رووداو - هەولێر
پیاوێک مووەکانی سەری لە نێو پەیڤ و خوێندنەوە و شیعردا سپی کردووە، زۆر شیعر دەنووسێت و ئەزموونی جیاجیای هەیە، بە دوای تازەگەری و شتە نەگوتراوەکاندا دەگەڕێت، شەیدای رەنگی شینە و پێناسەی شیعری بۆ ناوەکان دەکات، ئەو پیاوە، هاشم سەڕاجی شاعیرە.
ئەدەب و کولتوور: لە تەمەنەوە دەستپێدەکەین، بە تەمەنداچوون چ کاریگەرییەکی لەسەر روانین و توانای شاعیر لە نووسینی دەقی شیعریدا هەیە؟
هاشم سەڕاج: تەمەن ریتمە، تێپەڕ دەبێت و هەر قۆناغێكی بریتییە لە بیركردنەوە و ئاوازێكی تایبەت، رەنگە توانای شیعری وەك هەڵكەوتن و گەشە و پێگەیشتن، لەبنەڕەتدا پەیوەندی بەبوونی مرۆڤەوە هەبێت، دەمەوێ بە دیدی مارتن هایدگەر (1889-1976) بابەتی پرسیارەكە شی بكەمەوە. مرۆڤ خاوەن بوونێكی پووچ و بێبنەڕەتی كاتییە و بوونێك لێوانلێو لە درز و كەلەبەر. هەوڵ دەدات لەڕێی هەوڵ و كۆشش و چالاكی و بیركردنەوەی داهێنەرانەوە، درز و كەلەبەرەكانی پڕبكاتەوە، دواجار مەرگ لە پڕێكا دەردەكەوێت و بەتەواوی و بۆ یەكجارەكی پڕی دەكاتەوە. مەبەستم ئەوەیە ئەگەر ریتمی توانای شیعری بەشێوەیەكی بەردەوام بە وێستگەكانی هزر و مەعریفەدا تێپەرببێت، روانین و دنیابینییەكانی بەشێوەیەكی بەردەوام گۆڕانكارییان بەسەردادێت و رووەو هەڵكشان و باڵابوون هەنگاو دەهاوێژن و توانای شیعری، پیری و بەتەمنداچوون بەخۆیەوە نابینێت، بەپێچەوانەوە بەردەوام لەرێگەی زانین و گۆڕانكاری و ئەزموونەوە خۆی نوێ دەكاتەوە و دەقی كراوە و دانسقە بەرهەمدەهێنێت, چونكە شیعر سەرەڕای توخمەكانی دیکەی، جۆرێكە لەبیركردنەوەی داهێنەرانە, مەبەستم شیعری باو و تاك دەلالەتی و داخراو نییە كە بەزمانێكی لە كاركەوتوو دەنووسرێت و ناتوانێت لەرێگەی هزرو چێژو ئێستاتیكاوە پردی پەیوەندی لەگەڵ خوێنەری وەرگردا دروستبكات, چونكە شیعری كراوە وابەستەی هەست و هزری ئۆنتۆلۆجییە و تەماسی لەگەڵ حەقیقەتی بووندا هەیە، خوێنەر دەتوانێت تێیدا بەشداری بكات و واتای پێ ببەخشێت، شیعرێكە راستیی بوون دەناسێت، بۆ نموونە سەیری ئەدۆنیس بكە، سەرەڕای بەتەمەنداچوونی، دەقەكانی پڕن لە پرشنگەكانی فیكری نوێ و جیاواز، دەشێ بەشێكی بەردەوامبوونی توانای شیعری لە بواری داهێناندا پەیوەندی بە خوێندنەوە، بیركردنەوە، هەست، خەیاڵ، تێڕامان و بەداداچوون هەبێت، جا خۆ ئەم هاوكێشەیە كۆی بوارەكانی دیکەی فیكر، مەعریفە، ئەدەب و زانست و ... هتد دەگرێتەوە.
بیرمەندی ئەڵمانی هانز جۆرج (گادامێر 1900-2002) تەمەنێكی زۆر ژیا و تاوەکو دوا چركەكانی تەمەنی تێزە هێرمنیوتیكییەكەی بە هزری قووڵ و نوێی فەلسەفی دەوڵەمەند دەكرد، دەشێ زۆرجار هاوكێشە داهێنەرییەکەی فۆرمێكی جیاواز و پێچەوانە وەربگرێت، بەڵام هەرگیز لە رەهەندەكانی خوێندنەوە و مەعریفە بەدەر نییە، مەبەستم پێشڤەچوون و باڵابوون و هەڵكشانی روانین و دنیابینییە لە دەورانێكی زووی هەرزەكاری و قۆناغی گەنجیدا، بۆ نموونە رامبۆ تەنیا سێ ساڵ شیعری نووسی و بونیادی زمانی شیعری فەڕەنسی گۆڕی، دواتر سەری خۆی هەڵگرت و چووە حەبەشە و بوو بە قاچاخچی، یان شاعیری ئەڵمانی (نۆڤالیس1772-1801) بەجوانەمەرگی سەری نایەوە، لەدوای خۆی كۆمەڵێك دەقی شیعری ناوازەی بەجێهێشت، دەتوانم سەبارەت بەم بابەتە بەگشتی لەسەرجەم بوارەكانی ئەدەب، هونەر، فیكر، فەلسەفە و مەعریفەدا چەندین نموونەی جۆراوجۆر بخەمەڕوو، بۆ نموونە (بیتا مەلەكووتی) ژنە نووسەری ئێرانی، لەدایكبووی حەفتاكانە و لە رۆمانی "مای نەیم ئز لەیلا"ـدا بەتێز و ستایلگەلێكی پۆستمۆدێرن كاری لەسەر كۆمەڵێك بابەت و رووداوی جۆراوجۆر كردووە كە لێوانلێون لە حەزو چێژی حەرام، مەبەستم ئەوەیە پەیوەندیی نێوان كردەی نووسین و تەمەن لە رووی روانین و دنیابینییەوە پەیوەندییەكی ئاڵۆزە و بەئاسانی شی ناكرێتەوە.
ئەدەب و کولتوور: یەکێکی لەو شاعیرانەی کە تەکنیک و روانینی نوێ لە شیعرەکانتدا بەکاردێنیت، کەرەستە و شتی سەردەمیانە لە دەقەکاندا بەدی دەکرێن، هەموو ئەمە لە ترسی خۆدووبارەنەکردنەوەیە؟ شاعیر چۆن دەتوانێت تاوەکو دوا تەمەنی نووسەری شتە نەگوتراوەکان بێت و داهێنەر بێت؟
هاشم سەڕاج: سەرەتا سەبارەت بە تەكنیك و روانین حەزدەكەم بەم دەستەواژەیە دەستپێبكەم، ئێستا من لەم سەردەمەدا دەژیم و بەپێی توانا لەگەڵ گۆڕانكارییە رۆشنبیری و مەعریفی و سەرچاوە ئەلیكترۆنی و دیجیتاڵییەكاندا رێدەكەم، رەنگە لە بواری تەكنیكی شیعردا سوودم لە سیمیولۆجیا، زانستی زمان، هونەری گێڕانەوە و راڤەی فەلسەفی، بنەماكانی شەپۆل و رێبازە ئەدەبییەكانی شیعری ئەوروپی وەرگرتبێت، بەڵام زۆرجار تەكنیك لە پڕێكا و لەگەڵ فۆرم و ستایل و داڕژانی ریتمی شیعری دروستدەبێت، دەشێ لەمەڕ روانین و دنیابینییەوە بەشێكی وەڵامی پرسیارەكە لە وەڵامی پرسیاری پێشوودا بدۆزرێتەوە، بۆیە دەمەوێ لە چەمكی ترسی خۆدووبارەكردنەوە بدوێم كە لە پرسیارەكەدا هاتووە.
من وای بۆ دەچم لە پرۆسەی نووسیندا ترس بوونی نییە، بەڵكو ئەوەی گرنگە نیگەرانییە و مرۆڤ بۆخۆی بوونەوەرێكی نیگەرانە و بەهۆشمەندییەوە لەنێو جیهاندا دەژیت و كرۆكی نیگەرانییەكەی پەیوەستە بەمەرگەوە، هەروەها دڵەڕاوكێی داهێنان بەهەمان شێوە حاڵەتێكی قووڵی نیگەرانییە و پەیوەندی بەخودی نووسەرەوە هەیە، نیگەرانی چەشنی خوێنەرێكی ناوەكی لەڕێی ئاگاییەوە چاودێریی ئاست و دنیابینی نووسین دەكات، دەتوانم بڵێم نووسەر بوونەوەرێكی نیگەرانی بوونگەرای فینۆمینۆلۆجی و هێرمنیوتیكییە، هەوڵ دەدا لەڕێگەی بیركردنەوە و تێڕامانەوە باكگراوندی مەعریفی و ناخودئاگای بنووسێتەوە، هەوڵەكانیشی بەشێوەیەكی بەردەوام روویان لە داهاتووە. نووسەر بە سرووشتی خۆی حەزدەكا دوور لە ژاوەژاو و جەنجاڵی پشوو بدات و لە كەشێكی ئارام و هێمندا سەرقاڵی نووسین بێت، بۆ نموونە لە ئەزموون و پرۆژەی شیعری پەخشان یاخود كتێبی پەخشاندا كە بەرهەمی ساڵی 2016یە، رۆژانە دانی بەیانیان بۆماوەی چەند كاژێرێك لە قاوەخانەی مەچكۆ دادەنیشتم و لەڕێگەی بیركردنەوە و تێڕامانەوە و بە سێ تاوەکو چوار كۆپلەی شیعری دەگەڕامەوە ماڵەوە و لاپتۆپەكەم دادەگیرساند و نووسینەكانی نێو زەینم تایپ دەكرد و لە فەیسبووك بڵاومدەكردنەوە، كەواتە نووسەر ئەگەربێت و زۆرترین كاتی بۆ خوێندنەوە و بیركردنەوە و تێڕامان تەرخان بكات، رەنگە بتوانێت بەردەوام دەقی قووڵ و جوان و ناوازە بەرهەمبهێنێت.
ئەدەب و کولتوور: لەم چەند ساڵەی دواییدا چەند ئەزموونێکی نوێ و سەرنجڕاکێشت هەبوو، لەوانە "نانۆ شیعر"، "زمان و زەماوەندی ناوەکان" و "شەبەنگی شینی ژمارەکان" و چەند بەرهەمێکی دیکە، هاشم سەڕاج لە کوێی ئەم دەق و ئەزموونەدا خۆی بە نامۆ دەبینێت و لە کوێدا بە خاوەن ماڵ؟
هاشم سەڕاج: ئەگەر لە روانگەی (ئایزەر)ـی بیرمەندو مامۆستای زانكۆی (كۆنستانس)ـی ئەڵمانی كە لەگەڵ (یاوس) بەیەكەوە بەدامەزرێنەری تیۆری ئێستاتیكای وەرگرتن دادەنرێن، لەم بابەت و پەیوەندییە بڕوانین، ئایزەر تێكست بۆ دوو جەمسەر دابەش دەكات، جەمسەری هونەری دەخاتە پاڵ دانەرو جەمسەری ئێستاتیكی بۆ خوێنەر جێدەهێڵێت، هەروەها (گادامێر) سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان دەق و خوێنەر پێیوایە خوێنەری وەرگر لەكاری راڤەی فەلسەفیدا پەیوەندی بەدەلالەتە سایكۆلۆژییەكانی دانەرەوە نییە كە تایبەتن بە خودی خۆیەوە، هەروەها واتای دەق لە مەبەستەكانی دانەر جیادەبێتەوە، بەڵكو ئەوەی لای گرنگە دەستەبەركردنی دەلالەتە زەینییەكانن. دەمەوێ لێرەدا لە پەیوەندییەكانی نێوان دەق و وەرگر و دانەر بدوێم، لای ئایزەر ئەوە خوێنەرە ئێستاتیكا بە تێكست دەبەخشێت، هەڵبەتە جەمسەری هونەریش وەك فۆرم و پێكهاتەو هێزی دنیابینی پابەندە بە چالاكییەكانی دانەرەوە، بۆیە دەتوانم بڵێم دانەر تاوەکو كۆتاهێنان بەپرۆسەی نووسینەكەی پەیوەندی بەتێكستەوە دەمێنێت، دواتر لێكجیادەبنەوە، من زۆرجار كاتێ سەیری تێكستێكی خۆم دەكەم وەك خوێنەرێك لەبەردەم هێماو دەلالەتەكاندا هەست بەنامۆیی و سەرسوڕمان دەكەم، چونكە كردەی نووسین بەتایبەتی شیعر كارێكی عەقڵانی نییە و تێیدا نائاگایی پشكێكی زۆری بەردەكەوێت، خودی نائاگاییش لای (لاكان) فۆرم و بونیادو پێكهاتەیەكی زمانی هەیە و خاوەن بیركردنەوەیەكی تایبەت بەخۆیەتی، كەواتە شاعیر چۆن دەتوانێت خۆی بە خاوەنماڵی دەق بزانێت، لە كاتێكدا زمان بۆخۆی سیستمێكە لە ئاماژە و ماڵی بوونە، مەبەستم لەم دەربڕینە تیشكخستنە سەر رۆڵی كاریگەری خوێنەرە لە كردەی خویندنەوەو راڤەدا. دەق بەبێ چالاكیی خوێنەر و خوێندنەوە لە رەفەكانی كتێبخانەدا دەمێنێتەوە و تۆزی لەسەر دەنیشێت، خوێنەری وەرگر وەك هاوبەش و بەشدارێك دەلالەتەكانی دەق دەدوێنێت و كۆدەكان دەكاتەوە و چێژ لە وێنە مەجازییەكانی وێژەگەلی نێودەق دەباو واتای نوێ و جیاواز بەتێكست دەبەخشێت، بەتایبەتی ئەو دەمەی لەكاتی خوێندنەوەدا خەیاڵ دەیبات و خۆی لە جیهانێكی شیمانەكراوی گونجاو و لەباردا دەدۆزێتەوە، (رۆلان بارت) دەڵێ خوێنەر لەم چركەساتەدا مەرگی نووسەر (دانەر) رادەگەیەنێت و هەست بەئازادییەكی تەواو دەكات و خۆی لەو جیهانە گریمانكراوەدا دەدۆزێتەوە، كەواتە نووسەر یا دانەر هەرگیز خاوەنماڵ نییە و بوونی مرۆڤ وەك دازاین یان بوون لێرە و لە جیهاندا هەمیشە بوونێكی هۆشمەند و نیگەران و نامۆگەرایە، دەكرێ لەڕووی چارەنووسەوە بەواتا ی دەق بچوێنرێت، وەك چۆن چەمكی واتا لای (جاك دریدا) بەشێوەیەكی بەردەوام لەگەڵ كردەی نووسیندا ئیزافەی بۆ دەكرێت و بابەتی جۆراوجۆری دەخرێتە سەر و بە جیاوازییەوە دوادەخرێت. دواجار دەكەوێتە غیابێكی تەواوەوە، رەنگە بێ واتایی بوونی مرۆڤ بەهەمان شێوە لە دەقی جیهاندا بەهەمان چارەنووس بگات، ئەمەش بۆخۆی گوزارشتە لە بێهوودەیی و نامۆگەرایی.
ئەدەب و کولتوور: زۆرجار باس لەوە دەکرێت کە دەقی شیعر دەبێت سادە و کورت و پوخت بێت، شیعری نانۆ زیاتر ئەم تایبەتمەندیانەی تێدا بەدی دەکرێت، لە ساڵی 2012 ئەو ئەزموونەت تاقیکردووەتەوە، کەواتە بۆچی بەم شێوازە نانووسی؟
هاشم سەڕاج: نانۆ ئەزموونێك بوو لە پڕۆژە شیعرییەكانم، هەوڵمدا لەڕێگەی بەكاربردنی چەند وشەیەكەوە كە خۆی لە چوار تاوەکو پێنج وشە دەدا، بە سیاقی جۆراوجۆری دەربڕین، هەست، نەست، هزر، خەیاڵ و گەمە زەینییەكانم بە داڕژانی ریتمی بنووسمەوە، بەئازادی مامەڵە لەگەڵ كۆمەڵێك بابەت و رووداودا بكەم و دنیابینی جۆراوجۆر بخەمەڕوو، هەروەها بەسرووشتی خۆم حەزناكەم بەشێوەیەكی بەردەوام لەسەر یەك جۆر رەوتی نووسین و ریتم و فۆرم و ستایل جێگیر بم، بەپێچەوانەوە جوانیی ئەدەب لە رەنگاوڕەنگی و جۆراوجۆریی دەربڕیندا دەبینم، (رۆلان بارت) گوتەنی نووسەر كاتێ ستایلێكی نوێ بەكاردەبا، ستایلەكەی پێشووی رەشدەكاتەوە، مەبەستم لە بەردەوامی و نووسین و گەیشتنگەراییە، راستە لەئەزموونی نانۆدا گرنگیم بە چڕی و دەستپێوەگرتن و كورتبڕی داوە، بەڵام ئەوەی لە پرۆسەی شیعردا گرنگە توخمی شیعرگەراییە، ئەم خاڵەش پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە خودی خوێنەری وەرگرەوە هەیە، دەتوانم بڵێم بەشێك لەو بنەما شیعرییانەی لە ستایلی شیعری نانۆدا بەدیدەكرێن، دەشێ لە ئەزموونەكانی دیکەی پێش و پاش نانۆشدا بەشێوە و شێوازی جیاواز بوونیان هەبێت، بۆ نموونە لە ئەزموونەكانی دەقی سپی، پەخشانی شین، كتێبی پەخشان و تەنانەت لەم پرۆژە تازەیەشم كە بەنێوی شیعرەو لەگەڵ هاتنی 2017 دەستمپێكردووە، گرنگیم بەچڕی و كورتبڕی داوە، لە كۆتاییدا سەبارەت بە نانۆ دەڵێم - جوانی بادیلۆ بەخۆڵ دادەپۆشرێ- نانۆدەقێكی سادەی بریسكەیی فرە دەلالەتییە!.
ئەدەب و کولتوور: ئەگەرچی باس لەوە دەکرێت کە شیعر هیچ وەزیفەیەکی نییە و زیاتر گرێدراوی ئێستاتیکا و زمانە، بەڵام لە هەندێک قۆناغدا وەزیفەی خراوەتە پاڵ و بۆ ئەم مەبەستە بەکارهێنراوە. لە سەردەمێکدا دەژین کە جیهان نەهامەتی و ناخۆشیی زۆر بەخۆیەوە دەبینێت، لەم قۆناغەدا پەیامی شاعیر دەبێت بە چ ئاراستەیەک بێت؟
هاشم سەڕاج: شیعر لەبنەڕەتدا زمانە و بونیادی زمانی بۆ خۆی چەشنی شیعر چنراوە و ماڵی موزیكیشە! شیعر بەرهەمی بیركردنەوە و هێزی هەست و خەیاڵە، لەوانەیە خوێنەری بەشدار چەشنی ئەتمۆسفێرێكی سیمیۆلۆژی پێشوازی لێ بكات و چێژ لە ریتم و هزر و گەمەی ئاماژەكان ببێنێت، رەنگە شیعر جگە لە پەیام یاخود گوتاری ئێستاتیكی پەیامێكی دیکەی نەبێت، بەڵام ئەوە خوێنەری وەرگر و بەشدارە واتای پێدەبەخشێت، شاعیر سوبێكتە وەك چۆن (میشێل پیكارد)ـی بیرمەندو رەخنەكار لە دیاریكردنی خوێنەری واقعیدا دەڵێ خوێنەر لە گۆشت و ئێسقان پێكهاتووە و مرۆڤە و خەون و دنیابینی و وێناكردنی تایبەت بەخۆی هەیە، خوێنەری یاریزان دەتوانێت لە رێگەی كارلێك و ئاوێتەبوون لەگەڵ دەقدا خەیاڵ و بیركردنەوەكانی بنووسێتەوە، هەڵبەتە هەمان هاوكێشە بەسەر جیهانی شاعیریشدا پراكتیزە دەكرێت، شاعیر چییە؟ بوونەوەرێكە یا دازاینە بوونە لێرە لە جیهاندا یا بەچەمكی – هوسرڵ – لە (جیهانی ژیان)ـدا دەژیت و لەویاش دواجار دیارنامێنێت، جا جیهانی ژیان خۆی لەخۆیدا بەرهەمی كردەو چالاكییەكانی مرۆڤە، راستە شاعیر هەست، هزر، جوانی، گومان و نیگەرانی دەنووسێتەوە، بەڵام كاتێ جیهانی ژیان بەمەینەت و تراژیدیا دەتەنرێتەوە و سوبێكت بەهۆشمەندییەوە كاری تێدەكات و زۆرجار خودی زمان لەبەردەم تراژیدیای مرۆییدا هەڵدەلەرزێت و توانای گوزارشتی لەدەست دەدا، هاوكات كارلێك و ئاوێتەبوونی ژینگەو دەوروبەر، لەچۆنیەتی بیركردنەوە و وێناكردنی شیعریدا رەنگدەداتەوە، بەتایبەتی لەم سەردەمەی ئێستای كەوتنی گێڕانەوەگەرەكاندا، كە مرۆڤ بەرەو بێماڵی و نائومێدی دەڕوا و جوانی و هۆگری دەشێوێنرێن، بەتایبەتی لە خۆرهەڵاتی ناوین كە مەڵبەندی دەسەڵاتی تۆتالیتاری و زەبروزەنگ و توندوتیژی و بزاڤی توندڕەوی فەندەمێنتالیستییە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ