(خوێندنەوەی دڵەڕاوكێی خود، لە كڵاوڕۆژنەی شیعرەوە، یان ئەو ساتانەی هیچ شتێك دەرفەتی تێدا نامێنێتەوە بۆ ئەوەی گوزارشت لە دڵی بیمار و دابڕاوت لە ژین و دونیا بكەیت، لەو ساتانەدا، شیعر دەبێتە فریادڕەس و بە كەمترین وشە و زۆرترین گوزارشت، دەتوانێت گۆشەیەكی تاریك و نادیاری نێوان خەیاڵ و گومان، راستی و رووداو بگێڕیتەوە.
ئەوەی ئێمە لە دونیای ئەم رێبەرە چاكساز و عارفەدا لە چەند بەش و رەهەندێكەوە دەیخوێنینەوە، تێكەڵەیەكە لە رووداوی راستەقینە و بینینی ئەندێشەكراوی چركەساتەكانی نووسین. رەنگە ئەم نووسینە تەنیا بەرهەمی خەیاڵدانی ئێمە بێت و هیچی تر. رەنگە بەشێكیش بێت لە راستی و بەسەرهاتەكانی ئەو، وەك كارەكتەرێكی ئەفسانەیی گرنگ لە چوارچێوەی مێژوویەكی دیاریكراودا. خوێنەر ئازادە، نووسینەكە وەك خەیاڵێكی نووسەرەكە دەخوێنێتەوە، یان وەك راستییەكی نێو رووداوەكانی ژیان..)
-1-
مەولام، شێخی پایەدار: (ئێوارەیەكی درەنگ، خەریكی تەهلیلەی زیكری ناخی گڕگرتووم بووم، بەتەواوەتی ڕۆچووبووم بە ناخی خۆمدا و بەردەوام هەستم دەكرد دابڕاوم لەم ژینە ناسۆرە و لە دونیای ڕۆحدا دەسوڕامەوە. لەم كەشە ڕۆحییەی خۆم، كتوپڕ دابڕام. بینیم كۆمەڵێك هاوەڵ و بەندەی خودا بەدەنگی گریان و كەمێك هاوار و پاڕانەوە بەسروودی ئاینی و بە ئاپۆڕایەكی بەرفراوان خۆیان كرد بە حەرەمی مزگەوتدا. كە نیگام تێگرتن، بینیم، تەرمێك بە جاجمێكی سەوزی بریقەدارەوە بەسەر شانیانەوەیە و هەموویان پەلاماریانە بچنە ژێر تەرمەكە. ئەم دیمەنە ڕایچڵەكاندم و لەو كەشە ڕۆحییەی خۆم بەتەواوەتی دایبڕیم. یەكێك لەو پیاوچاكانەی لە پێشەنگی ماتەمگێڕانی تەرمەكەدا بوو، بەرەو ڕووم هات و دەستی ڕاستی كردە تەرمەكە و چاوەكانی گرتە چاوەكانی من و بە دەنگێكی كز و قوڕگێكی پڕ لە گریانەوە، وتی" ئەمە تەرمی عوسمانی كوڕی عەفان، دووم خەلیفەی موسڵمانانە. لەسەر وەسێتی خۆی، هێناومانە بۆ ئەم مزگەوتە، تا (مەولانا خالیدی كوردیی شارەزووری) رێبەری تەریقەتەكەی ئێوە، بەدەستە پیرۆزەكانی خۆی بیشوات و بەرەو دوا مەنزڵگەی خۆی، بۆ لای یاران و دۆستانی خودای ببەین، زۆر پەشۆكام و هەرچیم كرد زمانم گۆی نەدەكرد و نەمدەتوانی وەڵامی بدەمەوە، بێ دەنگییەك داگیری كردم و ڕاچڵەكیم.)
گێڕانەوەی ئەم رووداوە، خەونی (محەممەد ئەمین بن عابدین) یەكێك لە خەلیفەكانی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی)یە. كاتێك ئەم خەونەی بۆ مەولانا خالید دەگێڕایەوە بۆ ئەوەی مانای خەونەكەی بۆ لێكبداتەوە. (پاش كەمێك بێدەنگی) خالید دەستێكی هێنا بە ڕیشی ماش و برنجیی خۆیدا و بە هێمنی گوتی: "ئەی بەندەی خودا، خەونەكەت خەونی پیاوچاكانە، ئەوە تەرمی من بوو بەسەر شانی ئەوانەوە. چونكە من نەوەی عوسمانی كوڕی عەففانم. كەواتە منم دەمرم. وەسێتیشم بۆ ئێوەی شوێنكەوتووان و موریدانم ئەمەیە: تەبا و كۆك و یەكگرتوو بن".
دوای سێ رۆژ بەسەر گێڕانەوەی ئەم خەونەدا، بن عابدین دەڵێت: "شەوێك لە نێوان نوێژی شێوان و خەوتنان بینیم مانگ لە ئاستی ماڵەكەی مەولانا خالید لە ئاسمانەوە كەوتە خوارەوە. ئیدی زانیم مەولانا خالید لەو چركەساتەدا كۆچی دوایی كردووە".
موژدە ئەی یاقوبی دڵ، وا یوسفی كەنعان گەییشت
بۆ خەمی بێ ئینتیهای دووری، دەمی پایان گەییشت
بێرە دواوە، گیان سەر لێوم كە یاری نازەنین
هەروەكو عیسای مریەم بۆ عیلاجی گیان گەییشت
(مەولانا خالید)
-2-
رۆژەكانی كۆتایی تەمەنی لە شام، حوزن، بە تەواوەتی مەولانا خالیدی نەقشبەندیی گۆشەگیر كردبوو. ئەو گۆشەگیرییە وای لێكرد بەشێوەیەكی سەیر و سەرنجڕاكێش و لە جاران زیاتر ئولفەت بە كتێبە كۆن و غەزەلە نووسراوەكانی خۆیەوە بگرێت و بە گیان و جەستە ئاوێتەیان بێت و لەگەڵیاندا بژی. ئەم تێكەڵبوونە زیكرێكی ڕۆحیی وای بۆ دروست كردبوو كە بەیەكجاری لەسەر زەمینی دەوروبەری خۆی دایبڕێت. ئەمەش هێندەی تر پرسیار و دڵەڕاوكێی لای هاوەڵ و شوێنكەوتووانی دروست كرد. پێشتریش چەندین جار، ئەم گەڕیدە عارفە، لە كاتی دووركەوتنەوەی لە نیشتیمان، بەم شێوەیە ئولفەتی بەخۆیەوە گرتبوو.
بەجۆرێك لەخۆی نزیك بوو بە ئەستەم دەیتوانی خودی خۆی، لەناو شیعر و غەزەلەكانیدا جیابكاتەوە. بەڵام ئولفەت و گەڕانەوەی ئەمجارەیان بۆ خودی خۆی، جیاواز بوو لە هەموو ئەو موناجاتە ڕۆحییانەی پێشتر لە شیعرەكانیدا گوزارشتی لێكردبوو. ئێستا جیاواز لە ساتە رۆحییەكانی ناو شیعرەكانی، گومانێك بە تەواوەتی ناخی هەراسان كردبوو، ئایا ئەم ئەڤینە بێ سنوورە لەگەڵ خودی خۆی، تا كوێ دەیبات؟ لە خۆی دەپرسی ئەم هەستە بە نامۆیی، سەر لە كوێوە دەردەكات؟ ئەمانە لای مەولانا پرسیار و گومانیش بوون. هەمیشە لە كاتی زیكرەكانیدا بیری لێ دەكردەوە و بێ وەڵام و مەلوول بوو لە ئاستیان.
پێشتر لەگەڵ موریدەكانی خەریكی وانە گوتنەوە و شەرحی عیبادەت و زیكر بوو، یان سەری بەسەر لاپەڕە بۆرەكاندا شۆڕ كردبووەوە و خەریكی نووسینی نامە بوو بۆ ئازیزانی دڵ. ئێستا غەرقی گومان و پرسیاركردن بوو. زۆرجار روخساری نوورانی بەرەو ئاسمان بەرز دەكردەوە و دەیپرسی: "خودایە ئەم هەست و گۆڕانە سەیرە چی بوو لەم رۆژانەی كۆتایی پێت بەخشیم؟ رۆژ بە ڕۆژ، ئاه و ناڵەی دەروونم زیاتر دەبێ. لێت دەپاڕێمەوە شیفای ئەم دڵە بیمارەم بدە؟"
ئەمە ئاماژەیەكی تر بوو بۆ نزیكبوونەوەی تەمەنی مەولانا لە كۆتایی:
تۆ كە ڕەحمێكت بە هاواری گرفتارت نییە
مل لەحەلقە دوای موت خۆڕاییە، خۆڕایی
تۆ كە گوێی خۆت ئاخنیوە دادی كەس نابیەی ئیتر
ناڵە ناڵی ڕووت و قووت خۆڕاییە، خۆڕایی
تۆ لە خوا ناترسی پیشەت هەر جەفایە و تەفرەدان
سەركوتانی خاكی ڕووت خۆڕاییە، خۆڕایی
دڵ بە ساموتەی نیگات بەستراوەتەوە، تۆ بێ قەیدی لێی
گیان بە هاوارە لە دووت خۆڕاییە، خۆڕایی
خوێندنەوەی ئەم غەزەلە شیعرانە، بەو بارە ناجێگیرەی دەروون و رۆحەوە، هێندەی تر دەروونی مەولانای ئاڵۆز و بێ ئۆقرە دەكرد. هەمیشە بەو وەڵامە كۆتایی بەو خەڵوەت و گومان و گۆشەگیرییانەی خۆی دەهێنا و دەیگوت: "پرسیار لە عیشق، كوا وەڵامی هەیە". ئەم وەڵامە ئاوێك بوو دەڕژا بە ئاگری ناخی گڕگرتوویدا و دوای چەند رۆژێك دادەمركایەوە. ڕۆژێكی تر و ساتێكی تر، دیسانەوە لەناو بێدەنگی و ڕۆچوون بەناخی خۆیدا یەكپارچە خۆی ون دەكرد. ئەم بارودۆخە لە ڕۆژەكانی كۆتایی تەمەنیدا بەتەواوەتی كەنەفتی كردبوو. تەنانەت زۆر جار موریدەكانی بە بەینینی بەم جۆرەی ئەم ڕێبەرە ڕۆحییەیان لەیەكدییان دەپرسی: "خێرە مەولامان دەڵێی لەسەر زەمین ناژی و بەیەكجاری ڕۆچووە بەناو ڕۆحی ونبووی خۆیدا؟
-3-
مەولانا خالید، كاریگەریی زۆری لەسەر زمان و گەشەپێدانی شێوەزاری ئاخافتن و زمانی شیعریی قوتابخانەی شیعری بابان هەبووە. بە جۆرێك چەندین شاعیر، لەو سەردەمەدا بەم شێوازە شیعر و غەزەلیان نووسیوە. لەژێر كاریگەریی شیعری (ئەلوەداع)ەكەی مەولانا خالید لە ماڵی خودا، (سالم)ی شاعیریش، شیعرێكی بەهەمان ریتم و قافیە نووسیوە كە لە كۆپلەیەكیدا دەڵێت:
ئەلوەداع ئەی موڵكی بابان، ئەلوەداع
ئەلوەداع ئەی جایی جانان، ئەلوەداع
سالم لە هەموو شاعیرانی تری قوتابخانەی شیعریی بابان زیاتر لە ژێر كاریگەریی هەستی غوربەت و دووری لە نیشتماندا بووە. ئەویش بەهەمان شێوازی مەولانا خالید كە دەربەدەری وڵاتان بووە، لەو شیعرە بەجۆش و خرۆشەیدا بۆ دووریی لە سلێمانی دەڵێ:
چەند بە سۆزە ئەی دڵەی سووتاو كزەی هاواری تۆ
دیدە ئەی تۆ ئەم هەموو ئاوە كە كردووتە بۆ جۆ
ئاوی زەڵم و تــانجەرۆ وشـــكن لە چاوتا بێ درۆ
خوێنی دڵ وا هات بە چاوما بوو بە جۆگەی بەكرەجۆ
هەردوو سەرچاوەی چەمێكن كردمە تاسەی سەرچنار
شیوە سوورە ئەشكی دیدەم پەیڕەوی لافاو ئەكەم
شەو بڵێسەم بەرزە وێنەی باوەگوڕگوڕ ناو ئەكەم
دەست شكستەم بۆیە مەیلی مۆمیای بێ خاو ئەكەم
بـــــاوە مردەی (باوە مردە)م ئاڵبڵاخە چاوەكەم
خۆزگە ئەمبیست پێم بڵێن وا (باوەگێڵدی) گەییە شار
كەس نەبێ لە دنیادا (سالم) وەكو من تووشی دەرد
بێ نەوا كەوتووەتە غوربەت، ناتەواوە ڕەنگی زەرد
شیعری مەولانا دەخوێنم هەڵئەكێشم ئاهی سەرد
خالدا گر نیستی دیوانە و سەحرا و نوورد
تو كجا و كابل و غزنین و خاك قندهار
ئەم شیعرە، لەژێر كاریگەریی ئەو شیعرەی مەولانا خالید نووسراوە كە لە هیندستانەوە سۆزی دووریی خۆی بە شیعرێك بۆ سلێمانی نووسیوە:
بێ نەواو و دڵ لە خەم كەیل و غەریب و بێ نەسیب
دەست لەسەر دڵ، سەر لەسەر ئەژنۆ، چاو لە ڕێگەی پرسیار
دڵ سووتاو و جەرگ بڕاو، كۆڵان بە كۆڵان دەربەدەر
كەس بەدەردی من نەچێ، دووركەوتەی یار و دیار
خوێنی دڵ وا هات بە چاوما بوو بە جۆگەی (بەكرەجۆ)
هەردوو سەرچاوەی چەمێكن، كردمە تاسەی سەرچنار
باوە مردەی باوە مردەم، ئاڵبوڵاغی چاوەكەم
خۆزگە ئەمدی پێم بڵێن وا باوە گێڵدی گەییە شار
پێم بڵێ خالید. ئەگەر تۆ وا ڕەهەندە و شێت نەبی
تۆ لە كوێ و كابول و غەزنەین و وڵاتی قەندەهار.
مەحوی شاعیریش، بەهەمان شێوەی سالم، لە شیعرێكیدا بەناوی (لە ستایشی مەولانا)، سۆزێكی شیعریی بۆ مەولانا خالید دەنووسێت، تژی لە حوزن بۆ مەرگی و ستایش بۆ رێبەرێكی تەریقەت و سۆفیگەری، بەم شێوەیە هەستی خۆی بۆ مەولانا دەردەبڕێت:
دڵم ئەمشەو نەخۆشی نیسبەتی چاوێكی بیمارە
جگەر خەڵتانی خوێنی حەسرەتی لێوێكی خونخوارە
سەرم شێواوە شێواوی فیتنە هەڵگیرسێنی شۆخێكە
حەواسم تەفرەقەی عیشوەی دڵئاشوبێكی عەیارە
خەیاڵی زوڵفی دەرناچێ لە دڵ، تا دەرنەچێ ڕۆحم
سپێراوە خەزێنەی بەختی ئێمە بەو سیا مارە
بۆچوونێكیش هەیە كە شیعرە ناودارەكەی (نالی) لە ئیستەنبوڵ، لەژێر كاریگەریی هەمان هەست و سۆزی غوربەتی مەولانادا خالید لە هیندستان و شام نووسرابێت:
قوربانی تۆزی ڕێگەتم ئەی بادی خۆش مروور
ئەی پەیكی شارەزا بە هەموو شاری شارەزوور
ئەی لوتفەكەت خەفی و هەواخواه و هەمدەمە
وەی سروەكەی بەشارەتی سەرگۆشەی حوزور
لە شیعرە ئەڤیندارییەكانیشیدا، وێناكردن و گوزارشتی شیعری لەو ریتم و شێوازە بووە كە (سالم و نالی و مەحوی) لە شیعردا وێنایان كردووە، ئەمەش بۆ كاریگەرێتی و لێكچوونی شیعریی قوتابخانەی بابان كە لەو سەردەمەدا لەسەر زمان و ئەدەبیات هەیبوو، دەگەڕێتەوە. ئەمە دوو بڕگە لەو شێوازە شیعرییەی مەولانا خالید، لە دوو شیعری جیاوازدا:
سوێند ئەخۆم بەو خاڵی سەرگۆنەی گوڵە
سوێند ئەخۆم بەو خەتی وێنەی سونبوڵە
سوێند ئەخۆم بەو قامەتەی سەرووی چەمەن
گیانی من عیشقی ئەو وەك بولبولە
** **** *****
مرد لە دووریی ڕووی تۆ ئەی نازەنین فریام كەوە
دڵ بوو بە خوێن لە خۆیی تۆ ئەی نازەنین فریام كەوە
چاوم ڕوا بۆم نەلوا جارێ بەلای منا بڕوا
سەروی قەددی دڵجویی تۆ، ئەی نازەنین فریام كەوە
خالید ساتێكە و ئەو سایە، بێ ڕووی تۆ چاوی هەڵنایە
لای زیندانە ئەم دونیایە، ئەی نازەنین فریام كەوە
-4-
وەك دەگێڕنەوە، یەكەم كتێبی چاپكراوی كوردی لەساڵی 1844 لە ئیستەنبوڵ دەرچووە، ئەمە لە كاتێكدا ئەو سەردەمە ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی لە بەهێزترین قۆناغەكانی پەلهاویشتن و دەسەڵاتیدا بووە. كتێبەكەش دیوانە شیعرێكی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) بووە. ئەم كتێبە كۆكراوەی شیعرە كوردی و فارسی و عەرەبییەكانی بوو.
شیعرەكانی مەولا جێی هەڵوێستەن، هەرچەندە ژمارەیەكی یەكجار زۆر شیعری بەو سێ زمانە نووسیوە، بەڵام بەشێكیان شوێنبزر بوون.
شیعرە عەرەبی و فارسییەكانی مەولانا ئاستێكی بەرزی رەوانبێژییان هەیە، هەرچەندە شیعری لاواز و دووبارە و خۆجوینەوەشی تێدایە. شیعرە كوردییەكانی بە شێوەزاری (گۆران) هۆنیوەتەوە. لە داڕشتن و شێوازی قافییەدا پەیڕەوی هەمان رێچكەی شاعیرانی شێوەزاری (گۆران)ی كردووە. لەگەڵ ئەوەی مەولانا دوور بووە لە كوردستان و بەشی زۆری تەمەنی لە غەریبیدا بردووەتە سەر، بەڵام شارەزاییەكی وردی ئەو شێوەزارەی هەبووە لە نووسینی شیعرە كوردییەكانیدا كە ژمارەیەك كۆپلەی كەمن لە چاو شیعرە عەرەبی و فارسییەكانی. ئەو شیعرانەی بەم شێوەزارەی نووسیون، لەچاو شیعرەكانی تری كە بە عەرەبی و فارسی نووسیون، كەمتر رەوانبێژی و ئاستی شیعری تێدا دەبینرێت. رەنگە ئەم شیعرانەش بەشی زۆریان هی سەرەتای نووسینی شیعریی بێت و هی ئەو ساڵانە بێت كە لە سلێمانی و سنە ماوەتەوە. پاشتر كە سلێمانی بۆ بەغدا و شام و هیندستان و مەككە جێهێشتووە، ئیدی بەو دوو زمانەی تر، شیعری نووسیوە.
ئەمە كۆپلەیەكە لە شیعرێكی بە شێوەزاری گۆران كە پێموایە ئەزموونی سەرەتایی نووسینی شیعرەكانی مەولانا بێت:
ئارام لێم سەندەن سەودای فیراقت
دڵ قەقنەس ئاسان جە ئیشتیاقت
تاقەت تاق بیەن پەی ئەبرۆی تاقت
ئەمە جگە لەوەی چەندین شیعری تری لاواندنەوەی ئاینی و ستایشی پەیامبەری ئیسلامی بە زمانی كوردی نووسیوە:
بە عەرش و كورسی، بە لەوح و قەڵەم
بە مەلائیكان خاسەی موحتەرەم
بە دەفتەرداران دیوان لاهووت
بە زیكری تەوحید جەرگەی مەلەكووت
بە سۆز ئادەم، بە دیدی نمین
ئەوڕۆ جە بەهەشت كەفت نە ڕووی زەمین
بە خەڵاسی نووح جە تۆفان تۆفان
بە شادی خەلیل ڕۆی عیدی قوربان
بە سیدقی هاروون بە قروب موسا
بە پاكی مریەم، بە تەقوای عیسا
پیرەمێرد لە گۆڤاری (ژین)دا بە چەند ژمارەیەك، بەشێكی زۆری شیعرەكانی مەولانای كردووە بە كوردی، هەرچەندە بەراورد بە زمانە تایبەتەكەی مەولانا، پیرەمێرد گۆڕانی لە هەندێ مانا و هێمای شیعرییدا كردووە، بەڵام كە هەموو شیعرەكان دەخوێنیتەوە، ئەو ڕۆحە سۆفیگەرێتی و خود دواندن و گوزارشتە ڕەوانبێژییەی تێدا دەبینی كە یەكێكە لە تایبەتمەندی و ناسنامە دیارەكانی شیعری مەولانا خالیدی نەقشبەندی.
خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی غەزەل و شیعرە وەرگێڕدراوەكانی و ناونانی بە "ڕۆحی مەولانا خالید" لەلایەن پیرەمێردەوە، گۆشە و ڕەهەندێكی ترە لە خوێندنەوەی من، بۆ دونیا فراوانەكەی رێبەری تەریقەتی نەقشبەندی كە پرۆژەی كتێبێكە و لە دەرفەتێكی تردا دەیخەمە ڕوو.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ