بەگشتی قسە بكەین، گۆڕان و باشتربوون بە یەكێك لەم سێ رێگایانە روودەدات: گۆڕان كە سیستەم خۆی بەرهەمی دێنێت و، گۆڕانێك كە لە دەرەوەی سیستەمدا فەرز دەكرێت و هەندێجاریش، گۆڕان لە رێگای ئەكتەری نێودەوڵەتی و هێزی بیانییەوە دەسەپێنرێ.
هەندێ سیستەمی سیاسی بە سروشتی خۆیان نەرم و دێمۆكراتیكن، بە شێوەیەك كە ئەگەر لە شوێنێكدا گۆڕان پێویست بێت، ئەوە هەر سیستەمەكە خۆی گۆڕانكارییەكە بەرهەمدێنێ. بۆ نموونە ئەگەر زانرا رێژەی هەژاری یان بێكاری یان خۆكوشتن زیاد دەكات، دەستبەجێ لەنێو ئەو سیستەمە سیاسییەدا دیراسە دەكرێن و پلانی گونجاو دادەنرێ بۆ باشكردنی رەوشەكە.
لەو سیستەمە نەرمانەدا، حكومەت و ئۆپۆزیسیۆن و ئەكتەرە مەدەنییەكان هەستیار و كاران و دەتوانن پێكەوە، یان بە جیا، بەڵام بە ئاشتیانە كاربكەن. گۆڕانكاری لەو سیستەمانەدا، بە شێوەیەكی سروشتی، خۆی لە رێفۆرمی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا دەبینێتەوە و دیسان گۆڕانكاریەكانیش هەر ئاشتیانەن و بەپێی پارامیتەرەكانی سیستەمەكە دەچنە پێش. نموونەی ئەو سیستەمانە دەكرێ بەشێكی زۆری وڵاتانی رۆژئاوایی دێمۆكراتیك بن.
بەڵام هەندێجار سیستەمی سیاسی دیمۆكراتیك نییە، ئەگەر دیكتاتۆرییش نەبێ. لەو سیستەمەدا، خاوەنی سیستەم خۆی نایەوێ گۆڕانكاری بكا و دەرفەتێكیش بۆ ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی یان كۆمەڵگای مەدەنی ناهێڵێتەوە بۆ بەرهەمهێنانی گۆڕانكاریی پێویست. لەو چەشنە سیستەمەدا، زۆر ئەستەمە گۆڕانكاری بكرێت. خۆ ئەگەر گۆڕانكارییەكی گرینگیش بێتە گۆڕێ، دیسان بە رێگای ئاشتیانە نابێت.
بۆیە لەو سیستەمانەدا، لە جیاتی ریفۆرم، باس لە شۆڕش و بە تەوای گۆڕینی سیستەمی سیاسی دەكرێت. نموونەی ئەو سیستەمە سیاسیانەش بەشی هەرە زۆری وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریكا (رەنگە باشووری ئەفریكای لێ بەدەر بێت) و بەشێكیش لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینن.
لەهەندێ باری دیكەشدا، نە ریفۆرم مومكینە و نە شۆڕشیش. واتە نە سیستەمەكە دەتوانێ خۆی خۆی بگۆڕێ و نە هیچ هێزێكی ناوخۆییش دەتوانێ شۆڕشێكی سەركەوتوو بەرپا بكات. بۆیە دەستوەردانی دەرەكی دەبێتە ئەگەرێكی بەهێز.
رەنگە نوێترین نموونە بۆ ئەو شێوە گۆڕانە، گۆڕینی رژێمی بەعس لە عێراق و سەرنگونكردنی رێژیمی موعەمەر قەزافی بێت لە لیبیا. لە هەر دوو بارەكەدا، نە سیستەمەكانیان دەكرا خۆیان باش بكەن و نە لەناوخۆی خۆشیاندا ئەكتەرە بەرهەڵستكارەكان دەیانتوانی ئەو سیستەمانە بگۆڕن.
ئەوجا بۆیە دەستوەردانی دەرەكی هاتەپێش. دیارە دەبێ ئەوەش لەبەرچاو بێ كە هەمیشە دەستوەردانی دەرەكی بە رێگای سەربازی نییە. هەندێجار، پەنا بۆ سزای ئابووری یان پاڵپشتیی مەرجدار دەبردرێ.
ئەو پێشەكیەی سەرەوە گرینگە بۆ تێگەیشتن لە ئەگەرەكانی گۆڕان لە هەرێمی كوردستاندا. با باسی ئەو سێ رێگایانە بكەین:
ریفۆرم
لە كوردستاندا، ئەو ئەكتەرانەی كە دەتوانن فشار بكەن بۆ بەرهەمهێنانی ریفۆرم، بە ئەندازەی پێویست بەهێز نین. لە گرفتە درێژخایەنەكانی هەرێمی كوردستان، لاوازبوونی پەرلەمان، بێهێزبوونی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی و ناكارایی كۆمەڵگای مەدەنی و بزووتنەوە كۆمەڵایەتی و گرووپەكانی دیكەی فشارن.
بێگومان قسەی یەكجار زۆر لەسەر بندەستیی دادگا و ناسەربەخۆبوونی دەكرێت. بە كورتی، ئاستەنگی هەرە گرنگ دابەشبوونی ناهاوسەنگی هێزە لە نێوان ئەو ئەكتەرانەی كە دەتوانن بە شێوەیەكی ئاشتیانە گۆڕانكاری بێننەكایەوە.
لە هەرێمی كوردستاندا، بە هۆكاری جیاواز، هێز بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە دەست دوو حیزبی سەرەكیدا (پارتی و یەكێتی) كۆبووەتەوە. خۆ رەنگە ئەم دوو حیزبە تا رادەیەكی زۆر پشتیان بە هەڵبژاردنەكان بەستبێ بۆ بەدەستهێنانی هێز، بەڵام ئەمە رێگە لەوە ناگرێ كە هەرێمی كوردستان گرفتی زەقی هەبووە لە پەیوەندی لەگەڵ تێڕوانینی پارتی و یەكێتی بۆ حوكمڕانی، جیاكردنەوەی حیزب و حكومەت، لێپێچینەوە لە گەندەڵی و ئیدارەكردنی سیستەمی ئابووریی كوردستان و چەندین بابەتی دیكە كە قەیرانی ئێستای هەرێمی كوردستانیان هێناوەتە كایەوە.
شۆڕش
خەڵك بۆ شۆڕش ناكات؟ زۆربەی ئەو هۆكارانەی كە رەنگە وا بكەن خەڵك لە دژی دەسەڵاتدارانیان شۆڕش بكەن، لە كوردستان لەبەردەستن. خەڵك ناڕازییە و بێ هیواشە لەوەی دەسەڵاتدارانی ئێستای هەرێمی كوردستان بتوانن كێشەكان چارەسەر بكەن.
بەڵام دیسان ئەوە پرسیارە، بۆ سەرەڕای هەموو ئەو كێشانەش كە هەن، لە گەندەڵییەوە بگرە تا قەیرانی ئابووری و ناشەفافی و نادادپەروەی، كەچی خەڵك شۆڕش ناكات؟ بە تێگەیشتنی ئێمە دوو هۆكاری سەرەكی رێگرن لە سەرهەڵدانی شۆڕش لە هەرێمی كوردستان: یەكەم، نەبوونی سەركردەیەكی كارێزما كە بتوانێ خەڵك لەدەوری خۆی كۆبكاتەوە و سازیان بدا لە دەوری گوتارێكی شۆڕشگێڕی.
تا ئەو ساتەش هیچ سەركردەیەك كە شەعبیەتی فراوانی هەبێت، یان لایەنێكی سیاسی كە بنكەیەكی جەماوەریی فراوانی هەبێت، بانگەشەی شۆڕشی نەكردووە. بۆیە خەڵك ناڕازییە، بەڵام ئەو ناڕازیبوونە سەر (بە عەرەبی رأس)ی نییە.
دووەم، خەڵك بەگشتی لە ئاكامەكانی هەر شۆڕشێكی چاوەڕوانكراو دەترسێ و دڵنیا نییە لەوەی ئەگەر وەزعی هەرێم ناسەقامگیر بێت، چی روودەدات. رەنگە لەو نێوەندەدا مەترسییەكانی شەڕی داعش و هەلومەرجی وڵاتانی بەناو بەهاری عەرەبی وا بكەن كە مەسەلەی شۆڕش تا ئێستاش نەبووبێتە بژارەیەكی زۆر بەهێز.
فشاری دەرەكی
چارەگە سەدەیەكە هەرێمی كوردستان لەلایەن هێزە نێودەوڵەتییەكانەوە بە شێوازی جیاواز پارێزراوە. لەبەر هۆكاری جیاواز، ئەو هێزانە وەك پێویست بایەخیان بە رەوشی دێمۆكراسی و مافی مرۆڤ و عەدالەتی كۆمەڵایەتی نەداوە.
لەم چەند ساڵەی دواییدا، بەتایبەتی لەدوای ناڕەزاییەكانی ساڵی 2009 وە تا ئێستا، تێڕوانینێك لە رۆژئاوا لە بەهێزبووندایە كە داوا دەكات پاڵپشتیكردنی هەرێمی كوردستان مەرجدار بكرێ بە كاركردنی دەسەڵاتدارانی هەرێم بۆ بەدیهێنانی حوكمڕانییەكی باشتر لە كوردستاندا.
وەك سیاسەتمەدارێكی بەناوبانگی كوردستان لە چەند رۆژی رابردوودا گوتی "خەریكە رۆژئاوا نیگەران دەبێت لە رەوشی هەرێمی كوردستان". هەرچۆنێك بێت تا ئێستاش فشاری دەرەكی نەگەیشتووەتە ئاستێكی یەكلاكەرەوە.
پێویستە تێبگەین لەوەی تا ئەم ساتە، ئەو ئەكتەرانەی كە دەتوانن بەشداری ریفۆرم بن (مەبەستم زیاتر كۆمەڵگای مەدەنییە) بەهێز نین. شۆڕشێك لە كوردستان دیسان ئاكامەكانی زۆر ناڕوونن و رەنگە مەترسیداریش بن. لەهەمان كاتدا، فشاری دەرەكیش لە ئاستێكی هیوابەخشدا نییە. بۆیە، پێموایە وەزعەكە لە خاڵێكدا چەقیوە و بە ئاراستەی گۆڕانی باشدا ناڕوات.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ