رێگەی تەلەسکۆپێکی سەر زەوییەوە سەرنجی "رووناکترین و برسیترین" کونی رەش لە گەردوون درا.
پشکنین بۆ هەندێ ئێسقانی کۆن لە ئەشکەوتێکی ئەڵمانیا ئەنجامی سەرسووڕهێنەری لێ دەکەوێتەوە و دەریدەخات، باوانەکانمان زووتر لەوەی دەزانرا لە ئەفریقاوە گەیشتوونەتە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەوروپا.
گالیسکەیەکی ناسا، پاش کۆکردنەوەی نموونەی زۆر لە رووکاری هەسارەی مەریخ و شیکارکردنیان، هەبوونی دەریاچە لەسەر هەسارەکە لە ماوەکانی رابردوودا پشتڕاست دەکاتەوە.
لە دارستانی ئەمازۆن لەو بەشەی دەکەوێتە ئیکوادۆرەوە، پاشماوەی شارێکی گەورە دۆزراوەتەوە کە مەزەندە دەکرێت لە هەمانکاتدا دەیان هەزار کەسی تێدا ژیابێت.
ئەگەرچی بڕیاربوو ئەم ساڵ چوار کەشتیوانی ئاژانسی ناسا بە دەوری مانگدا بسووڕێنەوە و ساڵی داهاتووش مرۆڤ بچێتەوە سەر مانگ، بەڵام ئاژانسەکە هەریەک لەو پرۆسانەی بۆ ماوەی ساڵێک دواخست.
ئاژانسی کەشوهەوای ئەوروپا - کۆپەرنیکوس بە فەرمی 2023ـی بە گەرمترین ساڵی نێو مێژووی تۆمارکراو راگەیاند. هەروەها، گەرمترین مانگ و رۆژیشی لەنێو هەمان ساڵ دیاریکرد.
بەگوێرەی توێژینەوەیەکی نوێی گەردوونناسی، شێوەی سەرەتایی گەلەئەستێرەکانی نێو گەردوون قەوس و درێژکۆلە بوون، بە تێگەیشتنی مرۆڤ دەتوانین بڵێین، "لە مۆز چوون".
ئەو ساتە بهێنە پێش چاوت کە پاش 10 یان 20 ساڵ هاوڕێیەکت دەبینیتەوە، لە چرکەیەکدا مێشک کەسی بەرامبەرت بۆ شیکاری دەکات. ئەمە بەهۆی یادگەی دوورمەوداوەیە کە تایبەتمەندییەکی زیرەکانەی مرۆڤە، بەڵام وادیارە لەمەدا بە تەنیا نین، توێژینەوەیەکی نوێ دەڵێت، شامپانزییەکانیش بە نزیکەیی هەمان توانایان هەیە.
ساڵی 2024 چەندین چرکەساتی مێژوویی لە بواری گەردوونناسی تێدایە، یەکێک لەوانە نزیکبوونەوەی ئامێرێکی مرۆڤەکانە لە خۆر. چاوەڕێ دەکرێت لە رۆژی 24-12-2024، کەشتی گەڕیدەی ناسا کە بە Parker ناسراوە، بە تەنیشت خۆرەکەی ناوچەی خۆمان لە گەردوون تێپەڕێت. ئەوە هەروا تێپەڕینێکی ئاسایی نییە، یەکەمجارە ئامێرێکی ئێمەی مرۆڤ بەو خێراییە و بەو نزیکییە بگاتە دەوروبەری خۆر.
توێژەرانی بواری زیندەناسی، دوای پشکنینی چڕ، پێنج ئاژەڵی قەبارە بچوکی شیردەریان وەکو جۆری جیاوازی ژیژک تۆمار کرد.
بەگوێرەی راپۆرتێکی نەتەوە یەکگرتووەکان، حکومەتی تاڵیبان، ئەو ژنە ئەفغانییانەی مامەڵەی خراپیان لەگەڵ دەکرێت و ئازار دەدرێن، بە بیانووی پاراستنیان زیندانی دەکات.
توێژەرانی گەردوون لە درێژەی گەڕانیان بەدوای ژیانی دیکەی جگە لە زەوی، شەش هەسارەیان دۆزییەوە کە قەبارەیان لە یەکدییەوە نزیکە و بەشێوەیەکی ئەندازەیی نایاب بە دەوری خۆرەکەیاندا دەسووڕێنەوە، ناویان ناوە "کۆمەڵە نموونەییەکەی خۆر."
پرۆگرامی بینگ چات کە لە بواری نووسین بە ژیری دەستکرد بەرهەمەکانی پێشکێش دەکات، توانای دەربڕینی بە زمانی کوردی گەیشتووەتە ئاستی نووسینی هۆنراوە، بەڵام وەکو منداڵێکی تەمەن دەوروبەری دوو ساڵان.
4.5 ملیار ساڵ لەمەوبەر، ناوچەکەی خۆمان لە گەردوون کە پێی دەگوترێت کۆمەڵەی خۆر، مەیدانێکی پڕ لە هەسارە و پارچە تەنی جۆراوجۆر بووە و بەدرێژایی ملیاران ساڵ بەیەکیاندا کێشاوە، بەوشێوەیەش بەشێکیان سوودیان بۆ بەشەکەی دیکەیان هەبووە. ئەمە ئەنجامی توێژینەوەیەکی نوێی جیۆفیزیکییە.
تێلیسکۆپی جەیمس وێب وێنەیەکی دەستپێکی ئەستێرەیەکی نوێی لە گەردوون ناردووەتەوە سەر زەوی کە 50 هەزار ساڵ دەبێت لەدایکبووە.
