چەقین لە پرۆسەی بەمیللەتبووندا
پێموایە كوردی هەرێمی كوردستان هەر لە بنەڕەتدا دەستی بە پرۆسەی بەمیللەتبوون نەكردووە. مەبەستم لە میللەت ئەو كۆمەڵە خەڵكە نییە كە لە جوگرافیایەكدا دەژین و لە سنووری قەڵەمڕەوی دەسەڵاتێكی دیاریكراودا بەڕێوەدەبرێن. لەڕاستیدا، میللەتبوون لەوە زیاترە. میللەت كۆمەڵێكە لە خەڵك كە لە چوارچێوەی دنیادیتنێكی دیاریكراودا كۆدەبنەوە، لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە پێكەوەگرێدراون و تەبان، دەتوانن بەربەستی دابەشبوونە كۆمەڵایەتی و خێڵەكی و ئێتنیكییەكان بشكێنن و وەك یەكەیەكی كۆمەڵایەتی بە ئاشتیانە لەگەڵ خۆیاندا بژین. ئەم تێگەیشتنە پێشنیازی ئەوە ناكات كە میللەت پێویستە هەمووی چوونیەك بیربكاتەوە، پەیڕەوی لە هەمان دین بكەن، بە هەمان زمان قسە بكەن، تاكە حیزبێك و ئایدیۆلۆژیایەكی دیاریكراوی سیاسییان هەبێت. رێك بە پێچەوانەوە، میللەت دەكرێ هەموو ئەو جیاوازی و رەنگاوڕەنگیانە لەخۆبگرێت بەبێ ئەوەی مەترسیەك بۆ خودی فكرەی بەمیللەتبوون دروست بكات. تەنها لە كاتێكدا، دانیشتووانی وڵاتێك دەتوانن ببنە میللەت ئەگەر لە چوارچێوەیەكی ئایدیۆلۆژیی كراوە و گشتگیردا، بەپێی دەستوور و یاسایەكی مەدەنی بتوانن بە هەموو جیاوازیەكانیانەوە لەبن هەمان سەقفدا كۆببنەوە. لە پاش بیست و پێنج ساڵ چی كراوە بۆ بەمیللەتكردنی دانیشتووانی كوردستان؟ چی كرا بۆ تەبایی كۆمەڵایەتی؟ بۆ بەسەروەركردنی یاسایەكی عادیلانە؟ چی كراوە بۆ پەروەردەی هاووڵاتی لەسەر رێزگرن لە جیاوازی و كاڵكردنەوەی گیانی عەشایری و حیزبایەتی تەسك و هەڵە؟ لەڕاستیدا، لەسەر بنەمای سیاسی و جوگرافی، دانیشتووانی ئەم هەرێمە لە هەموو كاتێك زیاتر پەرت و دوورن. بەتێگەیشتنی ئێمە كلیلی تێگەیشتن لە ناسەقامگیریی سیاسی هەرێم و ناكۆكییە نێوخۆییەكانی ئەوەیە كە لە هەرێمی كوردستاندا، تائێستا، شتێك نییە بە ناوی پرۆسەی میللەتسازی.
رەخنە یان سووكایەتی بە سیمبوڵە مێژووییەكان
بە داخەوە لە كوردستان سنووری نێوان رەخنە و جنێو و سووكایەتی بە سیمبوڵە مێژووییەكان بزر بووە. لەنێو ئەو میللەتانەی كە عیلم چووەتە پێش، بۆ هەمووان دیارە رەخنەی عیلمی چییە و سووكایەتی و جنێودان چییە. رەخنە پشت بە بەڵگە و لێكدانەوەی عەقڵانی دەبەستێ، لەكاتێكدا جنێو و سووكایەتی بنەمایەكەی رق و كینەیە. ئەگەر زۆر وریا نەبیت ناتوانی رەخنەو سووكایەتی لێك جیابكەیتەوە. كورد بەگشتی كێشەی زۆری هەیە لە خوێندنەوەی مێژوو، بەتایبەتی مێژووی سیمبوڵە نیشتمانییەكانی. لە تەماشاكردنی سەركردە مێژووییەكاندا ئێمە دابەش بووین بۆ دوو بەرە: ئەوانەی، بە هۆكاری جیاواز، لایەنگری ئەو سەركردانەن لەوێوە سەركردەكان وەك بەندەی بێ گوناه دەبینن و پێیانوایە لە مێژوویاندا، شوێنێك نییە بۆ هەڵە. ئەوانە ئەركیان ستایشكردنە. بەرەی ئەولا، نەیارانی ئەو سیمبوڵانەن. بەدیدی ئەوانەش ئەو سەركردە و سیمبوڵانە مرۆڤی تاوانبارن و شوێنێكی رووناك لە خەباتیاندا شك نابرێ.
رەنگە كەمینەیەكی بچووكی توێژەر و ئەكادیمی هەبن كە توانیبێتیان تۆزێك ئەو دابەشبوونە تەجاوز بكەن و لەچوارچێوەی بابەتیبووندا تەماشای مێژوو بكەن. بەڵام ئەوانە بە ژمارە كەمن و كاریگەرییەكی ئەوتۆیان لەسەر تێگەیشتنی گشتی نییە لە مێژوو. بەكورتی، شتێك ئامادەگی نییە، ئەویش رەخنەی عیلمیە بۆ مێژوو و سیمبوڵە نیشتمانییەكان. ئەوەی هەیە یان ستایشە یان جنێو و سووكایەتی. میللەتسازی بەشێكی پەیوەندی بە سەیركردنی سیمبوڵە نیشتمانییەكانەوە هەیە. هەموو ئەوانەی سەركردایەتی جوڵانەوەی كوردیان كردبێ (لە نموونە مێژوویەكانیان: شێخ سەعیدی پیران، شێخ مەحموودی حەفید، پێشەوا قازی محەممەد و مستەفا بارزانی) سیمبوڵی نیشتمانین.
بەڵام ئەوە رێگر نییە لەوەی ئەمڕۆ بەچاوی رەخنەی زانستی سەیری مێژووەكانیان بكەین. پێویستە لێكۆڵینەوەی زانستی هەبێ و لەژێر رۆشنایی بەڵگەكاندا سەیری مێژوویان بكرێت. بەباوەڕی من، میللەتان دەبێ بتوانن دوو شتی دژبەیەك لە خوێندنەوەی مێژوودا پێكەوە بسازێنن، ئەوانیش: شانازیكردن بە مێژوو و رەخنەلێگرتنی. ئەوەی شانازیی پێوەدەكرێ دەبێ رەخنەشی لێبگیرێ.
قەیرانی خۆكرد
قەیرانەكانی ئەم دواییەی كوردستان قەیرانی خۆكردن، یان لانیكەم، وا وێنا دەكرێن كە خۆكردن. ئەمە مەسەلەیەكی زۆر مەترسیدارە لە تێگەیشتنی ئاكامەكانی هەلومەرجی ئێستای كوردستان. قەیرانی خۆكرد بە سروشتی خۆی دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە شەرعیەتی دەسەڵاتی سیاسی و لاوازبوونی متمانە بەو دەسەڵاتە. كوردی هەرێمی كوردستان پێشتر بە قۆناغی رەنگە زەحمەتتر لەمەشدا تێپەڕیبێت. سەیری نەوەدەكانی سەدەی رابردوو و برسێتی هاووڵاتی و شەڕی ناوخۆ بكە.
هەلومەرجی گەلێك دژوار بوون، بەڵام باوەڕ وابوو كە سەرچاوەی ئەو قەیرانانە لە دەرەوەی دەسەڵاتی هەرێمە و لەوەوە خەڵكیش ئارامیی زیاتریان لەگەڵیدا نیشاندا. لەوەگەڕێ پێشتریش، هەمیشە دەستەبژێری سیاسی كورد، پەنای بۆ دابەشبوونی كوردستان و ستەمی داگیركەران بردووە بۆ لێكدانەوەی تراژیدیاكانی كوردەواری. ئەمجارەیان شتەكان جیاوازن. قەیرانەكانی ئێستا، بە قەیرانی ئابووریشەوە، وەك بابەتێكی تەواو خۆكرد دێنە پێشچاو و دەسەڵاتی سیاسی هەرێم بە بەرپرسی یەكەم دەزانرێ.
ژانی لەدایكبوون یان ئاوزینگی مەرگ
لەو ماوەیەدا قسەی زۆر لەسەر گۆڕانكاری دەكرێ. دەگوترێ كە هەرێمی كوردستان بەرەو گۆڕانكاریی گەورە دەڕوات. بۆ هەندێكان ئەوەی روودەدات ژانی لەدایكبوونی زەمەنێكی درەوشاوەیە. زەمەنی "كۆتایی سایكس پیكۆ" و لەدایكبوونی دەوڵەتی كوردییە، لانیكەم لە باشووری كوردستان. بۆ هەندێكی دیكە، ئەوەی دەیبینین، ئاوزینگی مەرگە. بۆ ئەوانە، قەیرانی دارایی و سیاسی و كێشە كۆمەڵایەتییەكان نیشانەكانی سەرەمەرگی ئەزموونی هەرێمی كوردستانن. بەلانی كەمەوە، ئەم شتانە مەترسی جدین لەسەر ئایندەی ئەم هەرێمە. هەردوو تێگەیشتنەكە راستیی خۆیان تێدایە. هەرچەندە من هەندێ گومانم هەیە لەسەر تێگەیشتنی یەكەم و پێموایە تا ئێستاش لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی ئەو چانسە ئەوەندە بەهێز نییە بۆ داڕشتنەوەیەكی زۆر گەورەی نەخشەی سیاسی ئەم ناوچەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، رەنگە ئێستا هەندێ دەرفەتی نوێ هاتبێتە پێش بۆ ئەوەی كورد هەندێ ئەجێندای خۆی زیاتر بباتەپێش. مەترسییەكان زۆر جدین. خەریكە بگەمە ئەو باوەڕەی كە هەرێمی كوردستان نزیكە لەوەی لەناوخۆی خۆیدا لێكهەڵبوەشێ. بەردەوامیی رەوشی سیاسی و ئیداری و ئابووریی ئێستای هەرێم بە هیچ شێوەیەك مژدەبەخش نییە. لە راستیدا زۆر وێرانكەرە.
كورد كێشەی لەگەڵ ئاشتیدا هەیە
بەدیاریكراوی لەبیرم نییە كە كێ بووە، بەڵام یەكێك لە سەركردە سیاسییەكانی كورد گێڕایەوە كە جارێك سەددام حوسەین لە یەكەم دانیشتنی لەگەڵیدا لە دوای راپەڕینی 1991 ئاماژەی بۆ فەرشی ژێرپێی خۆی كردبوو، گوتبووی لەمەودوا "هەموو كێشەكانمان دەچنە ژێر ئەو فەرشەوە". واتا لەبیریان دەكەین و نایەڵین جارێكی دیكە بێنەوە پێشمان. قسەكەی سەددام رەگی عەشایریی قووڵی هەیە. بەپێی بەها عەشایرییەكان كاتێك دوو لایەن شەڕیانە، ئەگەر دەستیان لەملی یەكتر كرد دەبێ هەموو شتێك لەبیربكەن. بەڵام ئەمە میتۆدێكی هەڵەیە. هیچ كێشەیەك بەتەواوی چارەسەر نابێ ئەگەر ریشەكانی هەڵنەكەنرێن.
ئێمە لەكوردستان ئەو میتۆدەمان چەند جارێك تاقیكردەوە. باوەش بەیەكداكردن نەك نەبووەتە چارەسەر، بەڵكوو گرفتەكان زۆرجار سەریان هەڵداوەتەوە و زەقتر بوونەتەوە. بە كورتی چونكە ریشەی گرفتەكان دەستیان لێنەدراوە. بە دیاریكراوی لە كوردستاندا، ئەم پرسیارانەی خوارەوە دەبێ بگەنە وەڵامێكی رازیكەر بۆ زۆربەی لایەنەكان: چۆن هێز (power) لەسیستەمی سیاسی كوردستاندا دابەش دەكرێ؟ كێ دەستی دەگاتە هێز و چۆن بەكاری دێنێت؟ چۆن دەكرێ بەرهەڵستی هێز بكرێت؟ رەنگە هەر ئەمانە خۆیان پرسیاری بنەڕەتیی سیاسەت بن.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ