بەشی یەكەم
فیلمسازی كە مۆدێرنترین شێوەی هونەرە، چالاكییەكە لە رووی فۆرم، ناوەڕۆك و دەربڕینەوە سەربەخۆییەكی رەها لە داهێنەر دەخوازێ. فیلمسازی فۆرمێكە لە هونەر كە دەتوانێ بتخاتە هەم پێكەنین و هەم گریان، یان وەهات لێبكات دوای تەواوبوونی فیلمەكە بیر لە شتێك بكەیتەوە و لێی رابمێنی و لە ئەنجامیشدا گۆڕانێك بەسەر بیركردنەوەتدا بهێنێ.
فیلم ئامرازێكی بەهێزیشە بۆ ئەوەی كەسێك پەیامی خۆی بگەیەنێتە سووچە دوورەكانی جیهان، ئەوەش بۆ ئێمەی كورد هیوایەكی بنەڕەتییە، بەڵام فیلمسازی لای ئێمە شتێكی هەتا رادەیەك نوێیە و تەنیا پشتگیری و هاوكارییەكی راستەقینە دەتوانێ بەهێزی بكات و وەهای لێبكات ئامرازێك بێ لە خزمەتی بەدیهێنانی ئامانجەكانیدا.
چەند فیلمێكی كەمی لێدەربچێ، لە سەدەی بیستەمدا شتێك بەناوی سینەمای كوردی نەبوو، لە نێوان ئەو فیلمانەشدا دەكرێ ئاماژە بە فیلمی مێگەل (لە دەرهێنانی زەكی ئۆكتەن ـ 1978) و فیلمی یۆڵ (لە دەرهێنانی یڵماز گونەی ـ 1982) بكەین، گونەی لە گرتووخانەوە و بە هاوكاریی شەریف گۆرەن فیلمی یۆڵی دەرهێنا.
لە نێوان ئەو دوو فیلمەی سەرەوەدا، فیلمی یۆڵ كە بەمانای (رێگا) دێ، بەهۆی بابەتە ئازایانەكەیەوە بایەخێكی زیاتری هەیە، بەتایبەتی لە سەردەمێكدا كە زمان و هونەری كوردی بە شێوەیەكی رەها لە توركیا قەدەغە كرابوو.
سەرەڕای ناونیشانە توركییەكەی، ئەو فیلمە سەرەتای لەدایكبوونی سینەمای كوردییە كە تێیدا مەینەتیی گەلێك بە جیهان دەناسێنێ.
یۆڵ، چڵەخورمای زێڕینی فێستیڤاڵی فیلمی كانی بەدەستهێنا و بۆ خەڵاتەكانی گۆڵدن گڵۆبیش پاڵێورا. لە ئاكامدا، گونەی و فیلمەكەی بوونە سەرچاوەی سروش بۆ زۆر گەنجی كورد كە دواجار دەستیان بە وێنەگرتنی چیرۆكەكانی خۆیان كرد. یەكێك لەو گەنجانەش نووسەری ئەم بابەتە بوو.
من خۆم لە ساڵی 1984 لە واشنتن لەگەڵ كۆمەڵێك هاوڕێی هاوكارمدا سەیری فیلمەكەم كرد و ساڵێك پاش بینینی فیلمەكە یەكەم فیلمی تەلەڤزیۆنیی درامایی خۆم بەناوی "گەڕانەوە" بەرهەمهێنا كە درامایەكی ئەزموونی بوو لەبارەی سەربازێكی خەیاڵاویی شەڕی ڤێتنام كە لە خەیاڵاتی خۆیدا منداڵەكەی لە مردن گەڕاوەتەوە.
هەرچەند "گەڕانەوە" فیلمێكی كوردی نەبوو، بەڵام بۆ من وەك تاقیكردنەوەیەك وابوو كە ئامادەی كردم بۆ ئەوەی ببمە فیلمسازێكی پیشەیی، بەتایبەتیش كە خەڵاتەكەی رۆژنامەی (واشنتن پۆست) ورەی پێدابووم.
لەوەوە من لە پرۆدیوسەرێكی تەلەڤزیۆنەوە گۆڕام بۆ فیلمساز، بۆ ئەوەش دەبێ سوپاسی فیلمی یۆڵ بكەم، چونكە ئەو فیلمە منی خستە سەر ئەو رێگە نوێیە و بوو بە دەستپێكی گەشتێكی بەردەوام بۆ من.
گۆڕانكارییەكە گشتگیر بوو. شەڕ و پێكدادان لەگەڵ رژێمی سەدام لە گەرمەیدا بوو، دواجاریش لە جینۆسایدە بەدناوەكەی ئەنفالدا گەیشتە لوتكە. هەشتاكانی سەدەی رابردوو سەختترین دەیەی مێژووی كورد بوو، رۆژئاوا و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش لە بەرامبەر ئەو سەختییانەدا بە جۆرێك رۆڵی كەڕ و كوێری دەگێڕا كە شایانی ئەوە بوو خەڵاتی ئۆسكاری بدەیتێ. من ئەوكات وەك بەشێك لە پسپۆڕی لە بواری كۆمیونیكەیشن لە كۆرسی رۆژنامەڤانیدا دەمخوێند. بەڵام مامۆستاكەم لە واشنتن كە پەیامنێرێكی بەئەزموون و پێگەیشتوو بوو، هیچ شتێكی لەبارەی كوردەوە نەبیستبوو. زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێم بەمە تێكچووم. من لە جەرگەی ئەو قۆناغی نوشستییەدا بووم، لە هەمانكاتدا ئەوەی لەسەرم بوو بۆ بەرەپێشبردنی كورد دەمكرد، لەكاتێكدا نوێنەرانی كوردی خۆمان لە واشنتن دی سی توانای ئەو كارەیان نەبوو.
من بڵاوكراوەیەكی مانگانەم بە ناوی (Kurdistan Today) بڵاودەكردەوە كە تێیدا رووماڵی شەڕ و تاوانەكانی ئەنفالم دەكرد، هەروەها چەند ئێپیزۆدێك لە بەرنامەیەكی هەفتانە بەناوی (Culture International)م بۆ تەرخان كردبوو كە لە رێگەی كێبڵەوە بەردەست بوو و خۆم كاری بەرهەمهێنان و دەرهێنانم لە فەیرفاكس (كەناڵی 10) بۆ دەكرد، جیا لەمە زۆر جار لە رۆژنامەی كۆلێژەكەمان لە كۆمەڵەی كۆلێژ لە باكووری ڤێرجینیا بابەتم لەبارەی جینۆسایدەكەوە دەنووسی.
كاتێك یەكێك لە نووسینەكانم بوو بە بابەتی لاپەڕەی یەكەمی رۆژنامەكە، هەموو كۆپییەكانی لە كەمپی كۆلێژەكە كۆكرانەوە و دواتر لە تەنەكەی خۆڵدا دۆزرانەوە، ئەوە شتێكی سەیر نەبوو. ئەوە بوو بە باس و خواست و سەرنجی پێویستی پێدرا. هەر بۆیە نوسخەیەكی نوێی رۆژنامەكە چاپكرا و داوا لە مامۆستاكان كرا خۆیان لە پۆلەكانیاندا بڵاوی بكەنەوە. ئەمە رێگەی خۆشكرد بۆ ئەوەی نەهامەتیی كورد بناسرێ و لەلایەكی دیكەشەوە دوژمنی نوێی لەناو خوێندكارانی خەڵكی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا بۆ دروستكردم و لەلایەن كەسانی نادیارەوە هەڕەشەم لێ دەكرا كە گومان دەكرا لەلایەن باڵیۆزخانەی عێراقەوە بن.
ئینجا فیلمی "رێگا" هات كە دواتر لە دوكانێكی پیتزا فرۆشی لەگەڵ هاوڕێكانم لە (Dupond Circle) گفتوگۆمان لەبارەوە كرد. بینینی یەكەم فیلمی كوردی خولیاكانمی زیندووكردەوە و منی خستە سەر رێگەی بڕیارە سەرەتاییەكەی خۆم كە ماوەیەك بوو پشتگوێم خستبوو ـ بڕیاری ئەوەی كە فیلم دروستبكەم و شت لەبارەی كوردەوە فێری خەڵكی جیهان بكەم. هەرچەندە یەكەم فیلمم (Come Back) لەسەر كورد نەبوو، بەڵام ئەو فیلمە منی خستە سەر رێگای راست.
پێشبینی دەكەم فیلمساز، هونەرمەند و رۆشنبیرەكانی دیكەی كوردیش بەسەرهاتێكی هاوشێوەی ئەمەیان هەبووبێ. بە واتایەكی دی، سینەمای كوردی شتێك نییە بێ ماندووبوون پێشكەشمان كرابێ، ئەو كاتەی یڵماز گونەی لە گرتووخانەوە كاری دەرهێنانی بۆ فیلمی "رێگا" دەكرد، بەرەبەرە فیلمسازی سروش وەرگر لە بارودۆخی سەختی دوورە وڵاتی دەردەكەوتن.
ژمارەیەكی زۆر كەم فیلم لە هەشتاكان و نەوەدەكان لە دوای "یۆڵ" دەركەوتن، تاكە فیلمیشیان كە بیرم بێ بینەری نێودەوڵەتی بۆ لای خۆی راكێشابێ فیلمی "گۆرانییەك بۆ بەكۆ" بوو كە لە 1992 نمایش كرا.
بەڵام لەگەڵ هاتنی سەدەی نوێ، سینەمای كوردیش گەشەی كرد، بەتایبەتی دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن و بەهێزتربوونی ئۆتۆنۆمیی هەرێمی كوردستان.
لە ساڵی 2000 بەدواوە، شەپۆلێك فیلمسازی كورد لە هەموو بەشەكانی كوردستانی گەورە و دیاسپۆراوە ژمارەیەكی زۆر فیلمیان دروستكرد كە ناوبانگی نێودەوڵەتییان بەدەستهێنا و لە فیستیڤاڵە بەناوبانگەكاندا خەڵاتیان وەرگرت.
لەدەیەی یەكەمی سەدەی نوێدا دەیان فیلمی كوردی دروستكران كە بەرجەستەترینیان بە گوێرەی ریزبەندیی ساڵی بەرهەمهێنانیان بریتی بوون لە (ساتێك بۆ مەستیی ئەسپەكان، بەهمەن قوبادی، 2000)، فیلمەكەی خۆم بە ناوی ژیان، 2001)، (ڤۆدكا لیمۆن، هونەر سەلیم 2003)، (پەڕینەوە لە غوبار، شەوكەت ئەمین كوركی، 2006)، (من دیت، مراز بێزار، 2009) و زۆری دی.
سەرەڕای ئەو تەنگژانەی كە سەرهەڵدانی داعش لە 2014 دروستیكردن، سینەمای كوردی لەم دەیەی ئێستاشدا گەشەی كرد. بەرهەمهێنانی فیلم هاوشێوەی هونەر و پیشەسازییەكانی دیكە بەهۆی ئەو شەڕە نەخوازراوەوە تووشی جۆرێك لە وەستان بوو.
لەگەڵ ئەوەشدا، داعش كۆمەڵێك بابەتی نوێی بە نووسەران و دەرهێنەرانی كورد بەخشی كە دەبوو شان لە شانی بدەن، هەرچەند ئەو گروپە واقیعێكی توندوتیژیشی هێنابووە ئاراوە، واقیعێك كە سینەمای كوردی زۆر باش ئاشنایە پێی.
بیرۆكە و گریمانەی زاڵ لە زۆرینەی فیلمە كوردییەكاندا بریتییە لە ئازاری خەڵك لەژێر دەسەڵاتی رژێمە سەركوتكەرە بیانییەكان، كە خاك و بژێوی خەڵكیان تێكداوە و كوردیان جینۆساید كردووە.
بۆیە باشترین وەسف بۆ سینەمای كوردی بریتییە لەوەی سینەمای پلاتفۆرم و پەنجەرەیەكە بەرەو تراژیدیاكانی نەتەوەیەك ـ واتە سینەمایەكی سیاسی كە مافەكانی مرۆڤ كرۆكێتی.
بەڵگەم بۆ ئەو دیاردەیە ئەزموونی راستەوخۆی خۆمە لەو كاتەی بە فیلمی "ژیان"ەوە بە فێستیڤاڵەكاندا دەگەڕام. هەموو ئەو پانێلانەی وەك فیلمساز بەشداریم تێدا دەكردن بانەرێكیان تێدا بوو كە ئاماژەی بۆ سیاسەت و مافەكانی مرۆڤ دەكرد، لە فێستیڤاڵی فیلمی رۆتەردام لە 2002ەوە بیگرە هەتا دەگاتە فێستیڤاڵەكانی ئەوروپا و ئەمریكا و ئاسیا لە هەموویاندا ئەوەم بەدیدەكرد.
بەهەمانشێوە، زۆربەی جارەكان فیلمی "ژیان" دەخرایە ناو ئەو دەستەیە لە فیلمەوە كە تێیدا ئاماژە بۆ ئەو جۆرە بابەتە هەیە. دڵنیام هەموو فیلمسازانی كورد تووشی ئەو جۆرە مامەڵەیە هاتوون و لە داهاتووشدا هەر رووبەڕووی ئەو جۆرە پۆلێنكردنە (واتە جیاكردنەوەیان وەك فیلمسازی سیاسی) دەبنەوە هەتا ئەو رۆژەی كە دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان وەدیدێ. بێگومان ئەوكاتیش زۆر چیرۆكی تراژیدیی قۆناغی پێشتر دەمێننەوە كە لە دەیەكانی داهاتوودا دەبێ بكرێنە فیلم.
چی فیلمێك دەكات بە فیلمێكی باش؟
سینەمای كوردی بە فیلمی سیاسی كە هەڵگری تێمی مافەكانی مرۆڤە، شوێنی خۆی لە گۆڕەپانی جیهانیدا كردەوە. بەڵام ئەوەی سینەمای كوردی لە سینەمای رۆژهەڵاتی نێوەڕاست جیادەكاتەوە چییە و لە كوێی سینەمای جیهانیدایە؟
رووداوی زۆربەی فیلمە كوردییەكان لە كوردستانن، هەندێكیشیان لە ناوچەكانی وڵاتە داگیركەرەكانی كوردستانن كە تێیدا كاراكتەرانی كورد مامەڵە لەگەڵ كاراكتەری ناكورد دەكەن، بەرەنگاریان دەبنەوە، بەرپەرچیان دەدەنەوە یان یارمەتییان دەدەن. بۆ نموونە فیلمی "باهۆز"ی كازم ئۆز (بەرهەمی 2008)، باس لە گروپێك لە خوێندكار و چالاكڤانی كورد لە ئیستەنبوڵ دەكات. فیلمی "فۆتۆگراف"ی هەمان دەرهێنەریش (بەرهەمی 2001) گەنجێكی كوردمان پیشاندەدات كە لە پاسدا لە تەنیشت جەندرمەیەكی لە كوردتۆقیو دانیشتووە، لە كاتێكدا بەرەو كوردستانی توركیا گەشت دەكەن. فیلمی "كیلومەتر سفر"ی هونەر سەلیم (بەرهەمی 2005) بە هەمانشێوە بینەر لەگەڵ دوو سەربازی كورد و عەرەب بەناو بیابانی وشك و برینگی عێراق لە هەشتاكاندا دەبات، دوو سەربازەكە ئەركی ئەوەیان پێ سپێردراوە تەرمی سەربازێكی كورد بۆ خێزانەكەی لە كوردستان بەرنەوە.
"فۆتۆگراف" زۆر زیرەكانە مامەڵە لەگەڵ ململانێی نێوخۆیی كورد و تورك دەكات لە گەشتێكی ناو پاسدا كە تێیدا كاراكتەرەكان بڕگەی كورتی دەمەتەقێیان هەیە و تەنانەت جگەرەش بەیەكدی دەدەن، بەڵام كاراكتەرەكانی "كیلۆمەتری سفر" وەك كورد و عەرەب بەر یەك دەكەون، لە كاتێكدا بەناو عێراقی سەردەمی سەدام حوسێندا تێدەپەڕن. هەردوو فیلمەكە بەشێوازی خۆیان ناوازە و بەهێزن.
لایەنێكی دیكەی رووبەڕووبوونەوەی كورد و دژبەرەكانی لە فیلمی "پەڕینەوە بەناو غوبار"ی شەوكەت ئەمین كوركیدا دەبینین كە تێیدا دوو پێشمەرگەی خێرخواز لە گوندێكی عەرەب و لە كاتی جەنگی دووەمی كەنداو یارمەتی كوڕێكی ونبووی عەرەب دەدەن كە لە بەختی ئاوەژووی خۆی ناوی سەدامە.
رووبەڕووبوونەوەی راستەوخۆ لەگەڵ نەیارەكان بەشێكی سروشتیی ژیانی كوردە و زۆربەی جاران ناكرێ خۆی لێ دوور بگرن. زۆر چیرۆكی فۆلكلۆر كە باسی رووبەڕووبوونەوەی كورد لەگەڵ داگیركەرە بیانییەكان و گروپە دراوسێكان دەكەن، لەڕێی دابونەریتی گێڕانەوەی زارەكی یان گۆرانییەوە پارێزراون ـ جا ئەو رووبەڕووبوونەوەیە لەگەڵ رۆمییەكان، یۆنانییەكان، توركە سەلجووقیەكان، عەرەبەكان، ئەرمەنەكان بووبێ یان فارسەكان. فیلمە كوردییەكانیش هەمان رێچكەیان گرتووەتەبەر، تاكە جیاوازییەكەی ئەوەیە كە لە كەناڵێكی جیاوازەوە ئەوە دەكەن.
چیرۆكی مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ دەسەڵاتی دەوڵەتە باڵادەستەكان بەشێكی گەورە لە سینەمای كوردی پێكدەهێنێ. فیلمی "یۆڵ"ی یڵماز گونەیش لەو فیلمانەیە.
بە بەراورد لەگەڵ سینەمای كوردی، سینەمای گەلانی دیكەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كەمتر بایەخ بە تێمی مافەكانی مرۆڤ دەدەن، چونكە ئەو تێمە بۆ ئەوان هەر كێشە نییە. سینەمای گەلانی دیكە هانی دراما كۆمەڵایەتییەكان و بەرهەمە باوەكان دەدەن كە تێیدا سەرگەرمییەكی سادە وەك موتیڤێك كار دەكات و بینەرێكی زۆریان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و باكووری ئەفریقا (فیلمە عەرەبییەكان) و ئاسیای ناوەڕاست (فیلمە توركزمانەكان) هەیە.
لەلایەكی دیكەوە، بەرهەمە ئیسرائیلییەكان زیاتر وەك "فیلمی هونەری" پۆلێن دەكرێن كە لە رۆژئاوا پێشوازییان لێدەكرێ. ژمارەیەك لە فیلمسازە ئێرانییەكانیش بەهۆی نمایشێكی جوانی شاعیرانەوە ستایش دەكرێن كە تێیاندا سیمبۆلیزمێكی زیرەكانە بۆ بەرپەرچدانەوەی پاوانخوازە وشكەكان بەكاردەهێنرێ، ئەوە یەكێكە لەو شتانەی كە فێستیڤاڵەكان حەز دەكەن بە قوڕگیاندا بكرێ.
فیلمە كوردییەكان لێرە و لەوێ لەگەڵ فیلمە ئێرانییەكاندا هاوشان دەكرێن و بەهۆی بابەتە رژدەكانیان، ئیستاتیكای فیلمەكان و زۆربەی جار شێوازی ئاسانی گێڕانەوەیان وەك فیلمی فێستیڤاڵ پۆلێن دەكرێن. بۆ نموونە، پیتەر برادشۆ لە رۆژنامەی گاردیەنی بەریتانی، فیلمی ژیان (بەرهەمی 2002) بە فیلمی "با لەگەڵ خۆی دەمانبات"ی عەبباس كیارۆستەمی دەچوێنێ. بەڵام شیكردنەوەیەكی قووڵتر بكەین، بۆمان دەردەكەوێ كە فیلمە ئێرانییەكان دەكرێ شیعری بن، بەڵام فیلمە كوردییەكان لەپاڵ شیعریبوونیاندا دەكرێ جیدیش بن.
لایەنە نەرێنییەكەی سینەمای كوردی ئەوەیە كە هەندێك فیلمسازی كورد لەڕادەبەدەر نیشانەكانی قوربانیبوون زەق دەكەنەوە، كورد وەك بەشخوراو نیشاندەدەن، بەوەش هەست و سۆزی بینەر رادەكێشن و بینەر ناچار دەكەن یەك دوو فرمێسكیان بۆ هەڵڕێژێ.
جارێكیان هاوڕێیەكی پرۆدیوسەرم بانگهێشت كرد بۆ ئەوەی سەیری فیلمی "یەك مۆم، دوو مۆم" بكەین. چەند رۆژێك دواتر گوتی پێش ئەوەی بێ بۆ سەیركردنی فیلمەكە، دەستەسڕێكی ئامادە كردبوو، بەڵام دواتر خۆی بینی لەتاو پێكەنین خۆی بۆ ناگیرێ، بۆیەش ئەو فرمێسكەی دەبوو بیسڕێ، فرمێسكی خۆشی بوون. بەڵێ، كەشێكی خەمگین دەشێت باڵ بەسەر فیلمە كوردییەكاندا بكێشێ، ئەوەش رەنگدانەوەی مێژووی پڕكێشەی ئێستا و رابردووی كوردە. هەر بۆیە برەویان سنووردارە و تەنیا دەستیان بە بەشێكی دیاریكراوی كۆمەڵگا رادەگات.
تایبەتمەندییەكی دیكە كە لەلای هەندێك فیلمسازی كورد بەدی دەكرێ، ئاخنینی فیلمەكانە بە كۆمەڵێك كاراكتەری زۆر كرچوكاڵ. ئەوەش وێنەیەكی ئەرێنی لە زەینی بینەری بیانیدا جێناهێڵێ. ئەو جۆرە فیلمانە بە تایبەتی بۆ راكێشانی سەرنجی فێستیڤاڵەكانە و بە خەڵاتیشەوە فێستیڤاڵەكان جێدەهێڵن، بەڵام بەگشتی وێنەیەكی باش لە كورد پیشان نادەن.
بە كورتییەكەی، ئەوەی فیلمە كوردییەكان لە فیلمەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و سینەمای جیهان جیادەكاتەوە بریتییە لەوەی فیلمە كوردییەكان نمایشێكی پەیامداری كێشەكانی پەیوەندیدار بە مافەكانی مرۆڤن، كە تێیاندا داوای قەرەبووكردنەوەی ناڕەوایی دەكرێ دەرحەق بە گەلێك و خەونەكانی و پێگەی لە جیهاندا. سەرەڕای كەموكوڕییەكانی وەكو قوربانیبوون، كەشی خەماوی و كاراكتەری كرچوكاڵ، فیلمە كوردییەكان پەنجەرەیەكن بەسەر كولتوور، جیۆپۆلیتیك و شێوازی ژیانی كورددا دەڕوانن.
رێباز و دروشمی تاكەكەسی من سەبارەت بە فیلمسازی ئەوەیە كە فیلمی چاك ئەو فیلمەیە تۆزێك بتخاتە پێكەنین، تۆزێك بتگریەنێ و كاتێك دوای تەواوبوونی فیلمەكە هەڵدەستی و دەڕۆیت، شتێكت لەلا جێمابێ بیری لێبكەیتەوە. ئەوە دەبێ دروشمی سینەمای كوردی بێ.
*جانۆ رۆژبەیانی، سیناریست، دەرهێنەر، بەرهەمهێنەر و ئێدیتۆرە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ