پێشەكی
هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان، هەر لەیەكەم هەڵبژاردنەوە لە ساڵی 1992 تا دەگاتە دواهەڵبژاردن لە ساڵی 2013 ، بە رووداوی گرنگ دەژمێردرێن و جێگای بایەخی حیزبە سیاسیەكان و هاووڵاتیانی هەرێم و حكومەتەكانی عێراق و دەوڵەتانی ئیقلیمی و زلهێزە جیهانیەكانیش بوون. ئەمەش لەڕاستیدا بۆ گەلێك فاكتەری ناوخۆیی و دەرەكی، مێژوویی و ئێستایی، جیۆسیاسی و ئابووری و....هتد، دەگەڕێتەوە. نەخشەی پێكهاتەی پەرلەمانی كوردستان دەبێتە جێی بایەخی هەموو ئەو هێزو لایەنانەی سەرەوە، بۆیە دەیانەوێت هەرزوو خوێندنەوە و پێشبینیی بۆ بكەن، كاری تێبكەن، خۆیان بۆ ئەنجام و دەرهاوێشتە خوازراو و نەخوازراوەكانیشی ئامادە بكەن.
پەرلەمانی كوردستان، سەرەتا بە دوو مەبەست دامەزرا كە هەردووكیان تا ئێستاش بەبایەخ و گرێدراوی یەكدین: یەكەمیان جاڕدانی دامەزراندن و دروستبوونی قەوارەیەكی نەتەوەیی بوو. ئەویش دوای خەبات و تێكۆشانی گەلی كورد بەدرێژایی سەدەی بیستەم، بۆ وەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەكانی. بەواتایەك، پەرلەمان بەرجەستەكەری دەستكەوتەكانی ئەو خەباتە نەتەوەییەیە. دووەمیش، پەرلەمانی كوردستان سەكۆی نوێنەرایەتی هاووڵاتییە لە پرۆسەی سیاسیدا. ئەمەش مانای هەوڵدانی كورد بۆ بەرقەراركردنی كۆمەڵگەیەكی هاوچەرخ، لەسەر بنەمای مافەكانی هاووڵاتی و دیموكراسی دەدات. كەواتە، پەرلەمانی كوردستان لەلایەك چارەنووسی گەلی كوردستان لەڕووی مافە بەكۆمەڵە نەتەوەییەكانەوە دیاری دەكات و لەلایەكی دیكەش نوێنەر و دابینكەری مافی تاكەكانی كۆمەڵگای كوردستانە.
بە لەبەرچاوگرتنی راستیی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان یەكەم قەوارەی كوردییە لەدوای دامەزراندن و لەنێوچوونی هەریەك لە مەملەكەتی شێخ مەحمودی حەفید لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و كۆماری مەهاباد لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی، تەعبیر لە بوون و خواست و قەوارەی نەتەوەی كورد بكات. هەروەها یەكەم قەوارەی دیموكراسیش بوو لەدوای نەمانی جەنگی سارد و ڕووخانی یەكێتی سۆڤیەت لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دامەزرا، بۆیە تا ئێستاشی لەگەڵدابێت، چارەنووس و پرۆسەی سیاسی ئەم هەرێمە، لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی (هەرێم و عێراق) و دەرەكی (ئیقلیمی و جیهانی)، بایەخ و گرنگیی خۆی هەیە.
هەموو ئەو هۆكارانەی سەرەوە وامان لێدەكەن بە بەها و گرنگییەوە سەیری هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بكەین، هەروەها لە پێكهاتە و كوتلەكانیەوە خوێندنەوە بۆ داهاتووی پرۆسەی سیاسی هەرێمیش بكەین. چونكە ئەوە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانە (بەتایبەتی لە سیستەمی دیموكراسی پەرلەمانیدا) پێمان دەڵێن لانیكەم بۆ چەند ساڵێكی داهاتوو، كێ رێساكانی گەمەی سیاسی دادەنێت و رێساكانیش چۆن دەبن؟ چونكە كوتلە و حیزبەكانی ناو پەرلەمان، بەتایبەتی لە سیستەمی دیموكراسیی پایەدار و جێگیردا، لەسەر بنەمای پرۆژە و بەرنامەی كاری سیاسی لەلایەن هاووڵاتیانەوە هەڵدەبژێردرێن. كەواتە هەمیشە دەكرێت بۆ هەر هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی، بیر لە نەخشەی سیاسی نوێی وڵات بكەینەوە.
ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵ دەدات بە لەبەرچاوگرتن و خوێندنەوەی داتاكانی هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق كە زۆر نزیك لەیەكدی کراون، خوێندنەوەیەك بۆ رەفتاری دەنگدەری هەرێمی كوردستان بكات. داخوا لەو كاتانەی كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق لەماوەیەكی نزیكی یەكتردا دەکرێن، دەنگدەری هەرێمی كوردستان هەمان رەفتاری دەنگدانی دەبێت؟ واتا بەهەمان شێواز بڕیار دەدات و دەنگ بەهەمان لیست دەدات یان نا؟ لەوەشەوە، شیكردنەوەی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان دەكەین كە لە ئایاری 2018 بەڕێوەچوون. بەشكەم یارمەتیدەربێت بۆ پێشبینیكردنی نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان، كە بڕیارە لە مانگی ئەیلولی 2018 دا بکرێت.
１- پێشینەی تیۆری
چوارچێوەی تیۆری لێكۆڵینەوەكەمان خۆی لە دوو لایەنی بەیەكەوە گرێدراودا دەبینێتەوە. ئەوانیش یەكەمیان هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكانە كە بە كۆڵەكەی سیستەمی دیموكراسی دەژمێردرێ، دووەمیشیان رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیانە لە هەڵبژاردنەكاندا كە بەشێكی گرنگە لە پرۆسەی هەڵبژاردن و بەشداری سیاسیی هاووڵاتی لە سیستەمی دیموكراسیدا. بۆیە لێرەدا بەكورتی ئاماژەیەك بەهەردوو لایەنی هەڵبژاردنەكان و رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان دەدەین.
1-1 هەڵبژاردن و بیری دیموكراسی
یەكێك لە گرنگترین گۆڕانكارییە مەزنەكانی مێژووی هزری سیاسی مرۆڤایەتی بریتیە لەو گۆڕانكارییە سیاسی و هزرییانەی كە لە سەدەكانی شانزدە و حەڤدە بەرەودوا، لە ئەوروپای رۆژئاوا بەگشتی و بەریتانیا و فەرەنسا بەتایبەتی روویاندا، كە لەڕووی تیۆرییەوە بە (تیۆرەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی) داڕێژران. بەپێی تیۆرەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی، كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە ئەنجامی ئەكتێكی مرۆڤانە بونیاتنراوە. واتا كۆمەڵگا شتێكی سرووشتكرد نییە، بەڵكو مرۆڤ بە هۆشیارییەوە دروستی كردووە، ئەویش بەڕێگەی گرێبەستێك لەنێوان سەرجەم تاكەكانیدا. بەڵام مەبەستی لەو گرێبەستە هەبووە، چونكە بەپێی ئەو گرێبەستە مرۆڤ دەستی لە هەموو ئازادییەكانی (وەك هۆبز پێیوایە ) ، یان بەشێك لە ئازادییەكانی (وەك لۆك پێیوایە)، بۆ دەسەڵاتێكی گشتی هەڵگرتووە. لەبەرامبەرئەوەی كە دەسەڵات بەشێوەیەك كۆمەڵگا بەڕێوەبەرێت، لەلایەك بەردەوامبوونی مسۆگەر بكات و لەلایەكی دیكەش لە بەرژەوەندی تاكدا بێت. ئەمەش دەخوازێت كە دەسەڵاتی سیاسی لەلای تاكەوە پێكبهێنرێت و لەسەر بنەمای ئەوەش پێكبهێنرێت كە بۆ تاك چی پێ دەكرێت؟ یان بەواتایەكی تر، تاك چ دەسەڵاتێكی بۆ چ مەبەستێك دەوێت؟
لێرەوە تاك دەبێتە تەوەری كۆمەڵگا و دەسەڵاتی سیاسی. لەلایەك كۆمەڵگا دروستدەكات و لەلایەكی دیكەش بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگا بەشێوازێكی دیاریكراو، دەسەڵاتی سیاسی پێكدەهێنێت. بەواتایەك، دەبێت پێكهاتەی دەسەڵاتی سیاسی رەنگدانەوەی ویستی هاووڵاتی بێت. ئەم رەنگدانەوەیەش بە یەكێك لەم دوو شێوازانە دەبێت، یان دەبێت هاووڵاتی خۆی ببێتە دەسەڵات و حاكم، وەك لە دەوڵەتشارە دیموكراسیەكانی یۆناندا پەیڕەوی لێكراوە، یان دەبێت هاووڵاتی كەسانێك وەك بریكاری خۆی بۆ دەسەڵات هەڵبژێرێت تا لەبری ئەو و بۆ بەرژەوەندی ئەو حوكم بكات. لێرەوەیە هەڵبژاردنە گشتییەكان دەبنە ئامڕازێك بۆ جێبەجێكردنی ئەو شێوازە حوكمڕانییە كە لەكاتی پەیدابوونی دەوڵەتە دیموكراسییەكانی وەك بەریتانیا و فەرەنسا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە پەیڕەوی لێدەكرێت.
لە مێژووی دیموكراسی نوێدا، هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان ئەو ساتە وەختەن كە جارێكی دیكە هاووڵاتی دێتەوە نێو كایەی سیاسی تا لەڕێگەی پێكهێنانەوەی پەرلەمان پرۆسەی سیاسی بەو شێوازە نۆژەن بكاتەوە كە خۆی دەیەوێت. ئەمەش لەلایەك دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە بەشێوەیەكی تەقلیدی، لە بەریتانیا یەكەمجار پەرلەمان لەبەرامبەر پادشادا وەك دەزگایەكی هەڵبژێردراوی هاووڵاتی بووەتە سیمبوڵی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و گۆڕانكارییە گەورەكانی هزری سیاسی، لەلایەكی دیكەش پەرلەمان بە لەبەرچاوگرتنی زۆریی ژمارەی كورسییەكانی، هەمیشە بوارێكی باش دەڕەخسێنێ تا سەرجەم بۆچوون و خواستی زۆربەی هەرەزۆری دەنگدەران بنوێنێت. لەگەڵ رەچاوكردنی ئەو راستیەی كە پەرلەمان دەسەڵاتی یاسادانانە، یاساش چوارچێوەی سەرەكی پەیڕەوكردنی دەسەڵاتەكانی ( جێبەجێكردن و دادوەری) دیاری دەكات.
2-1 رەفتاری دەنگدان
بەشێوەیەكی گشتی رەفتاری دەنگدان بەشێكە لە چوارچێوەیەكی فراوانتر كە پێیدەگوترێ رەفتاری سیاسی تاك و مەبەست لێی سەرجەم چالاكییە پراكتیكییەكانی لایەنە كۆمەڵایەتییەكانە كە پەیوەستن بە بەشداریی سیاسیەوە و لەهەمانكاتدا كاریگەرییان لەسەر شێوازی حوكمی كۆمەڵ هەیە. لێرەدا رەفتاری دەنگدانیش نزیكیی لەگەڵ چەمكی رەفتاری سیاسی هەیە.
رەفتاری دەنگدان: بریتیە لە بڕیار و هەڵوێست و رێگاكانی بەشداری، كە هاووڵاتی لە بەرامبەر پارتە سیاسیەكان و پاڵێوراوان و بابەتە سیاسیەكاندا لە هەڵبژاردنێكی گشتیدا دەیانگرێتەبەر. هەروەها بەوەش پێناسە دەكرێت كە بریتیە لە پرۆسەی دەنگدان و ئاراستە جیاجیاكانی. هۆكارێكە بۆ بڕیاردانی رێكەوتنی گشتی و پاراستنی لە كۆمەڵگا دیموكراسیەكاندا.جگە لەوە، بەوەش پێناسە كراوە كە بریتییە لە یەكەیەكی رەفتاریی یەك لەدوای یەكی ئاڕاستەكراو بەرەو ئامانجێك، كە بەدەنگدان بە حیزبێكی سیاسی یان پاڵێوراوێك كۆتایی دێت. كەواتە دەتوانین بڵێین رەفتاری دەنگدان بریتییە لەهەموو شێوازەكانی رەفتاركردن یان ئەو كردار و پەرچەكردارانەی كە هاووڵاتی لە بەرەنجامی كاریگەربوون یان كاریگەرنەبوونیان بەكۆمەڵێك فاكتەر و گۆڕاوی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ژینگەیی و سیاسی و رێكخراوەیی و تەنانەت شارستانیش، لە سەروبەندی هەڵبژاردنێكی دیاریكراودا دەیاننوێنن ( فیلیپ برو، 1988،ل 321).
لەبەر گرنگیی رەفتاری دەنگدان لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و لەوێشەوە لەسەر پێكهێنانی دەسەڵاتی سیاسی و بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا، هەوڵدراوە بەشێوازێكی زانستیانە لێكدانەوە و شرۆڤەی بۆ بكرێت. لەم نێوەشدا گەلێك ئاراستە هەوڵیانداوە هۆكار و فاكتەرە سەرەكی و كاریگەرەكانی رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان دیاری بكەن. ئەمەش وەك هەنگاوێك بۆ لێكدانەوە و دواتریش كۆنترۆڵكردنی رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتی. گرنگترین ئاراستەكانیش بریتین لەمانەی خوارەوە (بڕوانە: http://thesis.univ-biskra.dz ):
أ- ئاراستە سۆسیۆلۆژییەكان: كە جەخت لەسەر بونیادی تاكی و بونیادی كۆمەڵایەتی دەكەن. بۆیە دەنگدان لەهەڵبژاردنەكاندا لە چوارچێوە كۆمەڵایەتییەكەی دادەنێن.
ب- ئاراستە ئیكۆلۆژییەكان: ئەمانەش شێوازەكانی دەنگدان بە خەسڵەتە سەرەكییەكانی ناوچەیەكی جوگرافیەوە دەبەستنەوە.
ج- ئاراستەكانی پەیوەندیدار بە دەروونزانی كۆمەڵایەتی: دەنگدان بە مەیلەكان یان ئاراستە دەروونییەكانی دەنگدەرەوە دەبەستنەوە.
د- ئاراستەكانی هەڵبژاردنی سوودمەندانە: دەیانەوێت رەفتاری دەنگدان لەبەر رۆشنایی ئەنجامی كۆمەڵێك حیساباتی قازانج و زەرەر، كە تاك لەبەر رۆشنایی سوودمەندبوونی دەیكات، لێكبدەنەوە.
2- پەرەسەندنی نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان
هەرچەندە رەگوڕیشەی نەخشەی سیاسی پێشووی هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانێكی زۆرلە پێش دامەزرانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992 و گەلێك فاكتەری مێژوویی و ناوخۆیی و دەرەكی و ...هتد، نەخشاندوویەتی و دەینەخشێنێت و ناكرێت بۆ دیاریكردنی تەنیا پشت بە هەڵبژاردنەكان ببەستین، بەڵام دامەزراندنی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسی تا رادەیەك سەربەخۆ لە ساڵی 1992و ئەنجامدانی چوار خولی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان، دەكرێت پێمان بڵێن كە رۆژ لەدوای رۆژ هەڵبژاردنەكان و دەنگی هاووڵاتیان رۆڵێكی زیاترلە كێشانی نەخشەی سیاسی هەرێمدا دەبینن، هەرچەند هێشتا هەتا ئاستی دیموكراسییە سەقامگیر و دێرینەكانی جیهان نەگەیشتووە. بەواتای ئەوەی، دووبارەبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان بەتێكڕای نزیكەی هەر4 ساڵ جارێك، بۆمان دەردەخات كە راهاتنێك لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن لەهەرێمی كوردستاندا هەیە. راهاتنێك كە دەكرێت بۆ راهێنان لەسەر دیموكراسی و چەسپاندنی بەشێوەیەكی بەرچاوتر هەنگاوێكی كاریگەر و ئەكتیڤ بێ.
یەكەمین ئەزموونی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەیەكی دیموكراسی بەپێی یاسای ژمارە (1)ی بەرەی كوردستانی لە 19\5\1992 بەسەرپەرشتی و چاودێری نوێنەرانی چەندین رێكخراوی بیانی لەبواری مافی مرۆڤ و دیموكراسی و ئەندامانی پەرلەمانی وڵاتانی ئەورووپا و رۆژنامەنووسانی بیانی کرا، كە (967.229) دەنگدەر بەشدارییان تێدا كرد. بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، كە لەلایەن دەستەی باڵای سەرپەرشتیاری هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستان راگەیەندرا، تەنیا (لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان)و لیستی هاوبەشی (یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حیزبی زەحمەتكێشان) هاتنە نێو پەرلەمان، لە كۆی 105 كورسی پەرلەمان هەریەكیان 50%ی كورسیەكانیان بەركەوت. بەپێی بریارێكی سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانیش كە لە 8\4\1992 دەرچوو، (5) كورسی بۆ مەسیحییەكانی كوردستان تەرخانكرا. كەواتە نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە خولی یەكەمدا بریتی بوو لە دوو كوتلەی سەرەكی (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان).
لە رۆژی 30 كانوونی دووەمی ساڵی 2005 خولی دووەمی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان کرا كە لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانهاوكات بوو. ئەمەش یەكەمین هەڵبژاردنی گشتی بوو كە دوای رووخانی رژێمی سەدام لە كوردستان و عێراق بکرێت.
لەهەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005دا دانیشتوانی كوردستان جیا لە دانیشتوانی ناوچەكانی دیکەی عێراق، لەیەككاتدا دەنگیان بۆ هەڵبژاردنی سێ ئەنجوومەنی جیاواز دا. ئەوانیش، ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستان- عێراق لە سنووری پارێزگاكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) و ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجوومەنی پارێزگاكان بوون.
لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا 13 لیستی جیاواز بەشداریان لە ململانێكاندا كرد. تێیدا 1.753.919 كەس لە دانیشتوانی هەرێمی كوردستان بەشدارییان كرد. لەم هەڵبژاردنەدا، ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان لە 105 ئەندامەوە بۆ 111 ئەندام زیادكرا. لەئەنجامدا تهنیا سێ لیست لە كۆی 13 لیست كە بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكاندا كردبوو، توانییان بگەنە پەرلەمان. ئەوانیش لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) كە (104) كورسی و لیستی (كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان- عێراق) كە (6) كورسی و لیستی (حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و سەربەخۆكان) كە (1) كورسییان هێنا.
لەم خولەدا لەبەرئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە سێ هێزی كاریگەری سەر گۆڕەپانی سیاسی كوردستان بوون، بە یەك لیست دابەزین، بۆیە ناتوانین بڵێین نەخشەی سیاسی پەرلەمان فرەیی بووە، بەڵكو لەژێر كاریگەریی قۆناغەكەدا كە لەدوای رووخانی رژێمی بەعس بوو، زیاتر بیر لەوە دەكرایەوە چۆن كورد بتوانێت بەیەك دەنگ و لیست و قەوارەیەكی بەهێزەوە بچێتە بەغدا.
كەواتە دەتوانین بڵێین نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە خولی یەكەم و دووەمدا پتر پێكهاتەیەكی دوانەیی بووە.
دواتر رۆژی 25/7/2009 خولی سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەئامادەبوونی چەندین چاودێری نێودەوڵەتی و بیانی وعەرەبی و ناوخۆیی بەڕێوەچوو. لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستاندا، 24 لیست بۆ كێبركێ لەسەر 111 كورسی بەشداری هەڵبژاردنیان كرد، 11 لیست توانییان بگەنە پەرلەمان. گرنگترین ئەو لیستانەش كە رێژەی بەرچاوی كورسییەكانی پەرلەمانیان وەدەستهێنابوو، بریتی بوون لە لیستی (كوردستانی)ی (پارتی و یەكێتی) بە 59 كورسی، لیستی (بزووتنەوەی گۆڕان) بە 25 كورسی، لیستی (خزمەتگوزاری و چاكسازی)ی (یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی و حزبی سۆسیالیستی كوردستان و حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان) بە 13 كورسی، لەگەڵ كۆمەڵێك لیستی خاوەن دوو یان یەك كورسی . لە خولی سێیەمی پەرلەماندا نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان گۆڕانكاری بەسەرداهات، بەشێوەیەك كە بۆیەكەمجار لەناو پەرلەماندا، لانیكەم چوار هێزی سەرەكی هەبوون، نەك دووهێز وەك لە خولی یەكەم و دووەمدا تێبینی دەكرێت.
رۆژی 21/9/2013 پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان بەسیستمی نیمچەكراوە بەڕێوەچوو.
(31) لیست بەشداریی پرۆسەكەیان كرد و دەكرێت بڵێین كە پرۆسەی هەڵبژاردن لەسایەی ركابەرییەكی بەهێزی نێوان هێزە سیاسیەكانی گۆڕەپانی سیاسی هەرێمدا بەڕێوەچوو. ئەنجامەكانیشی تا راددەیەك بێ كێشە و تانە لێدان لەلایەن سەرجەم هێزە سیاسیەكانەوە قبوڵ كران. (17) لیست تێیدا سەركەوتن كە گەورەترینیان بریتبوون لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە 38 كورسی و بزووتنەوەی گۆڕان بە 24 كورسی و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە 18 كورسی و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە 10 كورسی و كۆمەڵی ئیسلامی بە 6 كورسی.
نەخشەی سیاسی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان پتر لە هەموو خولەكانی دیكە جۆراوجۆرە. سێ لیستی گەورە (پارتی 38 كورسی و گۆڕان 24 كورسی و یەكێتی 18 كورسی) كە سەرجەمیان (80 كورسی)یان هەیە و رێژەی 72%ی سەرجەم كورسیەكانی پەرلەمانیان بردبوو. دەتوانین بڵێین، وەك رووداوە سیاسییەكانی چوار ساڵی رابردووش سەلماندوویانە، پرۆسەی سیاسی لەنێوان ئەم سێ هێزەدا بەڕێوەبراوە. بەواتایەك، نەخشەكێشی سەرەكی رووداوەكان، لانیكەم لەناوخۆدا، ئەم سێ هێزە بوون. دوو لیستی مامناوەندی (یەكگرتوو 10 كورسی و كۆمەڵ 6 كورسی) سەرجەمیان (16 كورسی) پەرلەمانیان هەیە كە دەكاتە ڕێژەی 14%ی كورسیەكانی پەرلەمان، زیاتر بە هاوپەیمانی لەگەڵ یەكێك یان زیاتری كوتلە گەورەكانی سەرەوە دەتوانن سیاسەتێك پەیڕەو بكەن. (15) كورسییەكەی دیكە لە نێوان (11) لیستی بچوكدا دابەش بوون كە (7) لیستیان لە چوارچێوەی كۆتای پێكهاتەكانی گەلی كوردستاندان. بۆیە دەتوانین بڵێین كە لە نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان و لەوەشەوە هەرێمی كوردستان لە خولی چوارەمی پەرلەماندا، هێز و پێگەی سیاسی لەنێوان هێزە سیاسییەكاندا بەشێوەیەكی تاڕادەیەك فراوان دابەش بووە. لێرەوە دەتوانین تێبینی بكەین كە نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی چوار خولدا، لە نەخشەیەكی سادەی دوو لیستی سەرەكییەوە، لە خولەكانی یەكەم و دووەمەوە بۆ نەخشەیەكی سێ لیستی مەزن و لیستێكی مامناوەندی لە خولی سێیەم، پاشانیش نەخشەیەكی سێ لیستی گەورە و دوو لیستی مامناوەندی لە خولی چوارەمیدا گۆڕاوە. ئەم بارەش بووە هۆكاری سەرەكی ناسەقامگیریی پرۆسەی سیاسی لەم خولەی پەرلەماندا، هەربۆیە پەرلەمان سەرەڕای كۆمەڵێك فاكتەری دیكە، بووە جێگەی كێشمەكێشی سەرەكی نێوان هێزە سیاسییەكان. هەر ئەوەش بوو وایكرد ئەم خولەی پەرلەمان بە بەراورد بە خولەكانی دیكەی پەرلەمان كەمترین رێژەی یاسا و بڕیار (تەنیا 8 یاسا لە ساڵی 2014 و 9 یاسا لە ساڵی 2015) دەربكات. جگە لەوە، سەرەڕای پێداویستی بەردەوامی كۆمەڵگا بە كارایی دەسەڵاتی یاسادانان لە سیستەمی دیموكراسیدا بەگشتی و لە سیستەمی پەرلەمانیدا بەتایبەتی، كار گەیشتە ئەو ئاستەی پەرلەمان دابخرێت.
3- ئەركە هەنووكەییەكانی بەردەم خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان
دامەزرانی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 1992، مانای دامەزرانی هەرێمی كوردستان دەدات. پەرلەمان بەردی یەكەمی بناغەی هەرێمی كوردستان و سەرجەم كایە سیاسیەكانیەتی، لەوێوە پرۆسەكە بەچوارچێوەیەكی شەرعی و یاسایی و دامەزراوەیی دەستی پێكرد و پشتیوانی نێودەوڵەتیشی لەسەر هەموو ئاستەكانی هەرێمی و جیهانی، دەوڵەتی و رێكخراوەكان وەدەستهێنا. كەواتە پەرلەمانی كوردستان هەمیشە لە دامەزراوەیەكی یاسادانەر زیاتربووە. بەڵكو وەك مەرجەعی هەرێمیش چاوی لێكراوە. بۆیە دەبێت هەمیشە لە دووڕیان و بڕیارە چارەنووسسازەكاندا بڕیار بدات.
ئەوە پەرلەمانی كوردستانە كە دەبێت هاوسەنگی پەیوەندی نێوان دامەزراوەكانی هەرێم و هاووڵاتیان رابگرێت، هەروەها دەبێت پەیوەندی نێوان حزبەكان، هەرێم و عێراق، هەرێم و دراوسێكانی، هەرێم و جیهانیش بەڕێوەبەرێت. دەبێت خاكی هەرێم بپارێزێت و داكۆكی لە ئیستحقاقە مێژوویی و نەتەوەییەكانی بكات. دەبێت چوارچێوە یاساییەكانی بۆ دابڕێژێت و بڕیاربدات و بەدواداچوونیشیان بۆ بكات.
لەم سۆنگەوەیە، ئەگەر دامەزراوەی پەرلەمان بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی سیاسی لەهەر قەوارەیەكی دیموكراسیدا گرنگ بێت، ئەوا بەڕەچاو كردنی دۆخی نەتەوەیی كورد و بارودۆخی هەرێمی كوردستان لەماوەی پتر لە دوو دەیەدا، گرنگی پەرلەمانی كوردستان تەنانەت بۆ مان و نەمانی قەوارەی هەرێم و وجودی نەتەوەیی كورد سەردەكێشێت. لێرەوەیە كە پەرلەمانی كوردستان لە داهاتوودا بڕیاری چارەنووسساز لەسەر كۆمەڵێك پرسی گرنگی پەیوەست بە هەرێمی كوردستان بدات، كە دەكرێت لەم خاڵانەی خوارەوەدا چڕبكرێنەوە:
1- سنووری هەرێمی كوردستان: بەواتای ئەو ناوچانەی كە لە ماددەی 140ی دەستوری عێراقی ساڵی 2005 دا بە (ناوچە کێشەلەسەرەکان) ناسێندراون. لەڕاستیدا ئەو ناوچانە تەنیا سنووری نێوان چەند پارێزگایەك نین، بەڵكو بابەتەكە لە رەهەندی جوگرافی گەورەترە و پەیوەستە بە جوگرافیای ناسنامەی نەتەوەییەوە، بۆیە بابەتەكە تەنیا جێبەجێكردنی ماددەیەكی دەستوری نییە، بەڵكو پەیوەستە بەماف و ئیستحقاقی نەتەوەیەكەوە، نەتەوەیەك كە تاكە قەوارەیەكی دەستووری نوێنەرایەتی دەكات، ئەویش پەرلەمانی كوردستانە. لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری كەركووكیشەوە ئەو پرسە بۆ هەموو كوردێك بووەتە خاڵ و بابەتێكی گرنگی مرۆیی و نەتەوەیی، بۆیە دەبێت پەرلەمانی كوردستان بۆ هەر بڕیار و پێشهاتێكی لەوبارەیەوە بە چووستی و كارایی ئامادەبێت.
2- دەستكەوتە دەستوورییەكان: ئەمڕۆ پتر لەهەر كاتێكی دیكەی دوای رووخانی رژێمی بەعس (ساڵی 2003) دەستكەوتە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان لەژێر هەڕەشەدان، تا ئەوەی هەوڵێك بۆ پەرتكردن و دووبارە بەپارێزگاكردنەوەی هەرێمی كوردستان هەبوو. لێرەدا پەرلەمانی كوردستان دوو ئەركی دەكەوێتە ئەستۆ، كە خۆیان دەبیننەوە لە: یەكەم، ئەركی نوێنەرایەتیكردنی سەرجەم دانیشتووانی هەرێمی كوردستان و دامودەزگاكانی وەك قەوارەیەكی سیاسی یەكپارچە. دووەم، تەیاركردنی رای گشتی ناوخۆیی و جیهانی لەبارەی پاراستنی دەستكەوتە دەستورییەكانی هەرێم و بڕیاردان لەسەر هەر دانوستاندنێك كە لەنێوان هەرێم و بەغدا بكرێت. ئەمەش وادەخوازێت كە پەرلەمان لەسەر ئەو بابەتە چارەنووسسازە یەكدەنگ بێت.
3- بارودۆخی ناوخۆ: ئێستا هەرێم بەبارێكی گوزەرانی خراپدا تێدەپەڕێت. بارێكی سیاسی ناكۆك و ناجۆری هەیە و پەیوەندی نێوان هاووڵاتی و دامەزراوە حكومییەكانیش لە بێمتمانەییدایە. پەیوەندی نێوان حیزبەكانیش خراپە و كێشەی گەندەڵی پێویستی بەچارەسەرێكی خێرا هەیە. هەموو ئەوانە دەخوازن كە هەرێمی كوردستان پەرلەمانێكی هەبێت كە رەنگدانەوەی سەرجەم شەبەنگ و رەنگە جیاجیاكانی گۆڕەپانی سیاسیی كوردستان بێت تا لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، یەكگرتوویی و یەكپارچەیی هەرێم بسەلمێنرێت و حكومەتێكی چالاك و بەهێز و كارا دابمەزرێت كە لەلایەن پەرلەمانەوە پشتیوانی لێبكرێت. جگە لەوە، لەئاستی تەحەددیەكان بێت و داخوازییەكانی هاووڵاتی بێنێتەدی، باری گوزەران و ژیانی هاووڵاتیان باش بكات و هەستكردن بە دادپەرەوەری زیندووبكاتەوە. بەواتایەك، پێویستی بە پێداچوونەوەیەكی كارا بە پرۆسەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ناوخۆدا هەیە.
هەموو ئەم خاڵانەی سەرەوە بۆمان رووندەكەنەوە كە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان خولێكی چارەنووسساز دەبێت. لەم سۆنگەیەشەوە پێشبینیكردنی پێكهاتە و دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان گرنگی خۆی هەیە. ئەمەش دەكرێت لەبەر رۆشنایی خوێندنەوەی رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیانی كوردستاندا بکرێت، كە ئامانجی ئەم لێكۆڵینەوەیەیە.
4- رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان
بەمەبەستی پێشبینی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكان بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، كە بڕیارە لە رۆژی 30 ئەیلولی 2018 دا بکرێ، لەڕێگەی خوێندنەوەی رەفتاری دەنگدەران، چوارچێوە و داتا و ئەنجامەكانی ئەم لێكۆڵینەوە لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەخەینەڕوو:
میتۆد و چوارچێوەی لێكۆڵینەوەكە
میتۆدی لێكۆڵینەوە: بۆ خوێندنەوەی رەفتاری دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان میتۆدی سەرەكی لێكۆڵینەوەكەمان میتۆدی مێژوویی، شیكاری، بەراوردكاریە. میتۆدی مێژوویی، بەوەی پشت دەبەستین بەخوێندنەوەی رەفتاری دەنگدان لە هەڵبژاردنەكانی پێشوو لە هەرێمی كوردستاندا. میتۆدی شیكاری بەوەی سەرجەم داتاكانی هەڵبژاردنەكانی پێشوو شیدەكەینەوە بەمەبەستی گەیشتن بەدیاریكردنی رەفتاری دەنگدان لەهەرێمدا. میتۆدی بەراوردكاری بەوەی بەراورد دەكەین لەنێوان رەفتاری دەنگدانی دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقدا.
چوارچێوەی لێكۆڵینەوە: لەبەر ئەوەی ئێمە لەنێوان رەفتاری دەنگدان لە هەرێمی كوردستان لەنێوان هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقی بەراورد دەكەین، لەڕووی سنووری جوگرافییەوە لێكۆڵینەوەكە تەنیا هەرێمی كوردستان وەردەگرێت كە پێكدێت لە پارێزگاكانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆك)، چونكە تەنیا ئەو سێ پارێزگایەمان هەیە كە هەردوو هەڵبژاردنەكەی تێدا بکرێ و لە دەرەوەی ئەم پارێزگایانە هەڵبژاردنەكان بۆ پەرلەمانی كوردستان ناکرێن. جێگای ئاماژە پێكردنیشە كە مەبەستمان لەپارێزگای سلێمانی بریتیە لە سنووری هەردوو پارێزگای سلێمانی و پارێزگای هەڵەبجە، چونكە هێشتا لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقدا پارێزگای هەڵەبجە لەچوارچێوەی پارێزگای سلێمانیدا مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. ئەوە جگە لەوەی كە پارێزگای هەڵەبجە تازەیە و هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی كوردستان وەك پارێزگا تێدا نەکراو، بەڵكو هەڵبژاردنەكانی ئەیلولی 2018 یەكەم هەڵبژاردن دەبێت كە لەدوای بەپارێزگابوونییەوە تێیدا بکرێت.
لەڕووی سنووری كاتیشەوە، لەبەر ئەوەی كە لێكۆڵینەوەكە پشت بە بەراوردكردن لەنێوان هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق دەبەستێت و ئاشكراشە كە رەفتاری دەنگدان وەك هەر رەفتارێكی دیكەی مرۆڤ دەكەوێتە ژێر كاریگەری گۆڕانكارییەكان كە هەمیشە خێران، بۆیە ناتوانین پێشبینی رەفتاری دەنگدان بۆ هەریەك لەو هەڵبژاردنانە لەسەر بنەمای هەڵبژاردنێكی دیكە بكەین كە ماوەی نێوانیان زۆر دوور بێت. چونكە ئەگەر زۆرە كە گۆڕان بەسەر رەفتارەكەدا بێت. بۆیە لێرەدا هەڵبژاردنی یەكەم خولی پەرلەمانی كوردستان، كە لەساڵی 1992 دا کراوە، لە توێژینەوەكەماندا وەدەردەنێین، چونكە هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی عێراق كە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان دەنگیان تێدا دابێت نزیك بە هەڵبژاردنەكەی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستان نییە. بگرە لەگەڵ یەكەم پەرلەمانی هەڵبژێردراوی عێراقی كە هاووڵاتیانی هەرێمیش بەشدارییان تێدا كردبێت (خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراقی ساڵی 2005)، نزیكەی 13 ساڵیان لەبەیندایە. ئەم ماوەیەش رێگرە لە هەر جۆرە بەراوردكارییەك لەنێوان رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان تێیاندا.
هەروەها هەڵبژاردنەكانی خولی دووەمی پەرلەمانی هەرێمی كوردستانیش لە لێكۆڵینەوەكەماندا وەدەردەنێین، هەرچەندە هاوكاتیش بوو لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق، چونكە لەگەڵ ئەوەی هەردوو هەڵبژاردنەكە لە یەكڕۆژدا کران، لەهەمانكاتیشدا، بۆ هەردوو هەڵبژاردنەكەش زۆربەی حیزبە كوردستانییەكان بەیەك لیست دابەزین و لەبەرئەوەش بوارێك نامێنێتەوە بۆ ئەوەی خوێندنەوە بۆ رەفتاری دەنگدان بكەین. چونكە هاووڵاتی هیچ بوارێكی لەبەردەمدا نەبوو تەنیا ئەوە نەبێت كە یان نەچێت بۆ دەنگدان یان كە دەنگیدا ئەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان یەك لیستی لەبەردەمدایە و بۆ پەرلەمانی عێراقیش تەنیا یەك لیستی كوردستانیی سەرەكی هەبوو. كەواتە دیسانەوە شوێنێك بۆ بەراوردكاری لە نێوان رەفتاری دەنگدان لەهەردوو هەڵبژاردنەكە و بۆ هەردوو پەرلەمانەكە (كوردستان و عێراق) نامێنێت.
بەڵام هەردوو هەڵبژاردنەكانی خولی سێیەم (تەمموزی ساڵی 2009) و خولی چوارەمی (ئەیلولی ساڵی 2013) پەرلەمانی كوردستان و هەردوو هەڵبژاردنەكانی خولی دووەم (ئازاری ساڵی 2010) و خولی سێیەم (نیسانی ساڵی 2014)ی پەرلەمانی عێراقی وەك سمپڵی لێكۆڵینەوەكەمان وەردەگرین لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە:
1- لەسەرجەم ئەم هەڵبژاردنانەدا حیزبەكانی كوردستان یان بەتەنیا یان لەچوارچێوەی هاوپەیمانیی سنوورداردا لیستیان هەبووە. ركابەری لەنێوان حیزبەكاندا هەبووە و هاووڵاتی لەنێوان كۆمەڵێك لیستدا بواری هەڵبژاردنی هەبووە و هێزە كوردستانیەكان وەك هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005 بەیەك لیست دانەبەزیون. جگە لەوە، بەنزیكەیی، لیستەكان بۆ هەردوو هەڵبژاردنەكە وەك یەك دووبارە بوونەتەوە و دەكرێت بەراورد لەنێوان ئەنجامەكانیاندا بكەین.
2- هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق یەك لەدوای یەك كراون و ماوەی نێوان هەر دوو هەڵبژاردنیش هەمیشە لەساڵێك كەمتر بووە. بۆیە بواری بەراوردكاری لەنێوان رەفتاری دەنگدان لەسەر دوو ئاست هەیە، یەكەم، دوو هەڵبژاردنەكە لەیەكدی جیاوازبوون، دووەمیش، ماوەی نێوانیان بایی ئەوەندە كەم بووە كە بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی گۆڕانكاریی ئەوەندە گەورەی بەسەردا نەهاتووە و بەڵكو تا راددەیەكی زۆر وەك یەك بوون. بۆیە دەكرێت بپرسین لەهاوشێوەبوونی بارودۆخ و ژینگەی كۆمەڵگای كوردستاندا، داخۆ بەگۆڕانی جۆری هەڵبژاردنەكە رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان لەنێوان دوو هەڵبژاردنی لێكنزیكدا دەگۆڕێت یان نا؟
3- سەرەڕای ئەوانەش، سیستەمی ئەو هەڵبژاردنانەی وەك سامپڵ وەرگیراون وەك یەكن، ئەویش سیستەمی رێژەیی بەلیستی نیمچە كراوەیە. تەنیا لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ساڵی 2009 نەبێت كە سیستەمەكە رێژەیی بەلیستی داخراو بوو.
بەڵام دەبێت تێبینی ئەم خاڵانەش بكەین:
- بەراوردكارییەكە لەنێوان سەرجەم ئەو لیستانەدا ناكەین كە بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكاندا كردووە، بەڵكو تەنیا ئەو لیستانەمان هەڵبژاردووە كە قەوارەیان گەورە یان مامناوەندی بووە (لەڕاستیدا پێناسەیەكی دیاریكراو نییە بۆ لیستی گەورە یان مامناوەندی یان بچووك لە هەر پەرلەمانێكدا، هەروەها رێژەیەكی دیاریكراویش نییە بۆ ئەو دیاریكردنە، بەڵام دەكرێت پێناسەی لیستی گەورە بەوە بكەین كە لیستێكە دەتوانێت سیاسەتێكی دیاریكراو بەتەنیا یان بەهاوكاری لیستێكی مامناوەندی یان چەند لیستێكی بچووك بسەپێنێت یان رابگرێت، لەكاتێكدا لیستی مامناوەندی و بچووك ناتوانن ئەو هەژموون و كاریگەرییەیان هەبێت.)، ئەمەش لەبەر ئەوەی ژمارەی كورسییەكانی لیستە بچووكەكان هێندە كەمن كە كاریگەرییان لەسەر نەخشەی سیاسی پەرلەمان لاوازە. لەلایەكی دیكەش زۆربەی ئەو لیستانە تایبەتن بە پێكهاتەكانی ئایینی و ئیتنی یان ئەو ئایدیۆلۆژیا و بۆچوونانەن كە لە نەخشەی سیاسی هەرێمدا رووبەرێكی زۆر كەمیان هەیە و ناكرێت یاسا و رێسای گشتگیریان لێ دەربخرێت.
- بۆ بەراوردكارییەكە پشتمان بەدوا داتاكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بەستووە كە لایەنی سەرپەرشتیار و بەڕێوەبەری پرۆسەی هەڵبژاردنەكانە. هەروەها ئەو تانانەی كە لەلایەن لیستەكانەوە سەبارەت بە ساختەكاری دراون و كۆمسیۆن پشتڕاستی نەكردوونەتەوە، لەبەرچاو نەگیراوە، چونكە ئەوە كاری ئەم توێژینەوەیە نییە و ناشتوانین پشت بەداتای نافەرمی ببەستین.
پرسیاری سەرەكی و سامپڵەكانی لێكۆڵینەوەكە
** بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2009 لیستەكە بەناوی (خزمەتگوزاری و چاكسازی) بوو كە لە هاوپەیمانی نێوان هەریەك لە (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان و حزبی سۆسیالیستی كوردستان و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان) پێكدەهات بەڵام، بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی ساڵی 2010 هەر لایەنەو بەلیستێك بەشداری كرد.
لە داتا و ئەنجامەكانی خشتەی (1) ەوە:
1- بەراوردكارییەكە تەنیا لەسەر (لیستی كوردستانی) و (لیستی گۆڕان)دا دەکەین و (لیستی خزمەتگوزاری و چاكسازی) وەرناگرین و تەنیا وەك زانیاری خراوەتەڕوو، چونكە ئەم لیستە لە هەڵبژاردنەكان بۆ پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2009، لە هاوپەیمانی نێوان چوار لایەنی سیاسی (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان و حیزبی سۆسیالیستی كوردستان و حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان) پێكدەهات، بەڵام بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2010، ئەم هاوپەیمانیە هەڵوەشایەوە و هەر لایەنە و بە تەنیا وەك لیستێك بەشداریی كرد. بۆیە لە رووی زانستیەوە ناكرێت بەراورد لەنێوان ئەنجامەكانی لیستەكە لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و ئەنجامەكانی هەر چوار لایەنەكەی لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقدا بکەین.
2- لە داتاكانەوە ئەوە دەخوێنینەوە كە بەشێوەیەكی گشتی گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی لیستی كوردستانی (هاوپەیمانی پارتی و یەكێتی) لەسەر ئاستی پارێزگاكان تا راددەیەك روویانداوە، بەڵام گۆڕانكارییەكانی رێژەی دەنگەكان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە رێژەی (57.23%) لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2009وە گۆڕاوە بۆ رێژەی (58.31%) لە هەڵبژاردنی ساڵی2010ی پەرلەمانی عێراق. واتا بە رێژەی (1.08%)ی دەنگی سەرجەم هەرێم زیادی كردووە. (بڕوانە وێنەی 1 و وێنەی 2).
3- لە داتاكانەوە ئەوە دەخوێنینەوە كە بەشێوەیەكی گشتی گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی لیستی بزووتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی پارێزگاكان تا ڕاددەیەك روویداوە. بەڵام گۆڕانكارییەكانی رێژەی دەنگەكانی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە رێژەی (23.78%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2009ی پەرلەمانی كوردستان گۆڕاوە بۆ رێژەی (21.74%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2010ی پەرلەمانی عێراق. واتا بەڕێژەی (2.04%) دەنگەكانی لە سەرجەم هەرێمی كوردستان كەمی كردووە. (بڕوانە وێنەی 1 و وێنەی 2).
4- بەپێی ئەو داتا و وێنە و شرۆڤانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین كە رەفتاری دەنگدان لە نێوان هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2009ی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010ی پەرلەمانی عێراقی بۆ لیستە گەورەكان بەنزیكەیی وەك یەكبووە و گۆڕانێكی ریشەییان بەسەردا نەهاتووە.
دووەم: بەراورد لەنێوان داتاكانی هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنی ساڵی 2014ی پەرلەمانی عێراق.
خشتەی (2) داتاكانی هەردوو هەڵبژاردنەكە بەپێی هەر سێ پارێزگاكەی ئەوسای هەرێم، تەنیا بۆ لیستە گەورەكان دەخاتەڕوو. پاشان لە وێنەكانی (3 و 4) دا داتاكانی ئەم خشتەیە كراونەتە چارت.
سەرچاوە: كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق
- وەك ئاشكرایە كۆی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان (111) كورسیە، لەوانەش (11) كورسی كۆتای پێكهاتەكانە. كەواتە (100) كورسی بۆ لیستەكانی دیكە دەمێنێتەوە. بەگریمانەی ئەوەی كە لیستە بچووكەكان وەك هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان بۆ ساڵی 2013 نزیكەی (4) كورسی بەدەستدەهێنن (4 كورسیەكە بۆ هەریەك لەم لیستانە بوو (بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان(1) كورسی، سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان(1) كورسی، ئازادی (1) كورسی، ئاراستەی سێیەم (1) كورسی). بۆیە لێرە وایدادەنێین كە تەنیا (96) كورسی بۆ لیستە گەورە و مامناوەندییەكان دەمێنێتەوە كە بەپێی رێژەی دەنگەكانیان بەسەریاندا دابەشدەكرێن.
- لەكۆی ئەو (96) كورسییەی بۆ لیستە گەورە و مامناوەندییەكان دەمێنێتەوە، بەپێی رێژەی دەنگەكانیان، پارتی دیموكراتی كوردستان (43) كورسی، بزووتنەوەی گۆڕان (10) كورسی، یەكێتی نیشتمانی كوردستان (19) كورسی، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (5) كورسی، كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (5) كورسی، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری (6) كورسی، نەوەی نوێ (8) كورسی بە دەستدەهێنن. بڕوانە خشتەی (4).
- فیلیب برو، علم الاجتماع السیاسی، ترجمە د.محمد عرب صاصیلا، گ 1، المۆسسە الجامعیە للدراسات والنشر، بیروت، 1998.
2- بروانە http://thesis.univ-biskra.dz/977/3/%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B5%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84.pdf
3-http://www.kurdistan-parliament.org/Default.aspx?page=page&c=Parliament-History1992\
http://kurdistan-parliament.org/Default.aspx?page=page&c=xol4
4- http://www.khec.krd/pdf/2014111582018_candid%20name.pdf
هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان، هەر لەیەكەم هەڵبژاردنەوە لە ساڵی 1992 تا دەگاتە دواهەڵبژاردن لە ساڵی 2013 ، بە رووداوی گرنگ دەژمێردرێن و جێگای بایەخی حیزبە سیاسیەكان و هاووڵاتیانی هەرێم و حكومەتەكانی عێراق و دەوڵەتانی ئیقلیمی و زلهێزە جیهانیەكانیش بوون. ئەمەش لەڕاستیدا بۆ گەلێك فاكتەری ناوخۆیی و دەرەكی، مێژوویی و ئێستایی، جیۆسیاسی و ئابووری و....هتد، دەگەڕێتەوە. نەخشەی پێكهاتەی پەرلەمانی كوردستان دەبێتە جێی بایەخی هەموو ئەو هێزو لایەنانەی سەرەوە، بۆیە دەیانەوێت هەرزوو خوێندنەوە و پێشبینیی بۆ بكەن، كاری تێبكەن، خۆیان بۆ ئەنجام و دەرهاوێشتە خوازراو و نەخوازراوەكانیشی ئامادە بكەن.
پەرلەمانی كوردستان، سەرەتا بە دوو مەبەست دامەزرا كە هەردووكیان تا ئێستاش بەبایەخ و گرێدراوی یەكدین: یەكەمیان جاڕدانی دامەزراندن و دروستبوونی قەوارەیەكی نەتەوەیی بوو. ئەویش دوای خەبات و تێكۆشانی گەلی كورد بەدرێژایی سەدەی بیستەم، بۆ وەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەكانی. بەواتایەك، پەرلەمان بەرجەستەكەری دەستكەوتەكانی ئەو خەباتە نەتەوەییەیە. دووەمیش، پەرلەمانی كوردستان سەكۆی نوێنەرایەتی هاووڵاتییە لە پرۆسەی سیاسیدا. ئەمەش مانای هەوڵدانی كورد بۆ بەرقەراركردنی كۆمەڵگەیەكی هاوچەرخ، لەسەر بنەمای مافەكانی هاووڵاتی و دیموكراسی دەدات. كەواتە، پەرلەمانی كوردستان لەلایەك چارەنووسی گەلی كوردستان لەڕووی مافە بەكۆمەڵە نەتەوەییەكانەوە دیاری دەكات و لەلایەكی دیكەش نوێنەر و دابینكەری مافی تاكەكانی كۆمەڵگای كوردستانە.
بە لەبەرچاوگرتنی راستیی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان یەكەم قەوارەی كوردییە لەدوای دامەزراندن و لەنێوچوونی هەریەك لە مەملەكەتی شێخ مەحمودی حەفید لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و كۆماری مەهاباد لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی، تەعبیر لە بوون و خواست و قەوارەی نەتەوەی كورد بكات. هەروەها یەكەم قەوارەی دیموكراسیش بوو لەدوای نەمانی جەنگی سارد و ڕووخانی یەكێتی سۆڤیەت لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دامەزرا، بۆیە تا ئێستاشی لەگەڵدابێت، چارەنووس و پرۆسەی سیاسی ئەم هەرێمە، لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی (هەرێم و عێراق) و دەرەكی (ئیقلیمی و جیهانی)، بایەخ و گرنگیی خۆی هەیە.
هەموو ئەو هۆكارانەی سەرەوە وامان لێدەكەن بە بەها و گرنگییەوە سەیری هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بكەین، هەروەها لە پێكهاتە و كوتلەكانیەوە خوێندنەوە بۆ داهاتووی پرۆسەی سیاسی هەرێمیش بكەین. چونكە ئەوە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانە (بەتایبەتی لە سیستەمی دیموكراسی پەرلەمانیدا) پێمان دەڵێن لانیكەم بۆ چەند ساڵێكی داهاتوو، كێ رێساكانی گەمەی سیاسی دادەنێت و رێساكانیش چۆن دەبن؟ چونكە كوتلە و حیزبەكانی ناو پەرلەمان، بەتایبەتی لە سیستەمی دیموكراسیی پایەدار و جێگیردا، لەسەر بنەمای پرۆژە و بەرنامەی كاری سیاسی لەلایەن هاووڵاتیانەوە هەڵدەبژێردرێن. كەواتە هەمیشە دەكرێت بۆ هەر هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی، بیر لە نەخشەی سیاسی نوێی وڵات بكەینەوە.
ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵ دەدات بە لەبەرچاوگرتن و خوێندنەوەی داتاكانی هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق كە زۆر نزیك لەیەكدی کراون، خوێندنەوەیەك بۆ رەفتاری دەنگدەری هەرێمی كوردستان بكات. داخوا لەو كاتانەی كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق لەماوەیەكی نزیكی یەكتردا دەکرێن، دەنگدەری هەرێمی كوردستان هەمان رەفتاری دەنگدانی دەبێت؟ واتا بەهەمان شێواز بڕیار دەدات و دەنگ بەهەمان لیست دەدات یان نا؟ لەوەشەوە، شیكردنەوەی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان دەكەین كە لە ئایاری 2018 بەڕێوەچوون. بەشكەم یارمەتیدەربێت بۆ پێشبینیكردنی نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان، كە بڕیارە لە مانگی ئەیلولی 2018 دا بکرێت.
１- پێشینەی تیۆری
چوارچێوەی تیۆری لێكۆڵینەوەكەمان خۆی لە دوو لایەنی بەیەكەوە گرێدراودا دەبینێتەوە. ئەوانیش یەكەمیان هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكانە كە بە كۆڵەكەی سیستەمی دیموكراسی دەژمێردرێ، دووەمیشیان رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیانە لە هەڵبژاردنەكاندا كە بەشێكی گرنگە لە پرۆسەی هەڵبژاردن و بەشداری سیاسیی هاووڵاتی لە سیستەمی دیموكراسیدا. بۆیە لێرەدا بەكورتی ئاماژەیەك بەهەردوو لایەنی هەڵبژاردنەكان و رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان دەدەین.
1-1 هەڵبژاردن و بیری دیموكراسی
یەكێك لە گرنگترین گۆڕانكارییە مەزنەكانی مێژووی هزری سیاسی مرۆڤایەتی بریتیە لەو گۆڕانكارییە سیاسی و هزرییانەی كە لە سەدەكانی شانزدە و حەڤدە بەرەودوا، لە ئەوروپای رۆژئاوا بەگشتی و بەریتانیا و فەرەنسا بەتایبەتی روویاندا، كە لەڕووی تیۆرییەوە بە (تیۆرەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی) داڕێژران. بەپێی تیۆرەكانی گرێبەستی كۆمەڵایەتی، كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە ئەنجامی ئەكتێكی مرۆڤانە بونیاتنراوە. واتا كۆمەڵگا شتێكی سرووشتكرد نییە، بەڵكو مرۆڤ بە هۆشیارییەوە دروستی كردووە، ئەویش بەڕێگەی گرێبەستێك لەنێوان سەرجەم تاكەكانیدا. بەڵام مەبەستی لەو گرێبەستە هەبووە، چونكە بەپێی ئەو گرێبەستە مرۆڤ دەستی لە هەموو ئازادییەكانی (وەك هۆبز پێیوایە ) ، یان بەشێك لە ئازادییەكانی (وەك لۆك پێیوایە)، بۆ دەسەڵاتێكی گشتی هەڵگرتووە. لەبەرامبەرئەوەی كە دەسەڵات بەشێوەیەك كۆمەڵگا بەڕێوەبەرێت، لەلایەك بەردەوامبوونی مسۆگەر بكات و لەلایەكی دیكەش لە بەرژەوەندی تاكدا بێت. ئەمەش دەخوازێت كە دەسەڵاتی سیاسی لەلای تاكەوە پێكبهێنرێت و لەسەر بنەمای ئەوەش پێكبهێنرێت كە بۆ تاك چی پێ دەكرێت؟ یان بەواتایەكی تر، تاك چ دەسەڵاتێكی بۆ چ مەبەستێك دەوێت؟
لێرەوە تاك دەبێتە تەوەری كۆمەڵگا و دەسەڵاتی سیاسی. لەلایەك كۆمەڵگا دروستدەكات و لەلایەكی دیكەش بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگا بەشێوازێكی دیاریكراو، دەسەڵاتی سیاسی پێكدەهێنێت. بەواتایەك، دەبێت پێكهاتەی دەسەڵاتی سیاسی رەنگدانەوەی ویستی هاووڵاتی بێت. ئەم رەنگدانەوەیەش بە یەكێك لەم دوو شێوازانە دەبێت، یان دەبێت هاووڵاتی خۆی ببێتە دەسەڵات و حاكم، وەك لە دەوڵەتشارە دیموكراسیەكانی یۆناندا پەیڕەوی لێكراوە، یان دەبێت هاووڵاتی كەسانێك وەك بریكاری خۆی بۆ دەسەڵات هەڵبژێرێت تا لەبری ئەو و بۆ بەرژەوەندی ئەو حوكم بكات. لێرەوەیە هەڵبژاردنە گشتییەكان دەبنە ئامڕازێك بۆ جێبەجێكردنی ئەو شێوازە حوكمڕانییە كە لەكاتی پەیدابوونی دەوڵەتە دیموكراسییەكانی وەك بەریتانیا و فەرەنسا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە پەیڕەوی لێدەكرێت.
لە مێژووی دیموكراسی نوێدا، هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان ئەو ساتە وەختەن كە جارێكی دیكە هاووڵاتی دێتەوە نێو كایەی سیاسی تا لەڕێگەی پێكهێنانەوەی پەرلەمان پرۆسەی سیاسی بەو شێوازە نۆژەن بكاتەوە كە خۆی دەیەوێت. ئەمەش لەلایەك دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە بەشێوەیەكی تەقلیدی، لە بەریتانیا یەكەمجار پەرلەمان لەبەرامبەر پادشادا وەك دەزگایەكی هەڵبژێردراوی هاووڵاتی بووەتە سیمبوڵی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و گۆڕانكارییە گەورەكانی هزری سیاسی، لەلایەكی دیكەش پەرلەمان بە لەبەرچاوگرتنی زۆریی ژمارەی كورسییەكانی، هەمیشە بوارێكی باش دەڕەخسێنێ تا سەرجەم بۆچوون و خواستی زۆربەی هەرەزۆری دەنگدەران بنوێنێت. لەگەڵ رەچاوكردنی ئەو راستیەی كە پەرلەمان دەسەڵاتی یاسادانانە، یاساش چوارچێوەی سەرەكی پەیڕەوكردنی دەسەڵاتەكانی ( جێبەجێكردن و دادوەری) دیاری دەكات.
2-1 رەفتاری دەنگدان
بەشێوەیەكی گشتی رەفتاری دەنگدان بەشێكە لە چوارچێوەیەكی فراوانتر كە پێیدەگوترێ رەفتاری سیاسی تاك و مەبەست لێی سەرجەم چالاكییە پراكتیكییەكانی لایەنە كۆمەڵایەتییەكانە كە پەیوەستن بە بەشداریی سیاسیەوە و لەهەمانكاتدا كاریگەرییان لەسەر شێوازی حوكمی كۆمەڵ هەیە. لێرەدا رەفتاری دەنگدانیش نزیكیی لەگەڵ چەمكی رەفتاری سیاسی هەیە.
رەفتاری دەنگدان: بریتیە لە بڕیار و هەڵوێست و رێگاكانی بەشداری، كە هاووڵاتی لە بەرامبەر پارتە سیاسیەكان و پاڵێوراوان و بابەتە سیاسیەكاندا لە هەڵبژاردنێكی گشتیدا دەیانگرێتەبەر. هەروەها بەوەش پێناسە دەكرێت كە بریتیە لە پرۆسەی دەنگدان و ئاراستە جیاجیاكانی. هۆكارێكە بۆ بڕیاردانی رێكەوتنی گشتی و پاراستنی لە كۆمەڵگا دیموكراسیەكاندا.جگە لەوە، بەوەش پێناسە كراوە كە بریتییە لە یەكەیەكی رەفتاریی یەك لەدوای یەكی ئاڕاستەكراو بەرەو ئامانجێك، كە بەدەنگدان بە حیزبێكی سیاسی یان پاڵێوراوێك كۆتایی دێت. كەواتە دەتوانین بڵێین رەفتاری دەنگدان بریتییە لەهەموو شێوازەكانی رەفتاركردن یان ئەو كردار و پەرچەكردارانەی كە هاووڵاتی لە بەرەنجامی كاریگەربوون یان كاریگەرنەبوونیان بەكۆمەڵێك فاكتەر و گۆڕاوی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ژینگەیی و سیاسی و رێكخراوەیی و تەنانەت شارستانیش، لە سەروبەندی هەڵبژاردنێكی دیاریكراودا دەیاننوێنن ( فیلیپ برو، 1988،ل 321).
لەبەر گرنگیی رەفتاری دەنگدان لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و لەوێشەوە لەسەر پێكهێنانی دەسەڵاتی سیاسی و بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا، هەوڵدراوە بەشێوازێكی زانستیانە لێكدانەوە و شرۆڤەی بۆ بكرێت. لەم نێوەشدا گەلێك ئاراستە هەوڵیانداوە هۆكار و فاكتەرە سەرەكی و كاریگەرەكانی رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان دیاری بكەن. ئەمەش وەك هەنگاوێك بۆ لێكدانەوە و دواتریش كۆنترۆڵكردنی رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتی. گرنگترین ئاراستەكانیش بریتین لەمانەی خوارەوە (بڕوانە: http://thesis.univ-biskra.dz ):
أ- ئاراستە سۆسیۆلۆژییەكان: كە جەخت لەسەر بونیادی تاكی و بونیادی كۆمەڵایەتی دەكەن. بۆیە دەنگدان لەهەڵبژاردنەكاندا لە چوارچێوە كۆمەڵایەتییەكەی دادەنێن.
ب- ئاراستە ئیكۆلۆژییەكان: ئەمانەش شێوازەكانی دەنگدان بە خەسڵەتە سەرەكییەكانی ناوچەیەكی جوگرافیەوە دەبەستنەوە.
ج- ئاراستەكانی پەیوەندیدار بە دەروونزانی كۆمەڵایەتی: دەنگدان بە مەیلەكان یان ئاراستە دەروونییەكانی دەنگدەرەوە دەبەستنەوە.
د- ئاراستەكانی هەڵبژاردنی سوودمەندانە: دەیانەوێت رەفتاری دەنگدان لەبەر رۆشنایی ئەنجامی كۆمەڵێك حیساباتی قازانج و زەرەر، كە تاك لەبەر رۆشنایی سوودمەندبوونی دەیكات، لێكبدەنەوە.
2- پەرەسەندنی نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان
هەرچەندە رەگوڕیشەی نەخشەی سیاسی پێشووی هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانێكی زۆرلە پێش دامەزرانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992 و گەلێك فاكتەری مێژوویی و ناوخۆیی و دەرەكی و ...هتد، نەخشاندوویەتی و دەینەخشێنێت و ناكرێت بۆ دیاریكردنی تەنیا پشت بە هەڵبژاردنەكان ببەستین، بەڵام دامەزراندنی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسی تا رادەیەك سەربەخۆ لە ساڵی 1992و ئەنجامدانی چوار خولی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان، دەكرێت پێمان بڵێن كە رۆژ لەدوای رۆژ هەڵبژاردنەكان و دەنگی هاووڵاتیان رۆڵێكی زیاترلە كێشانی نەخشەی سیاسی هەرێمدا دەبینن، هەرچەند هێشتا هەتا ئاستی دیموكراسییە سەقامگیر و دێرینەكانی جیهان نەگەیشتووە. بەواتای ئەوەی، دووبارەبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان بەتێكڕای نزیكەی هەر4 ساڵ جارێك، بۆمان دەردەخات كە راهاتنێك لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن لەهەرێمی كوردستاندا هەیە. راهاتنێك كە دەكرێت بۆ راهێنان لەسەر دیموكراسی و چەسپاندنی بەشێوەیەكی بەرچاوتر هەنگاوێكی كاریگەر و ئەكتیڤ بێ.
یەكەمین ئەزموونی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەیەكی دیموكراسی بەپێی یاسای ژمارە (1)ی بەرەی كوردستانی لە 19\5\1992 بەسەرپەرشتی و چاودێری نوێنەرانی چەندین رێكخراوی بیانی لەبواری مافی مرۆڤ و دیموكراسی و ئەندامانی پەرلەمانی وڵاتانی ئەورووپا و رۆژنامەنووسانی بیانی کرا، كە (967.229) دەنگدەر بەشدارییان تێدا كرد. بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، كە لەلایەن دەستەی باڵای سەرپەرشتیاری هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستان راگەیەندرا، تەنیا (لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان)و لیستی هاوبەشی (یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حیزبی زەحمەتكێشان) هاتنە نێو پەرلەمان، لە كۆی 105 كورسی پەرلەمان هەریەكیان 50%ی كورسیەكانیان بەركەوت. بەپێی بریارێكی سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانیش كە لە 8\4\1992 دەرچوو، (5) كورسی بۆ مەسیحییەكانی كوردستان تەرخانكرا. كەواتە نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە خولی یەكەمدا بریتی بوو لە دوو كوتلەی سەرەكی (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان).
لە رۆژی 30 كانوونی دووەمی ساڵی 2005 خولی دووەمی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان کرا كە لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانهاوكات بوو. ئەمەش یەكەمین هەڵبژاردنی گشتی بوو كە دوای رووخانی رژێمی سەدام لە كوردستان و عێراق بکرێت.
لەهەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005دا دانیشتوانی كوردستان جیا لە دانیشتوانی ناوچەكانی دیکەی عێراق، لەیەككاتدا دەنگیان بۆ هەڵبژاردنی سێ ئەنجوومەنی جیاواز دا. ئەوانیش، ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستان- عێراق لە سنووری پارێزگاكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) و ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجوومەنی پارێزگاكان بوون.
لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا 13 لیستی جیاواز بەشداریان لە ململانێكاندا كرد. تێیدا 1.753.919 كەس لە دانیشتوانی هەرێمی كوردستان بەشدارییان كرد. لەم هەڵبژاردنەدا، ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان لە 105 ئەندامەوە بۆ 111 ئەندام زیادكرا. لەئەنجامدا تهنیا سێ لیست لە كۆی 13 لیست كە بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكاندا كردبوو، توانییان بگەنە پەرلەمان. ئەوانیش لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) كە (104) كورسی و لیستی (كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان- عێراق) كە (6) كورسی و لیستی (حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و سەربەخۆكان) كە (1) كورسییان هێنا.
لەم خولەدا لەبەرئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە سێ هێزی كاریگەری سەر گۆڕەپانی سیاسی كوردستان بوون، بە یەك لیست دابەزین، بۆیە ناتوانین بڵێین نەخشەی سیاسی پەرلەمان فرەیی بووە، بەڵكو لەژێر كاریگەریی قۆناغەكەدا كە لەدوای رووخانی رژێمی بەعس بوو، زیاتر بیر لەوە دەكرایەوە چۆن كورد بتوانێت بەیەك دەنگ و لیست و قەوارەیەكی بەهێزەوە بچێتە بەغدا.
كەواتە دەتوانین بڵێین نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە خولی یەكەم و دووەمدا پتر پێكهاتەیەكی دوانەیی بووە.
دواتر رۆژی 25/7/2009 خولی سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەئامادەبوونی چەندین چاودێری نێودەوڵەتی و بیانی وعەرەبی و ناوخۆیی بەڕێوەچوو. لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستاندا، 24 لیست بۆ كێبركێ لەسەر 111 كورسی بەشداری هەڵبژاردنیان كرد، 11 لیست توانییان بگەنە پەرلەمان. گرنگترین ئەو لیستانەش كە رێژەی بەرچاوی كورسییەكانی پەرلەمانیان وەدەستهێنابوو، بریتی بوون لە لیستی (كوردستانی)ی (پارتی و یەكێتی) بە 59 كورسی، لیستی (بزووتنەوەی گۆڕان) بە 25 كورسی، لیستی (خزمەتگوزاری و چاكسازی)ی (یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی و حزبی سۆسیالیستی كوردستان و حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان) بە 13 كورسی، لەگەڵ كۆمەڵێك لیستی خاوەن دوو یان یەك كورسی . لە خولی سێیەمی پەرلەماندا نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان گۆڕانكاری بەسەرداهات، بەشێوەیەك كە بۆیەكەمجار لەناو پەرلەماندا، لانیكەم چوار هێزی سەرەكی هەبوون، نەك دووهێز وەك لە خولی یەكەم و دووەمدا تێبینی دەكرێت.
رۆژی 21/9/2013 پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان بەسیستمی نیمچەكراوە بەڕێوەچوو.
(31) لیست بەشداریی پرۆسەكەیان كرد و دەكرێت بڵێین كە پرۆسەی هەڵبژاردن لەسایەی ركابەرییەكی بەهێزی نێوان هێزە سیاسیەكانی گۆڕەپانی سیاسی هەرێمدا بەڕێوەچوو. ئەنجامەكانیشی تا راددەیەك بێ كێشە و تانە لێدان لەلایەن سەرجەم هێزە سیاسیەكانەوە قبوڵ كران. (17) لیست تێیدا سەركەوتن كە گەورەترینیان بریتبوون لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە 38 كورسی و بزووتنەوەی گۆڕان بە 24 كورسی و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە 18 كورسی و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە 10 كورسی و كۆمەڵی ئیسلامی بە 6 كورسی.
نەخشەی سیاسی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان پتر لە هەموو خولەكانی دیكە جۆراوجۆرە. سێ لیستی گەورە (پارتی 38 كورسی و گۆڕان 24 كورسی و یەكێتی 18 كورسی) كە سەرجەمیان (80 كورسی)یان هەیە و رێژەی 72%ی سەرجەم كورسیەكانی پەرلەمانیان بردبوو. دەتوانین بڵێین، وەك رووداوە سیاسییەكانی چوار ساڵی رابردووش سەلماندوویانە، پرۆسەی سیاسی لەنێوان ئەم سێ هێزەدا بەڕێوەبراوە. بەواتایەك، نەخشەكێشی سەرەكی رووداوەكان، لانیكەم لەناوخۆدا، ئەم سێ هێزە بوون. دوو لیستی مامناوەندی (یەكگرتوو 10 كورسی و كۆمەڵ 6 كورسی) سەرجەمیان (16 كورسی) پەرلەمانیان هەیە كە دەكاتە ڕێژەی 14%ی كورسیەكانی پەرلەمان، زیاتر بە هاوپەیمانی لەگەڵ یەكێك یان زیاتری كوتلە گەورەكانی سەرەوە دەتوانن سیاسەتێك پەیڕەو بكەن. (15) كورسییەكەی دیكە لە نێوان (11) لیستی بچوكدا دابەش بوون كە (7) لیستیان لە چوارچێوەی كۆتای پێكهاتەكانی گەلی كوردستاندان. بۆیە دەتوانین بڵێین كە لە نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان و لەوەشەوە هەرێمی كوردستان لە خولی چوارەمی پەرلەماندا، هێز و پێگەی سیاسی لەنێوان هێزە سیاسییەكاندا بەشێوەیەكی تاڕادەیەك فراوان دابەش بووە. لێرەوە دەتوانین تێبینی بكەین كە نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی چوار خولدا، لە نەخشەیەكی سادەی دوو لیستی سەرەكییەوە، لە خولەكانی یەكەم و دووەمەوە بۆ نەخشەیەكی سێ لیستی مەزن و لیستێكی مامناوەندی لە خولی سێیەم، پاشانیش نەخشەیەكی سێ لیستی گەورە و دوو لیستی مامناوەندی لە خولی چوارەمیدا گۆڕاوە. ئەم بارەش بووە هۆكاری سەرەكی ناسەقامگیریی پرۆسەی سیاسی لەم خولەی پەرلەماندا، هەربۆیە پەرلەمان سەرەڕای كۆمەڵێك فاكتەری دیكە، بووە جێگەی كێشمەكێشی سەرەكی نێوان هێزە سیاسییەكان. هەر ئەوەش بوو وایكرد ئەم خولەی پەرلەمان بە بەراورد بە خولەكانی دیكەی پەرلەمان كەمترین رێژەی یاسا و بڕیار (تەنیا 8 یاسا لە ساڵی 2014 و 9 یاسا لە ساڵی 2015) دەربكات. جگە لەوە، سەرەڕای پێداویستی بەردەوامی كۆمەڵگا بە كارایی دەسەڵاتی یاسادانان لە سیستەمی دیموكراسیدا بەگشتی و لە سیستەمی پەرلەمانیدا بەتایبەتی، كار گەیشتە ئەو ئاستەی پەرلەمان دابخرێت.
3- ئەركە هەنووكەییەكانی بەردەم خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان
دامەزرانی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 1992، مانای دامەزرانی هەرێمی كوردستان دەدات. پەرلەمان بەردی یەكەمی بناغەی هەرێمی كوردستان و سەرجەم كایە سیاسیەكانیەتی، لەوێوە پرۆسەكە بەچوارچێوەیەكی شەرعی و یاسایی و دامەزراوەیی دەستی پێكرد و پشتیوانی نێودەوڵەتیشی لەسەر هەموو ئاستەكانی هەرێمی و جیهانی، دەوڵەتی و رێكخراوەكان وەدەستهێنا. كەواتە پەرلەمانی كوردستان هەمیشە لە دامەزراوەیەكی یاسادانەر زیاتربووە. بەڵكو وەك مەرجەعی هەرێمیش چاوی لێكراوە. بۆیە دەبێت هەمیشە لە دووڕیان و بڕیارە چارەنووسسازەكاندا بڕیار بدات.
ئەوە پەرلەمانی كوردستانە كە دەبێت هاوسەنگی پەیوەندی نێوان دامەزراوەكانی هەرێم و هاووڵاتیان رابگرێت، هەروەها دەبێت پەیوەندی نێوان حزبەكان، هەرێم و عێراق، هەرێم و دراوسێكانی، هەرێم و جیهانیش بەڕێوەبەرێت. دەبێت خاكی هەرێم بپارێزێت و داكۆكی لە ئیستحقاقە مێژوویی و نەتەوەییەكانی بكات. دەبێت چوارچێوە یاساییەكانی بۆ دابڕێژێت و بڕیاربدات و بەدواداچوونیشیان بۆ بكات.
لەم سۆنگەوەیە، ئەگەر دامەزراوەی پەرلەمان بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی سیاسی لەهەر قەوارەیەكی دیموكراسیدا گرنگ بێت، ئەوا بەڕەچاو كردنی دۆخی نەتەوەیی كورد و بارودۆخی هەرێمی كوردستان لەماوەی پتر لە دوو دەیەدا، گرنگی پەرلەمانی كوردستان تەنانەت بۆ مان و نەمانی قەوارەی هەرێم و وجودی نەتەوەیی كورد سەردەكێشێت. لێرەوەیە كە پەرلەمانی كوردستان لە داهاتوودا بڕیاری چارەنووسساز لەسەر كۆمەڵێك پرسی گرنگی پەیوەست بە هەرێمی كوردستان بدات، كە دەكرێت لەم خاڵانەی خوارەوەدا چڕبكرێنەوە:
1- سنووری هەرێمی كوردستان: بەواتای ئەو ناوچانەی كە لە ماددەی 140ی دەستوری عێراقی ساڵی 2005 دا بە (ناوچە کێشەلەسەرەکان) ناسێندراون. لەڕاستیدا ئەو ناوچانە تەنیا سنووری نێوان چەند پارێزگایەك نین، بەڵكو بابەتەكە لە رەهەندی جوگرافی گەورەترە و پەیوەستە بە جوگرافیای ناسنامەی نەتەوەییەوە، بۆیە بابەتەكە تەنیا جێبەجێكردنی ماددەیەكی دەستوری نییە، بەڵكو پەیوەستە بەماف و ئیستحقاقی نەتەوەیەكەوە، نەتەوەیەك كە تاكە قەوارەیەكی دەستووری نوێنەرایەتی دەكات، ئەویش پەرلەمانی كوردستانە. لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری كەركووكیشەوە ئەو پرسە بۆ هەموو كوردێك بووەتە خاڵ و بابەتێكی گرنگی مرۆیی و نەتەوەیی، بۆیە دەبێت پەرلەمانی كوردستان بۆ هەر بڕیار و پێشهاتێكی لەوبارەیەوە بە چووستی و كارایی ئامادەبێت.
2- دەستكەوتە دەستوورییەكان: ئەمڕۆ پتر لەهەر كاتێكی دیكەی دوای رووخانی رژێمی بەعس (ساڵی 2003) دەستكەوتە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان لەژێر هەڕەشەدان، تا ئەوەی هەوڵێك بۆ پەرتكردن و دووبارە بەپارێزگاكردنەوەی هەرێمی كوردستان هەبوو. لێرەدا پەرلەمانی كوردستان دوو ئەركی دەكەوێتە ئەستۆ، كە خۆیان دەبیننەوە لە: یەكەم، ئەركی نوێنەرایەتیكردنی سەرجەم دانیشتووانی هەرێمی كوردستان و دامودەزگاكانی وەك قەوارەیەكی سیاسی یەكپارچە. دووەم، تەیاركردنی رای گشتی ناوخۆیی و جیهانی لەبارەی پاراستنی دەستكەوتە دەستورییەكانی هەرێم و بڕیاردان لەسەر هەر دانوستاندنێك كە لەنێوان هەرێم و بەغدا بكرێت. ئەمەش وادەخوازێت كە پەرلەمان لەسەر ئەو بابەتە چارەنووسسازە یەكدەنگ بێت.
3- بارودۆخی ناوخۆ: ئێستا هەرێم بەبارێكی گوزەرانی خراپدا تێدەپەڕێت. بارێكی سیاسی ناكۆك و ناجۆری هەیە و پەیوەندی نێوان هاووڵاتی و دامەزراوە حكومییەكانیش لە بێمتمانەییدایە. پەیوەندی نێوان حیزبەكانیش خراپە و كێشەی گەندەڵی پێویستی بەچارەسەرێكی خێرا هەیە. هەموو ئەوانە دەخوازن كە هەرێمی كوردستان پەرلەمانێكی هەبێت كە رەنگدانەوەی سەرجەم شەبەنگ و رەنگە جیاجیاكانی گۆڕەپانی سیاسیی كوردستان بێت تا لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، یەكگرتوویی و یەكپارچەیی هەرێم بسەلمێنرێت و حكومەتێكی چالاك و بەهێز و كارا دابمەزرێت كە لەلایەن پەرلەمانەوە پشتیوانی لێبكرێت. جگە لەوە، لەئاستی تەحەددیەكان بێت و داخوازییەكانی هاووڵاتی بێنێتەدی، باری گوزەران و ژیانی هاووڵاتیان باش بكات و هەستكردن بە دادپەرەوەری زیندووبكاتەوە. بەواتایەك، پێویستی بە پێداچوونەوەیەكی كارا بە پرۆسەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ناوخۆدا هەیە.
هەموو ئەم خاڵانەی سەرەوە بۆمان رووندەكەنەوە كە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان خولێكی چارەنووسساز دەبێت. لەم سۆنگەیەشەوە پێشبینیكردنی پێكهاتە و دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان گرنگی خۆی هەیە. ئەمەش دەكرێت لەبەر رۆشنایی خوێندنەوەی رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیانی كوردستاندا بکرێت، كە ئامانجی ئەم لێكۆڵینەوەیەیە.
4- رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان
بەمەبەستی پێشبینی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكان بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، كە بڕیارە لە رۆژی 30 ئەیلولی 2018 دا بکرێ، لەڕێگەی خوێندنەوەی رەفتاری دەنگدەران، چوارچێوە و داتا و ئەنجامەكانی ئەم لێكۆڵینەوە لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەخەینەڕوو:
میتۆد و چوارچێوەی لێكۆڵینەوەكە
میتۆدی لێكۆڵینەوە: بۆ خوێندنەوەی رەفتاری دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان میتۆدی سەرەكی لێكۆڵینەوەكەمان میتۆدی مێژوویی، شیكاری، بەراوردكاریە. میتۆدی مێژوویی، بەوەی پشت دەبەستین بەخوێندنەوەی رەفتاری دەنگدان لە هەڵبژاردنەكانی پێشوو لە هەرێمی كوردستاندا. میتۆدی شیكاری بەوەی سەرجەم داتاكانی هەڵبژاردنەكانی پێشوو شیدەكەینەوە بەمەبەستی گەیشتن بەدیاریكردنی رەفتاری دەنگدان لەهەرێمدا. میتۆدی بەراوردكاری بەوەی بەراورد دەكەین لەنێوان رەفتاری دەنگدانی دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقدا.
چوارچێوەی لێكۆڵینەوە: لەبەر ئەوەی ئێمە لەنێوان رەفتاری دەنگدان لە هەرێمی كوردستان لەنێوان هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقی بەراورد دەكەین، لەڕووی سنووری جوگرافییەوە لێكۆڵینەوەكە تەنیا هەرێمی كوردستان وەردەگرێت كە پێكدێت لە پارێزگاكانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆك)، چونكە تەنیا ئەو سێ پارێزگایەمان هەیە كە هەردوو هەڵبژاردنەكەی تێدا بکرێ و لە دەرەوەی ئەم پارێزگایانە هەڵبژاردنەكان بۆ پەرلەمانی كوردستان ناکرێن. جێگای ئاماژە پێكردنیشە كە مەبەستمان لەپارێزگای سلێمانی بریتیە لە سنووری هەردوو پارێزگای سلێمانی و پارێزگای هەڵەبجە، چونكە هێشتا لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقدا پارێزگای هەڵەبجە لەچوارچێوەی پارێزگای سلێمانیدا مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. ئەوە جگە لەوەی كە پارێزگای هەڵەبجە تازەیە و هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی كوردستان وەك پارێزگا تێدا نەکراو، بەڵكو هەڵبژاردنەكانی ئەیلولی 2018 یەكەم هەڵبژاردن دەبێت كە لەدوای بەپارێزگابوونییەوە تێیدا بکرێت.
لەڕووی سنووری كاتیشەوە، لەبەر ئەوەی كە لێكۆڵینەوەكە پشت بە بەراوردكردن لەنێوان هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق دەبەستێت و ئاشكراشە كە رەفتاری دەنگدان وەك هەر رەفتارێكی دیكەی مرۆڤ دەكەوێتە ژێر كاریگەری گۆڕانكارییەكان كە هەمیشە خێران، بۆیە ناتوانین پێشبینی رەفتاری دەنگدان بۆ هەریەك لەو هەڵبژاردنانە لەسەر بنەمای هەڵبژاردنێكی دیكە بكەین كە ماوەی نێوانیان زۆر دوور بێت. چونكە ئەگەر زۆرە كە گۆڕان بەسەر رەفتارەكەدا بێت. بۆیە لێرەدا هەڵبژاردنی یەكەم خولی پەرلەمانی كوردستان، كە لەساڵی 1992 دا کراوە، لە توێژینەوەكەماندا وەدەردەنێین، چونكە هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی عێراق كە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان دەنگیان تێدا دابێت نزیك بە هەڵبژاردنەكەی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستان نییە. بگرە لەگەڵ یەكەم پەرلەمانی هەڵبژێردراوی عێراقی كە هاووڵاتیانی هەرێمیش بەشدارییان تێدا كردبێت (خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراقی ساڵی 2005)، نزیكەی 13 ساڵیان لەبەیندایە. ئەم ماوەیەش رێگرە لە هەر جۆرە بەراوردكارییەك لەنێوان رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان تێیاندا.
هەروەها هەڵبژاردنەكانی خولی دووەمی پەرلەمانی هەرێمی كوردستانیش لە لێكۆڵینەوەكەماندا وەدەردەنێین، هەرچەندە هاوكاتیش بوو لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق، چونكە لەگەڵ ئەوەی هەردوو هەڵبژاردنەكە لە یەكڕۆژدا کران، لەهەمانكاتیشدا، بۆ هەردوو هەڵبژاردنەكەش زۆربەی حیزبە كوردستانییەكان بەیەك لیست دابەزین و لەبەرئەوەش بوارێك نامێنێتەوە بۆ ئەوەی خوێندنەوە بۆ رەفتاری دەنگدان بكەین. چونكە هاووڵاتی هیچ بوارێكی لەبەردەمدا نەبوو تەنیا ئەوە نەبێت كە یان نەچێت بۆ دەنگدان یان كە دەنگیدا ئەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان یەك لیستی لەبەردەمدایە و بۆ پەرلەمانی عێراقیش تەنیا یەك لیستی كوردستانیی سەرەكی هەبوو. كەواتە دیسانەوە شوێنێك بۆ بەراوردكاری لە نێوان رەفتاری دەنگدان لەهەردوو هەڵبژاردنەكە و بۆ هەردوو پەرلەمانەكە (كوردستان و عێراق) نامێنێت.
بەڵام هەردوو هەڵبژاردنەكانی خولی سێیەم (تەمموزی ساڵی 2009) و خولی چوارەمی (ئەیلولی ساڵی 2013) پەرلەمانی كوردستان و هەردوو هەڵبژاردنەكانی خولی دووەم (ئازاری ساڵی 2010) و خولی سێیەم (نیسانی ساڵی 2014)ی پەرلەمانی عێراقی وەك سمپڵی لێكۆڵینەوەكەمان وەردەگرین لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە:
1- لەسەرجەم ئەم هەڵبژاردنانەدا حیزبەكانی كوردستان یان بەتەنیا یان لەچوارچێوەی هاوپەیمانیی سنوورداردا لیستیان هەبووە. ركابەری لەنێوان حیزبەكاندا هەبووە و هاووڵاتی لەنێوان كۆمەڵێك لیستدا بواری هەڵبژاردنی هەبووە و هێزە كوردستانیەكان وەك هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005 بەیەك لیست دانەبەزیون. جگە لەوە، بەنزیكەیی، لیستەكان بۆ هەردوو هەڵبژاردنەكە وەك یەك دووبارە بوونەتەوە و دەكرێت بەراورد لەنێوان ئەنجامەكانیاندا بكەین.
2- هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق یەك لەدوای یەك كراون و ماوەی نێوان هەر دوو هەڵبژاردنیش هەمیشە لەساڵێك كەمتر بووە. بۆیە بواری بەراوردكاری لەنێوان رەفتاری دەنگدان لەسەر دوو ئاست هەیە، یەكەم، دوو هەڵبژاردنەكە لەیەكدی جیاوازبوون، دووەمیش، ماوەی نێوانیان بایی ئەوەندە كەم بووە كە بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی گۆڕانكاریی ئەوەندە گەورەی بەسەردا نەهاتووە و بەڵكو تا راددەیەكی زۆر وەك یەك بوون. بۆیە دەكرێت بپرسین لەهاوشێوەبوونی بارودۆخ و ژینگەی كۆمەڵگای كوردستاندا، داخۆ بەگۆڕانی جۆری هەڵبژاردنەكە رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان لەنێوان دوو هەڵبژاردنی لێكنزیكدا دەگۆڕێت یان نا؟
3- سەرەڕای ئەوانەش، سیستەمی ئەو هەڵبژاردنانەی وەك سامپڵ وەرگیراون وەك یەكن، ئەویش سیستەمی رێژەیی بەلیستی نیمچە كراوەیە. تەنیا لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ساڵی 2009 نەبێت كە سیستەمەكە رێژەیی بەلیستی داخراو بوو.
بەڵام دەبێت تێبینی ئەم خاڵانەش بكەین:
- بەراوردكارییەكە لەنێوان سەرجەم ئەو لیستانەدا ناكەین كە بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكاندا كردووە، بەڵكو تەنیا ئەو لیستانەمان هەڵبژاردووە كە قەوارەیان گەورە یان مامناوەندی بووە (لەڕاستیدا پێناسەیەكی دیاریكراو نییە بۆ لیستی گەورە یان مامناوەندی یان بچووك لە هەر پەرلەمانێكدا، هەروەها رێژەیەكی دیاریكراویش نییە بۆ ئەو دیاریكردنە، بەڵام دەكرێت پێناسەی لیستی گەورە بەوە بكەین كە لیستێكە دەتوانێت سیاسەتێكی دیاریكراو بەتەنیا یان بەهاوكاری لیستێكی مامناوەندی یان چەند لیستێكی بچووك بسەپێنێت یان رابگرێت، لەكاتێكدا لیستی مامناوەندی و بچووك ناتوانن ئەو هەژموون و كاریگەرییەیان هەبێت.)، ئەمەش لەبەر ئەوەی ژمارەی كورسییەكانی لیستە بچووكەكان هێندە كەمن كە كاریگەرییان لەسەر نەخشەی سیاسی پەرلەمان لاوازە. لەلایەكی دیكەش زۆربەی ئەو لیستانە تایبەتن بە پێكهاتەكانی ئایینی و ئیتنی یان ئەو ئایدیۆلۆژیا و بۆچوونانەن كە لە نەخشەی سیاسی هەرێمدا رووبەرێكی زۆر كەمیان هەیە و ناكرێت یاسا و رێسای گشتگیریان لێ دەربخرێت.
- بۆ بەراوردكارییەكە پشتمان بەدوا داتاكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بەستووە كە لایەنی سەرپەرشتیار و بەڕێوەبەری پرۆسەی هەڵبژاردنەكانە. هەروەها ئەو تانانەی كە لەلایەن لیستەكانەوە سەبارەت بە ساختەكاری دراون و كۆمسیۆن پشتڕاستی نەكردوونەتەوە، لەبەرچاو نەگیراوە، چونكە ئەوە كاری ئەم توێژینەوەیە نییە و ناشتوانین پشت بەداتای نافەرمی ببەستین.
پرسیاری سەرەكی و سامپڵەكانی لێكۆڵینەوەكە
پرسیاری سەرەكی
لە ڕاستیدا ئامانجی لێكۆڵینەوەكەمان ئەوەیە كە هەوڵ بدەین پێشبینی پێكهاتە و نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە هەڵبژاردنەكانی ئەیلولی 2018 دا دیاری بكەین. بۆ ئەم مەبەستەش پرسیاری سەرەكیمان ئەوەیە:
لە ئەگەری نزیكبوونی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق و وەك یەكبوونی بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و لیستەكانی بەشدار لەهەڵبژاردنەكاندا، ئایا دەكرێت ئەنجامەكانی هەڵبژاردنێكی نزیك كە پێشتركراوە ببێتە بنەمایەك بۆ پێشبینیكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنێكی دیكە؟ ئایا رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان لەنێوان دوو هەڵبژاردنی(پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق) یەك لەدوای یەكی لەیەكدی جیاوازی لەیەكدی نزیك لەهەرێمی كوردستاندا، جێگیرە یان دەگۆڕێت؟
سامپڵەكانی لێكۆڵینەوەكە
بۆ گەیشتن بەوەڵامی پرسیاری لێكۆڵینەوەكە، وەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێدا كە چوار هەڵبژاردنمان وەك نموونە وەرگرتووە ئەوانیش بریتین لە:
- هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان - تەمووزی 2009 و هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق – ئاداری 2010.
- هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان – ئەیلولی 2013 و هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق – نیسانی 2014.
داتا و بەراوردكارییەكان
لە سەرجەم داتا و بەراوردكارییەكانیشدا رەچاوی ئەم خاڵانەمان كردووە:
- خشتەكان و داتاكانی هەر سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان بۆ هەردوو هەڵبژاردنەكە دەخەینەڕوو. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە هەرچەندە هەرێمی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەیەك بازنەی هەڵبژاردن دێتە ژماردن، بەڵام بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقی هەر پارێزگایەك بەبازنەیەكی هەڵبژاردن دەژمێردرێت، بۆیە ئێمەش بەراوردكارییەكە لەسەر هەردوو ئاستی پارێزگا و هەرێمیش دەکەین.
- بەراوردكارییەكە لەسەر هەردوو ئاستی پارێزگاكان و هەرێمیش لەنێوان رێژەی دەنگی لیستەكاندا دەكەین، نەك ژمارەی دەنگەكانیان. ئەمەش بەمەبەستی دەرخستنی ئەنجامەكانە و بۆ ئەوەی گۆڕانی ئاستی بەشدارینەكردن لەهەڵبژاردنەكاندا كاریگەری لەسەر لێكۆڵینەوەكە دانەنێت. چونكە وایدادەنێین كە بەشدارینەكردن بەهەمان رێژە كاریگەری لەسەر ئەنجامەكانی لیستەكان دادەنێت.
داتاكانیش بەم شێوەیەی خوارەوەن:
یەكەم: بەراورد لەنێوان داتاكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە تەمموزی ساڵی 2009 و هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئاداری ساڵی 2010.خشتەی (1) داتاكانی هەردوو هەڵبژاردنەكە بەپێی هەر سێ پارێزگاكەی ئەوسای هەرێم، تەنیا بۆ لیستە گەورەكان، دەخاتەڕوو. پاشان لە وێنەكانی (1 و 2) دا داتاكانی ئەم خشتەیە كراونەتە چارتێك.
* بۆ هەڵبژاردنی ساڵی 2009ی پەرلەمانی كوردستان، لیستەكە بەناوی (لیستی كوردستانی) بوو، بەڵام بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی ساڵی 2010 لیستەكە بەناوی (هاوپەیمانی كوردستانی ) بوو. لەهەردوو هەڵبژاردنەكەشدا لە هاوپەیمانی (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان) پێكدەهات.
** بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2009 لیستەكە بەناوی (خزمەتگوزاری و چاكسازی) بوو كە لە هاوپەیمانی نێوان هەریەك لە (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان و حزبی سۆسیالیستی كوردستان و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان) پێكدەهات بەڵام، بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی ساڵی 2010 هەر لایەنەو بەلیستێك بەشداری كرد.
لە داتا و ئەنجامەكانی خشتەی (1) ەوە:
1- بەراوردكارییەكە تەنیا لەسەر (لیستی كوردستانی) و (لیستی گۆڕان)دا دەکەین و (لیستی خزمەتگوزاری و چاكسازی) وەرناگرین و تەنیا وەك زانیاری خراوەتەڕوو، چونكە ئەم لیستە لە هەڵبژاردنەكان بۆ پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2009، لە هاوپەیمانی نێوان چوار لایەنی سیاسی (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان و حیزبی سۆسیالیستی كوردستان و حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان) پێكدەهات، بەڵام بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2010، ئەم هاوپەیمانیە هەڵوەشایەوە و هەر لایەنە و بە تەنیا وەك لیستێك بەشداریی كرد. بۆیە لە رووی زانستیەوە ناكرێت بەراورد لەنێوان ئەنجامەكانی لیستەكە لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و ئەنجامەكانی هەر چوار لایەنەكەی لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقدا بکەین.
2- لە داتاكانەوە ئەوە دەخوێنینەوە كە بەشێوەیەكی گشتی گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی لیستی كوردستانی (هاوپەیمانی پارتی و یەكێتی) لەسەر ئاستی پارێزگاكان تا راددەیەك روویانداوە، بەڵام گۆڕانكارییەكانی رێژەی دەنگەكان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە رێژەی (57.23%) لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2009وە گۆڕاوە بۆ رێژەی (58.31%) لە هەڵبژاردنی ساڵی2010ی پەرلەمانی عێراق. واتا بە رێژەی (1.08%)ی دەنگی سەرجەم هەرێم زیادی كردووە. (بڕوانە وێنەی 1 و وێنەی 2).
3- لە داتاكانەوە ئەوە دەخوێنینەوە كە بەشێوەیەكی گشتی گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی لیستی بزووتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی پارێزگاكان تا ڕاددەیەك روویداوە. بەڵام گۆڕانكارییەكانی رێژەی دەنگەكانی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە رێژەی (23.78%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2009ی پەرلەمانی كوردستان گۆڕاوە بۆ رێژەی (21.74%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2010ی پەرلەمانی عێراق. واتا بەڕێژەی (2.04%) دەنگەكانی لە سەرجەم هەرێمی كوردستان كەمی كردووە. (بڕوانە وێنەی 1 و وێنەی 2).
4- بەپێی ئەو داتا و وێنە و شرۆڤانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین كە رەفتاری دەنگدان لە نێوان هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2009ی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010ی پەرلەمانی عێراقی بۆ لیستە گەورەكان بەنزیكەیی وەك یەكبووە و گۆڕانێكی ریشەییان بەسەردا نەهاتووە.
دووەم: بەراورد لەنێوان داتاكانی هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنی ساڵی 2014ی پەرلەمانی عێراق.
خشتەی (2) داتاكانی هەردوو هەڵبژاردنەكە بەپێی هەر سێ پارێزگاكەی ئەوسای هەرێم، تەنیا بۆ لیستە گەورەكان دەخاتەڕوو. پاشان لە وێنەكانی (3 و 4) دا داتاكانی ئەم خشتەیە كراونەتە چارت.
لە داتا و ئەنجامەكانی خشتەی (2)ەوە:
1- بەراوردكارییەكە تەنیا لەنێوان لیستە گەورەكان (پارتی دیموكراتی كوردستان، بزووتنەوەی گۆڕان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان) و لیستە مامناوەندییەكان (یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، كۆمەڵی ئیسلامی) دا کراوە و لیستە بچووكەكان وەلا نراون. وەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێدا، لەبەر ئەوەی كاریگەرییان لەسەر نەخشەی سیاسی پەرلەمان نییە.
2- لە داتاكانەوە ئەوە دەخوێنینەوە كە بەشێوەیەكی گشتی تا راددەیەك گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر ئاستی پارێزگاكان روویداوە. رێژەی دەنگەكانی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە رێژەی (37.52%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستان گۆڕاوە بۆ رێژەی (36.40%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014ی پەرلەمانی عێراق. واتا بەڕێژەی (1.12%)ی دەنگی لە هەرێمی كوردستان كەمی كردووە. (بڕوانە وێنەی 3 و وێنەی 4).
3- بەشێوەیەكی گشتی تا راددەیەك گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی بزووتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی پارێزگاكان روویداوە. رێژەی دەنگەكانی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە ڕێژەی (24.14%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستان گۆڕاوە بۆ رێژەی (21.89%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014ی پەرلەمانی عێراق. واتا بە رێژەی (2.25%)ی دەنگی كەمی كردووە. (بڕوانە وێنەی 3 و وێنەی 4).
4- بەشێوەیەكی گشتی تا راددەیەك گۆڕانكاری لەڕێژەی دەنگەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەسەر ئاستی پارێزگاكان روویداوە. رێژەی دەنگەكانی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە رێژەی (17.72%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستان گۆڕاوە بۆ رێژەی (23.08%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014ی پەرلەمانی عێراق . واتا بەڕێژەی (5.36%)ی دەنگی لە سەرجەم هەرێمی كوردستان زیادیكردووە. (بڕوانە وێنەی 3 و وێنەی 4).
5- گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەسەر ئاستی پارێزگاكان روویداوە. رێژەی دەنگەكانی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، لە رێژەی (9.45%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستان گۆڕاوە بۆ رێژەی (8.77%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014ی پەرلەمانی عێراق. واتا بە رێژەی (0.68%)ی دەنگی كەمی كردووە. (بڕوانە وێنەی 3 و وێنەی 4).
6- گۆڕانكاری لە رێژەی دەنگەكانی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان لەسەر ئاستی پارێزگاكان تا روویداوە. رێژەی (6.00%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2013ی پەرلەمانی كوردستان گۆڕاوە بۆ رێژەی (6.50%) لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014ی یەرلەمانی عێراق. واتا بە رێژەی (0.5%)ی دەنگەكانی زیادیكردووە. (بڕوانە وێنەی 3 و وێنەی 4).
7- بەپێی ئەو داتا و وێنە و شرۆڤانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین كە رەفتاری دەنگدان لە نێوان هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2013 و هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقی ساڵی 2014 بۆ سەرجەم لیستە گەورەكان جگە لە لیستی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە دەنگەكانی بە رێژەی (5.36%) زیادیكردووە، وەك یەكبووە و گۆڕانێكی ریشەیی بەسەردا نەهاتووە. هەروەها بۆ سەرجەم لیستە مامناوەندیەكانیش بەنزیكەیی وەك خۆی بووە و گۆڕانێكی ڕیشەیی بەسەردا نەهاتووە.
پێشبینی بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان (ئەیلول 2018)
وەك ئاماژەمان پێدا، مەبەستی سەرەكیمان لەم لێكۆڵینەوەیە بریتییە لە وەڵامی پرسیارێكی سەرەكی، ئەویش: لەئەگەری نزیكبوونی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق و وەك یەكبوونی بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و لیستەكانی بەشدار لەهەڵبژاردنەكاندا، ئایا دەكرێت ئەنجامەكانی هەڵبژاردنێكی نزیك كە پێشتركراوە ببێتە بنەمایەك بۆ پێشبینیكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنێكی دیكە؟ ئایا رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیان لەنێوان دوو هەڵبژاردنی(پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانی عێراق) یەك لەدوای یەكی لەیەكدی جیاوازی لەیەكدی نزیك لەهەرێمی كوردستاندا، جێگیرە یان دەگۆڕێت؟
بەپێی داتا و شیكارییەكانی ئەو سامپڵانەی وەرمانگرت، لە چوار هەڵبژاردنی ساڵانی راربردوودا كە دوو دوو لەیەكەوە نزیكبوون و لەیەكتریش جیاواز بوون، بۆمان دەركەوت لە هەریەك لەودوو هەڵبژاردنانەی كە لەیەكدی نزیكبوون، سەرەڕای جیاوازی هەڵبژاردنەكەش، رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان تا راددەیەكی زۆر جێگیر و لەیەكدی نزیكبووە. كەواتە دەتوانین لە هەڵبژاردنە لێكنزیكەكاندا ئەنجامەكانی ئەوەی پێشتریان بكەینە بنەمایەك بۆ پێشبینیكردنی ئەنجامەكانی ئەوەی دواتریان.
وەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێدا مەبەستی سەرەكیمان لەم لێكۆڵینەوەیە ئەوەیە كە لەسەر بنەمایەكی زانستیانە پێشبینی پێكهاتە و نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لە هەڵبژاردنەكانی ئەیلولی 2018 دا بكەین. بۆیە ئێستا، لە دوای وەڵامی پرسیاری سەرەكی لێكۆڵینەوەكە، دەكرێت لەسەر بنەمای ئەنجامە فەرمییەكانی هەڵبژاردنەكانی رۆژی 12 ئایاری 2018 بۆ پەرلەمانی عێراقی پێشبینی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی ئەیلولی 2018 بۆ پەرلەمانی كوردستان بكەین كە بەمشێوەیەی خوارەوەیە:
1- ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق (ئایار 2018) لە هەرێمی كوردستان
لێرەدا مەبەستمان ئەنجامەكانی لیستە گەورە و مامناوەندییەكانە نەك سەرجەم لیستەكان، ئەوەش بەپێی پارێزگاكانی هەرێم و لەسەرتاسەری هەرێمدا بەم شێوەیەی خوارەیە وەك لە خشتەی (3) ئاماژەیان پێدراوە.
سەرچاوە: كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق
* لەلایەن لێكۆڵەرەوە كۆكراوەتەوە و بەگوێرەی سەرجەم دەنگە دروستە دراوەكان لە پارێزگاكانی هەرێمدا رێژەی دەرهێنراوە.
2- ئەنجامە پێشبینیكراوەكان بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان (ئەیلولی 2018)
بە ڕەچاوكردنی ئەوەی كە، ئەو لیستە گەورە و مامناوەندییانەی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان خۆیان تۆماركردووە، هەمان ئەو لیستانەن كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێدان و بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقیش بەشدارییان كردبوو> هەروەها بەپێی سەلماندنی ئەوە بێت كە رەفتاری دەنگدانی هاووڵاتی هەرێم بەشێوەیەكی ریشەیی لەنێوان هەڵبژاردنە لێكنزیكەكاندا ناگۆڕێت، دەبێت ئەنجامی پێشبینیكراو بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان لە ئەیلولی 2018 لەسەر بنەمای ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقی لە ئایاری 2018 دا بەم شێوەیەی خوارەوە بێت:
- وەك ئاشكرایە كۆی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان (111) كورسیە، لەوانەش (11) كورسی كۆتای پێكهاتەكانە. كەواتە (100) كورسی بۆ لیستەكانی دیكە دەمێنێتەوە. بەگریمانەی ئەوەی كە لیستە بچووكەكان وەك هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان بۆ ساڵی 2013 نزیكەی (4) كورسی بەدەستدەهێنن (4 كورسیەكە بۆ هەریەك لەم لیستانە بوو (بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان(1) كورسی، سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان(1) كورسی، ئازادی (1) كورسی، ئاراستەی سێیەم (1) كورسی). بۆیە لێرە وایدادەنێین كە تەنیا (96) كورسی بۆ لیستە گەورە و مامناوەندییەكان دەمێنێتەوە كە بەپێی رێژەی دەنگەكانیان بەسەریاندا دابەشدەكرێن.
- لەكۆی ئەو (96) كورسییەی بۆ لیستە گەورە و مامناوەندییەكان دەمێنێتەوە، بەپێی رێژەی دەنگەكانیان، پارتی دیموكراتی كوردستان (43) كورسی، بزووتنەوەی گۆڕان (10) كورسی، یەكێتی نیشتمانی كوردستان (19) كورسی، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (5) كورسی، كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (5) كورسی، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری (6) كورسی، نەوەی نوێ (8) كورسی بە دەستدەهێنن. بڕوانە خشتەی (4).
ئەنجامەكانی لێكۆڵینەوەكە
لە هەموو ئەوەی پێشەوە دەكرێت ئەم ئەنجامانەی خوارەوە دەربخەین:
1- لیستە سەركەوتووە سەرەكییەكان (پارتی و گۆڕان و یەكێتی و یەكگرتوو و كۆمەڵ) كە پرۆسەی سیاسیان لە خولی چوارەمدا لە پەرلەمان و حكومەتیشدا بەڕێوەبردووە، وەك لیستی گەورە و مامناوەندی دەمێننەوە و بەردەوام دەبن و (82) كورسی كە دەكاتە رێژەی 73.8% كورسیەكان وەدەست دەهێنن، بەڵام دوو لیستی دیکەیان دەچێتە پاڵ كە ئەوانیش بریتین لە (لیستی هاوپەیمانی و لیستی نەوەی نوێ) كە ژمارەی كورسیەكانیان (14) كورسی واتا 12.6% سەرجەم كورسیەكان دەبێت. بەهەمووشیانەوە رێژەی 86.4% كورسییەكان دەبەن و بەوەش ژمارەی لیستە سەرەكییەكانی نێو پەرلەمان لە (5) لیستەوە دەبێتە (7) و ئەمەش واتای ئەوەدەدات كە نەخشەی سیاسی پەرلەمانی كوردستان لەڕووی ژمارە و قەوارەی لیستەكانەوە بەرەو دابەشبوونی زیاتر دەچێت.
2- بە لەبەرچاوگرتنی پێشبینیەكانی سەرەوە بۆ لیستە سەرەكییە براوەكانی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، لەبەر رۆشنایی وردبوونەوەی زیاتری لیستە سەرەكییەكانی پەرلەمان و كاڵبوونەوەی بەردەوامی جیاوازی نێوانیان و كەمبوونەوەی جیاوازی نێوان لیستە گەورەكان و لیستە مامناوەندییەكان، پێشبینیدەكرێت پرۆسەی دامەزراندنی حكومەتی نوێ وەكچۆن لە خولی چوارەمدا نزیكەی شەش مانگی پێچوو، ئەوا ئەمجارەشیان بخایەنێت و گرێ و گرفتی زۆری بێتەڕێ.
3- بە لەبەرچاوگرتنی ئەو راستییەی كە ئەم لیستە سەرەكییانە لەبەر گەلێك هۆكاری مێژوویی و جوگرافی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت كەسیی سەركردەكانیشیان و هەروەها لەبەر نەبوونی جیاوازییەكی تەواوی هزری و ئایدیۆلۆژی لەنێوانیاندا (لانیكەم لەنێوان هێزە عەلمانیەكانیاندا)، جگە لەوە، لەبەرئاڵۆزی پەیوەندییەكانیان كە بەردەوام جۆرێك ركابەریی توندیان هەبووە، چاوەڕواندەكرێت كە پرۆسەی یاسادانانی خولی پێنجەمی پەرلەمانیش سست و هێواش بێت. تا ئێستاش (لانیكەم لە خولی سێیەمی پەرلەمانەوە) هەندێك لە لیستەكان كاری پەرلەمانی و هۆڵی پەرلەمان بە درێژەپێدەری هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن تەماشا دەكەن و بەردەوام لەو چوارساڵەدا، بۆ كۆنترۆڵكردنی دەنگ و مەیلی رای گشتی و شەقام، خەریكی ركابەری و موزایەدەی سیاسین، ئەمەش كاریگەری لەسەر پەرلەمان دادەنێت.
4- سەرەڕای زۆربوونی ژمارەی لیستە مامناوەندیەكانیش كە كاری پەرلەمانی زەحمەت كردووە، شێوازی لیستی نیمچە كراوەش لە دەنگدانی هەڵبژاردنەكاندا، وایكردووە كە حیزبەكانیش تا راددەیەك كۆنترۆڵیان بەسەر ئەندام پەرلەمانەكانیاندا لاواز بێت. لە خولی چوارەمدا تێبینیمان دەكرد كە تەنانەت ئەندام پەرلەمانەكانیش تا راددەیەك بەسەربەخۆیی مامەڵەیان لەگەڵ رووداوەكاندا دەكرد. ئەوەندی گرنگییان راكێشانی سەرنجی رای گشتی بەلای خۆیاندا دەدا، هێندە بەلایانەوە گرنگ نەبوو كە پەرلەمان دەتوانێت ئەركەكانی خۆی جێبەجێ بکات یان نا. تەنانەت حیزبەكانیش بە ئەستەم دەیانتوانی لەدەرەوەی پەرلەمان مساوەمە لەسەر دەركردنی بریار و یاساكاندا لەگەڵ یەكتریدا بكەن. بە مانەوەی هەمان شێوازی دەنگدان، جارێكیتر ئەم دیاردەیە بەردەوام دەبێت و بگرە توندتریش دەبێت. دەبینین كە لیستی هاوپەیمانی و لیستی نەوەی نوێ دوو لیستی تازەن و هێشتا لەڕووی رێكخستنەوە بایی ئەوەندە توندوتۆڵ نین كە سەركردایەتی لیستەكان بتوانن بەئاسانی هەڵوێستی ئەندامەكانیان كۆنترۆڵ بكەن. ئەمەش جارێكی دیكە پرۆسەی مساوەمەكانی نێو پەرلەمان لەنێوان لیستەكاندا زەحمەتتر دەكات، لەكاتێكدا كە پەرلەمان بە جۆرێك مساوەمە و لێكتێگەیشتنی نێوان لیستەكانی، كارا و چالاك دەبێت.
راسپاردەكان
- لەگەڵ ئەوەی كە پەرلەمان شوێنی دەنگی جیاواز و نوێنەرایەتیكردنی راستەقینەی گەلە، دەبێت بزانین كە شوێنی مساوەمەی نێوان لیست و هێزەكانیشە لەگەڵ یەكتردا و دەبێت كولتووری لێكتێگەیشتن و رێككەوتنیش دابهێنرێت تا هێزە سیاسییەكان بتوانن لەو رێگەیەوە حكوومەتێكی چالاك و پرۆسەیەكی یاسادانانی خێراش پەیڕەو بكەن. دەبێت ئەو راستییە بزانین كە كاری پەرلەمانتاری درێژەپێدەری هەلًمەتەكانی هەڵبژاردن نییە.
- مەسەلە چارەنووسسازەكانی هەرێمی كوردستان لە ركابەریی سیاسی دەربهێنرێت و بەیەكدەنگ و یەكڕیز بڕیاریان لەبارەوە بدرێت. بەتایبەت لەبابەتەكانی پەیوەست بە مافە هەرە بنەڕەتییەكان وەك لە دەستووری عێراقدا هاتووە. بەهیچ شێوەیەكیش سازشیان لەبارەوە نەكرێت، بەڵكو هێزە سیاسییەكان و پەرلەمان وەك یەك تیم هەڵوێستیان لەبارەوە هەبێت و داكۆكییان لێ بكەن.
- وازهێنان لە حكوومەتی بنكە فراوان و دامەزراندنی حكومەتی زۆرینە، تا لەنێوان حكومەتی كارا و ئۆپۆزسیۆنی كارادا پرۆسەی سیاسی چالاكانە و لەبەرژەوەندی هاووڵاتیاندا بەڕێوەببرێت.
- جەختكردنەوەی پەرلەمانی داهاتوو لەسەر گرتنەبەری هەموو ئەو رێوشوێنانەی كە دیموكراسی لەهەرێمدا قوڵتر دەكەنەوە و بارو گوزەرانی خەڵًكی پێ باشتر دەبێت و بەكەمترین بەفیڕۆچوون سامانی هەرێم سەرف بكرێت.
تێبینی: بۆ بینینی وێنە و خشتەکان بەڕوونی، کلیکیان لەسەر بکە
سەرچاوەكان:
- فیلیب برو، علم الاجتماع السیاسی، ترجمە د.محمد عرب صاصیلا، گ 1، المۆسسە الجامعیە للدراسات والنشر، بیروت، 1998.
2- بروانە http://thesis.univ-biskra.dz/977/3/%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B5%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84.pdf
3-http://www.kurdistan-parliament.org/Default.aspx?page=page&c=Parliament-History1992\
http://kurdistan-parliament.org/Default.aspx?page=page&c=xol4
4- http://www.khec.krd/pdf/2014111582018_candid%20name.pdf
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ