بەشێوەیەكی گشتی، خەڵكی ئاوارە لە دوو بارودۆخدا خۆزگە بۆ گەڕانەوە دەخوازن: یەكەم، ئەگەر لە شوێنی پێشووی خۆیان دڵخۆش بووبن بەو مانایەی هەستیان بە ئاسایش كردبێت و دەرفەتی كاریان هەبووبێ و ئازادییان بۆ رەخسابێت و بەشێوەیەك لە شێوەكانیش خزمەتگوزارییەكانیان بۆ دابین كرابێ. دووەم، ئەگەر لەو شوێنەی كۆچیان بۆ كردووە دڵخۆش نەبن. بۆ وێنە لە كەمپەكان بژیەت و رەوشی ئابووری و خزمەتگوزارییەكانی خراپ بێت و بەدەست بێكارییەوە بناڵێنێ و ئازادیی هاتوچۆ و سەفەركردنی نەبێت. ئەم هاوكێشەیە بەسەر ئاوارەكانی هەرێمی كوردستانیشدا جێبەجێ دەبێت. ئایا ئاوارەكان دەگەڕێنەوە؟ وەڵامەكەی بەندە بە رەوشی ژیانی ئەو ئاوارانە لە شوێنی پێشوویان و رەوشی ئێستای ژیانیان لە كوردستان.
زۆرینەی هەرەزۆری ئاوارەكانی هەرێمی كوردستان خەڵكی پارێزگا سوننیەكانی عێراقن. بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی نێودەوڵەتیی كۆچ (IOM) (1)، تەنیا لە سەرەتای ساڵی 2014 تا مانگی شوباتی 2015، نزیكەی دوو ملیۆن و 500 هەزار عێراقی ئاوارە بوون. لەو ژمارەیە نزیكەی یەك ملیۆن ئاوارە (40%) تەنیا لە پارێزگای نەینەوان. نزیكەی 750.000 ئاوارەش (30%) هی پارێزگای ئەنبارن. دوای ئەمانەش پارێزگاكانی سەڵاحەددین و دیالە دێن كە بەدوای یەكدا 13% و 10%ی ئاوارەكانیان هەیە. ئەم ژمارانە گرنگیی زۆریان هەیە لەوەی بزانین ئەم ئاوارانە خەڵكی كوێن و رەوشی ژیانی پێش ئاوارەبوونیان چۆن بووە.
لەڕووی ئاسایشەوە، راستییەكی چەسپاوە كە لەدوای 2003ەوە پارێزگا سوننییەكان بەرزترین ئاستەكانی توندوتیژییان بەخۆوە بینیوە. زۆرترین رێژەكانی تەقینەوە و رفاندن و كوشتن لەو ناوچانەدا روویانداوە. تەنانەت لە ساڵانی 2003 تا 2008 وشەی سێگۆشەی تۆقین بەكار دەهات بۆ ئاماژەدان بە هەندێ لە ناوچە سوننییەكان كە بووبوونە سەرچاوەی توندوتیژی و ناسەقامگیری بۆ حكومەتی عێراق و هێزەكانی هاوپەیمانان. ئەگەر ماوەی نێوان 2008 تا 2012ی لێ دەربهێنین كە بەهۆی ئەنجومەنەكانی سەحوە هەندێ ئارامی بەدیهاتبوو، لە هەموو ماوەی دوای 2003 ناوچە سوننییەكان نا ئارامترین شوێنی عێراق بوون. كەواتە، لەڕووی ئاسایشەوە، ئاوارەكانی هەرێمی كوردستان لە شوێنی پێشوویان، بە هیچ شێوەیەك هەستیان بە دڵنیایی و ئارامی نەكردووە. بگرە بەردەوام لەژێر هەڕەشەی تەقینەوە و كوشتندا بوونە.
لەڕووی دەرفەتی كار و رەوشی ئابووریش دیسان بەشێوەیەكی گشتی ناوچە سوننییەكان لە بارێكی خراپتردا بوون بە بەراورد لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی عێراق. هەر بەهۆی رەوشی ناسەقامگیری ئاسایشەوە كەمترین سەرمایەگوزاری لەو ناوچانەدا كراون. لەوەگەڕێ كە زۆرترین گەندەڵی و بەرتیل و خزمخزمێنەش وەك شوێنەكانی دیكە لەو ناوچانە بەدیكراوە. بە هەمان شێوەش، لە ناوچە سوننیەكاندا هەرگیز نەتوانراوە لەسەر ئاستی پارێزگاكان، حكومەتی خۆجێیی كارا بەرقەرار بێت. توێژینەوەیەك كە ئێمە كارمان لەسەر كردووە لە نەینەوا (2)، نیشان دەدات كە خەڵكی ئەم پارێزگایە هەست بە بێ متمانەییەكی قووڵ دەكەن سەبارەت بە كاربەدەستانی ناوچەكانیان و زۆریش بێ ئومێدن لە ئاست دادگاكان و تەنانەت هیچ هیوایەكی ئەوتۆشیان بە نوێنەرانیان نییە لە ئەنجومەنی پارێزگا و تەنانەت پارلەمانی عێراقیش. بەر لەهاتنی داعشیش بۆ ناوچە سوننییەكان، توێژینەوەكان نیشانیانداوە (بڕوانە وتارێكی پێشوومان لە ژمارە 352ی هەفتەنامەی رووداو لە رێكەوتی 30/3/2015) كە نزیكەی 80%ی سوننەكانی عێراق پێیانوابووە وڵاتەكەیان بە ئاراستەی هەڵەدا دەڕوات.
هەموو ئەمانە لەسەر یەك، ئاماژەن بۆ ئەوەی ئاوارەكانی هەرێم (دانیشتووانی پێشووی ناوچە سوننییەكان) نەك هەر لە شوێنی ئەسڵیی خۆیان دڵخۆش نەبوون، بەڵكو تا ئەوپەری رادەش بێ ئومێد و لەژێر مەترسیدا بوون. جا پرسیارەكە لێرەدا ئەمەیە: چی وا لە ئاوارەكان دەكات بیر لە گەڕانەوە بكەنەوە بۆ شوێنێك كە مەترسیدار بووە، هەژار بووە، گەندەڵ بووە و حكومەتێكی سەركەوتووی لێ نەبووە؟
بەشێكی دیكەی چیرۆكەكە پەیوەندیدارە بە رەوشی ئاوارەكان لە هەرێمی كوردستان. ئەوەی پێویستە لەبەرچاو بێت، ئەو راستیەیە كە ئاوارەكان هەموویان هەمان رەوشی ژیانیان نییە لە هەرێم. هەندێ لە ئاوارەكان لە هەلومەرجی زۆر خراپدان و هەندێكیشیان لە بارودۆخێكی گەلێك باش. لە نێو باشەكاندا خەڵكانێك هەن تەنانەت ژیانیان لە خەڵكی هەولێر و سلێمانی و دهۆك باشترە. زۆر گرنگە ئەوە بزانین كە بەپێی هەمان راپۆرتی رێكخراوی نێودەوڵەتیی كۆچ، كەمتر لە 10%ی ئاوارەكان لەسەرتاسەری عێراق، بە هەرێمیشەوە، لە كەمپەكاندا دەژین. 63%ی ئاوارەكان خانوو یان هۆتێلیان بەكرێ گرتووە، یان لەلایەن خزم و كەسوكاریانەوە داڵدەدراون. رێژەیەكی كەمتریش لە ئاوارەكان كە دەگاتە 29% لە بینای تەواونەكراو یان مزگەوت و كەنیسەكاندا بوون. لەبەر ئەوە رێژەی كەمتر لە نیوەی ئاوارەكان لە رەوشێكی ناهەمواردا دەژین لە كەمپەكان و كاولە خانووەكاندا. بەشی زۆریان بە شێوەیەك لە شێوەكان لە شارەكاندا دەژین و رەنگە توانیبیان هەندێ دەرفەتی كاریشیان دەستكەوتبێ. دیارە بێگومان لە نێو ئاوارەكاندا بەشێكیان ئاستێكی باشی ژیانیان هەیە و دەتوانن منداڵەكانیان بنێرنە قوتابخانە و زانكۆی تایبەت و لە گەڕەكی زۆر فەخمی شارەكانیشدا بژین. لە هەمووشی گرنگتر، ئاوارەكان لە هەرێمی كوردستان، لەڕووی ئاسایشەوە، هەست بە دڵنیایی دەكەن و ناترسن لە هەر چركەیەكدا بۆمبێكیان پێدا بتەقێتەوە. دیارە بێگومان لەگەڵ ئەو شتە باشانەش بۆ ئاوارەكان، ئاماژەی نەرێنیش هەن. بۆ وێنە بەشێك لە ئاوارەكان لەبەر گرفتی زمان ناتوانن خۆیان بگونجێنن و هەندێكیشیان تووشی هەڵاواردن و تێڕوانینی خراپ بوونە لە كۆمەڵگای هەرێمی كوردستان. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا دیسان بارودۆخی ئێستای هەرێم لەگەڵ ئێستا و چەند ساڵی داهاتووی ناوچە سوننییەكاندا هەرگیز جێی بەراورد نییە.
زۆر بەكورتی، لە ماوەی زیاتر لە 10 ساڵی رابردوودا پارێزگا زۆرینە سوننییەكان، هەرگیز شوێنێكی گونجاو نەبوونە بۆ ژیان. ئومێدی باشبوونی رەوشی ژیان لەو ناوچانە، تەنانەت ئەگەر داعشیش لەو ناوچانە دەربكرێت، لە ئایندەی نزیكدا زۆر كەمە. خەڵكی ناوچە سوننییەكان ترسی ئەوەیان هەیە كە ئەگەر داعشیش نەمێنێ رەنگە جارێكی دیكە تووشی نەهامەتیەكانی ماوەی رابردوو ببنەوە. بۆیە سەرەڕای دەربەدەری و كوێرەوەرییەكانی، بەشێكی ئاوارەكان خۆزگەی گەڕانەوە ناخوازن.
1- International Organization of Migration, Feb. 2015. Displacement Tracking Matrix: Round XIV
لەبەردەستە لەسەر:
http://iomiraq.net/dtm-page
2- Khedir, Hewa. 2015. After ISIS: Perspectives of Displaced Communities From Ninewa on Return to Iraqs Disputed Territory.
لەبەر دەستە لەسەر: http://www.paxvoorvrede.nl/media/files/pax-iraq-report--after-isis.pdf
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ