چاپ و چاپەمەنی كوردی سەروساختییەكی گەرمی لەگەڵ سانسۆر و ڕێبەندكردن لەلایەن دەسەڵاتی عارەبیی عێراقیەوە هەیە. سانسۆر ئەو چاودێرییە وردەیە كە هەمیشە دەسەڵاتە ستەمكارە شموولیەكان، یان حیزبە تاكڕەوەكان لە بەرامبەر هەر ڕاوبۆچوونێكی نووسراو، بیستراو یان بینراوی موخالیف بە نەهج و رێبازی خۆیان بەكاری دێنن بۆ ڕێگری لە بڵاوكردنەوەیان، ئەمەش لە ترسی گەشەكردنی بەرهەڵستكاری و ڕای جیاواز. حكومەتەكانی عێراق، لە دروستبوونیانەوە لە (1921) تا حاڵی حازر ئەمەیان پەیڕەو كردووە و بەقانوون چەسپاندوویانە. سەرەتا (قانوونی مەتبووعاتی عوسمانی)یان بۆ چاودێریكردنی بڵاوكراوە و ڕۆژنامەكان پەیڕەو كردووە، پاش جێگیربوونی دەسەڵاتیش وەك لە نووسینێكی تردا پێشتر باسم كردووە (ڕووداو ژمارە 108 – 11/3/2019) لە 1931 قانوونی چاپەمەنی عێراقی دەركرا، بەڵام وەك ئاشكرایە ئەم جێبەجێكردنە زۆر ورد و بەدواداچوونی بۆ نەدەكرا، چونكە كارەكە بەرەوڕووی فەرمانگەیەكی بچووكی كەم ئەزموون كرابووەوە بەناوی (مولاحیزییەتی مەتبوعات) و دوایی بووە (مودیرییەتی دیعایەی عام) لەجێی وەزارەتی ڕاگەیاندن و ڕۆشنبیری ئەم سەردەمە، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا حكومەت ئاگای لە گشت ئەو بابەتانە بوو كە چاپ و بڵاودەكرانەوە، لەمەوە زۆر ڕۆژنامە لەسەر سەرپێچی و بڵاوكردنەوەی بابەتی (یاساغ) داخران، دەیان ڕۆژنامەوان درانە دادگە و سزا دران. زۆربەی ئەمانە ئازایەتی (ڕەقابە و دەزگاكەی) نەبوو، ئازایی سیخوڕ و ڕاپۆرتنووسی شەخسی و ناحەزانی ئەم لایەن و ئەو كەس و ئەو ڕۆژنامانە بوون كە (هەر بۆ خۆبەخشی و لە بەدكاریی خۆیان) خەڵكیان لەدەمەوە دەدا و بۆیان تێدەچاندن. خۆ لە لیواكانیشدا، ئەو دەزگا چاودێرییەی حكومەت لقی تایبەتی نەبووە، ئیدارەی لیواكە لەم ڕووەوە دەستكراوە بووە، پشتی بە سیخوڕ و جاسووس و پیاوخراپانی ناوخۆ بەستووە تا چاودێریی كۆمەڵگەیان بۆ بكەن.
هەر بەم شێوەیە دەبینین (سەبارەت بە چاپەمەنیی كوردی) لە بەغدا نامیلكەی (دوو تەقەللای بێسوود)ی ئەمین زەكی بەگ ڕێبەند كرا ، لە سلێمانی هەندێ كتێب و نامیلكەی وەك (گوڵاڵە) و (ئادەمیزاد لەسایەی دەرەبەگیدا)ی مەحموود ئەحمەد و (هەنگاوێك بۆ سەركەوتن)ی میرزا مەنگوڕی و (ئاوات)ی عەبدوڵڵا جەوهەر دەستیان بەسەردا گیرا و نەهێڵرا بڵاوببنەوە. جێی سەرنجە كە ئەمانە ناوەڕۆكەكانیان زۆر سادە و ساكار و ئاسایی بوون لەڕووی هزر و بۆچوونەوە: هاندانی خەڵك بۆ خوێندن و خوێندنەوە و كاركردن بۆ گەیشتن بە ئاستی گەلانی پێشكەوتوو و هێنانەوەی نموونە لەسەر گەورە پیاوانی زانست و فیكری ناو میللەتانی ئەوروپا و ئامریكا و ژاپۆن و..... تاد. ئا ئەم بابەتانەی كە وەك دەگوترێ (هیچ زیانێكیان بۆ پەزەكە نەبووە) قەدەغە كراون، كەچی لە بەرامبەردا نامیلكەگەلێكی وەك (كورد لەكەیەوە خەریكە)ی عەلی عیرفان و (بەرەو ڕووناكی) ع.و. نووری و (هەزار بێژوبەند)ی مەعرووف جیاووك ڕێیان لێ نەگیرا لە گەیشتن بەدەستی خوێنەران. ئەمە ئەو بۆچوونە دەسەلمێنێ كە پێشتر گوتمان (نەك سانسۆر بەڵكو هەواو هەوەسی سیخوڕ و كەسانی بەدخوا و خراپ) دەستیان لەو دیاردەیەدا بووە.
لەم سونگەیەوە دەمەوێ تەجرەبەیەكی ئەو دیاردەیە بخەمەڕوو: نامیلكەی (ئاوات)ی عەبدوڵڵا جەوهەر، وەك مامۆستا عومەر مارف بەرزنجی بۆی باسكردم، ڕێك وەك تراژیدیایەكی دنیای كتێبی كوردی دێتە بەرچاو، بەپێچەوانەی ئەو باسانەی كە گوایە (لەلایەن بەریتانییەكانەوە ئەم كتێبە دەستی بەسەردا گیراوە، سەرباری هەوڵی پیرەمێرد لەلای بەریتانییەكان بۆ ئازادكردنی) (1) بەڵام كە دەڕوانینە ڕێڕەوی كارەكە زۆر ئاسایی و سادەیە. نە بەریتانییەكان و نە سانسۆری بەغدا ئاگایان لەمە نەبووە.
عەبدوڵڵا جەوهەر (1920 – 1982) ڕۆشنبیر و نووسەر و ئەدیب و ڕەخنەگرێكی بەتوانا بووە، ئینگلیزیزانێكی باش بووە، دەرگای ڕۆشنبیرییەكەی بەو ڕووكارەشدا ئاوەڵا بووە، گەلێ وتار و چیرۆك و نووسینی جوانی بەچاپنەكراوی ماونەتەوە و هەندێكیشی لە گۆڤاری گەلاوێژ و هەفتەنامەی (ژین) دا بەناوی (ج.ع، جەوهەر، ع.جەوهەر، ع. چالاك )ەوە بڵاوكردوونەتەوە، خاوەنی بیرێكی نەتەوەیی پاك و دڵسۆز بووە، مەند و لەسەرخۆ و كەمدوو و ئاغر، لەگەڵ پرۆفیسۆر جەمال نەبەز و هاوڕێكانیدا یەك لە دامەزرێنەرانی (كاژیك) بووە. بەر لە مردنی، ئەم چیرۆكەی بۆ مامۆستا عومەر بەرزنجی گێڕاوەتەوە و ئەویش لە 9/8/2018 بۆ منی باسكرد:
(ڕۆژێك لە ڕۆژەكانی ساڵی 1937 كە قوتابی قۆناغی ناوەندی بووم، لە دەفتەرێكی بچووكدا هەندێ بیروبۆچوونی خۆم نووسیبوو، چوومە قەلەندەرخانەكەی پێرەمێرد و دامە دەستی. گوتم: بۆم چاپ بكە.
لێی وەرگرتم و ماوەیە ئەمدیو و ئەودیوی پەڕەكانی كرد و، پاش كەمێ ڕووی تێكردم و گوتی: بچۆ باوكت بێنە. گوتم: بۆ؟ گوتی: دەڵێم بچۆ باوكت بێنە. بێدەنگ هاتمەدەرێ ، بۆ سبەی باوكم نارد بۆ لای، كە هاتەوە ماڵەوە گوتی:
حاجی تۆفیق دەڵێ باشە چاپی دەكەم، دینارێك و پێنج سەد فلسیشی لێ سەندم.
ماوەیەك بەسەر ئەمەدا چوو، ڕۆژێك لە بازاڕ دەسووڕامەوە، كاك ڕەحیمی كۆڵەبی پۆلیسم بینی (3)، بانگی كردم و گوتی: چیت كردووە؟ گوتم بۆ؟ هیچم نەكردووە! گوتی نابێ، دەبێ شتێكت هەر كردبێ. گوتم: وەڵڵا هیچ شك نابەم كردبێتم. گوتی: دەیسا پۆلیس بۆ بەدواتدا دەگەڕێ؟.. بە سەرسوڕمانەوە گوتم: نازانم. گوتی: ئێستا بڕۆرەوە بۆ ماڵەوە، مەیە دەرەوە و خۆت دەرمەخە.
بۆ سبەی، دەبوو بچم بۆ مەكتەب (قوتابخانە)، لەوێ بەڕێوەبەرەكەمان بانگی كردم و گوتی: وەرە عەبدوڵڵا، بزانم جەنابی موتەسەڕیف بۆچی تۆی دەوێ؟
گوتم: نازانم. گوتی: دە وەرە بابچین بۆ سەرا، من وەك بەڕێوەبەر بەتەنیا ناتنێرم. دێم لەگەڵت بزانین چییە.
كە چووین، منیان بردە لای موتەسەڕیف. ئەوكات مەجید یەعقووبی (4) موتەسەڕیف بوو، بەخێرهاتنی كردم و داینام، لەناو و صنف (پۆل) و ئیشی باوكم و چۆنێتیم لە دەرس و دەوری مەكتەبدا و... لەم شتانەی پرسی. پاشان گوتی: كوڕم ئێمە گەر بمانەوێ سەركەوین بۆ سەر شاخی گۆیژە، لێرەوە دەستناكەین بە ڕاكردن، دەبێ وردە وردە تا بناری شاخەكە ڕێگە ببڕین، لەو بنارەوە تین بدەینە خۆمان تابتوانین بەو بەرەو ژووركەیەدا سەركەوین و بگەینە سەرەوە.
ئینجا دەستی برد لە چەكمەجەی مێزەكەی بەردەمیدا دانەیە لە نامیلكە چاپكراوەكەمی دەرهێنا و پیشانیدام و گوتی: ئەمە چییە نووسیوتە؟... كوڕم نابێ پەلە بكەین و كارێ بكەین پەشیمانی لەدوابێ.
دوای ئەوە هەستا و گوتی: ئێستا بڕۆ، جارێكی تر شتی وا مەنووسە و خەیاڵ بدەرە دەرس و دەورەكانت.
ئیدی من ئەو كتێبەی خۆمم بەچاو نەبینییەوە، هەتا ساڵی 1982 فەرمانبەرێكی شارەوانی بەناوی (ئەسعەد فەوزی میرزا) دانەیەكی بۆ هێنام، ئەویش لەناو باری گەڵڵابەیەكی بەلەدییەدا كە پڕكرابوو لە كاغەزە كۆنە و فایل و ئەوراقی ماوە بەسەرچووی فەرمانگەكە، بەمەبەستی سووتاندن و فەوتاندنیان براوە بۆ خوار عەربەت لە لێواری تانجەرۆ!! ئەو دانەیە لە كتێبەكەم لەناو ئەو بارە كاغەز و ئەوراقە كۆنانەدا بووە، كاك ئەسعەد هەڵیگرتووە و بۆی هێنابوومەوە... ئەوە یەكەم دانە و دوا دانە بوو كە بگاتە دەستم و بەچاو بیبینم).
ئێستا ئەو دانەیە لەلای مامۆستا عومەر بەرزنجییە، عەبدوڵڵا جەوهەر بە خەتی خۆی لە سووچێكی بەرگەكەی نووسیوە {بۆ یەكەمجار ئەمڕۆ ئەم كتێبەی خۆمم بینی، ئەویش بەهۆی كاك فەوزی ئەسعەد میرزاوە، لە 1982}... هەر دوای پێنج مانگ لەمە، مامۆستا عەبدوڵڵا كۆچی دوایی كرد! درود بۆ گیانی پاكی.
* * *
(سی. جەی. ئەدمۆندس 1889 – 1979 ) ناوێكی دیارە لە مێژووی شۆڕشەكەی شێخ مەحموود لە سلێمانی، دوای گرتنەوەی شار بۆ دووەمجار، بەهاری 1923 هاتەوە ناو شار وەك ئەفسەری سیاسی و كەوتە ڕێكخستنەوەی ئیدارەی دەڤەرەكە .كە شێخ ئەشكەوتەكەی جاسەنەی چۆڵ كرد و بەرەو شارباژێڕ چوو، ئەدمۆندس خۆی گەیاندە ئەو ئەشكەوتە و دوو ژمارەی (بانگی حەق)ی دەستكەوت كە لەوێ بەچاپ گەیەندرابوون. لە چەسپاندن و دامەزراندنی حوكمە عارەبیەكەی بەغدا لە كوردستاندا دەورێكی كاریگەری هەبووە، ئەندامی لیژنەی یەكلاكەرەوەی ئەیالەتی مووسڵ بووە، دواجار ڕاوێژكاری وەزارەتی ناوخۆی عێراق بووە و بەشداریی دەیان كۆبوونەوە و كۆنفرانسی نێودەوڵەتی كردووە لەتەك شاندی عێراقی. پێی لە سلێمانی نەبڕیوە، ناوبەناو سەردانی دۆست و ئەحبابەكانی لە شاردا كردووە و بەسەری كردوونەوە، دواجار كە كاری لە عێراق تەواو بوو، سەردانی سلێمانی كرد بۆ ماڵاوایی لێیان. بەینی لەگەڵ پیرەمێردی شاعیر گەلێ خۆش بووە.
جگە لە پلە سەربازی و سیاسییەكەی، خولیایەكی سەیری بواری ئەدەب و ڕۆشنبیری و فەرهەنگی هەبووە، چەندین وتاری لەم بابەتانەی لەسەر ئەدەب لە چاپەمەنیی كوردیدا هەیە، یەكەم كەسە كە (بیبلیۆگرافیایەكی مەتبوعاتی كوردی) ڕێكخستووە و لە گۆڤاری (سەنتراڵ – ئاسیان ژورناڵ) لە 19ی مایسی 1945 بەرگی دوو، ژمارە 32 بڵاوكردووەتەوە.
لە لەندەن خاوەنی كتێبخانەیەكی دەوڵەمەند بووە، زۆربەی ئەو كتێب و ڕۆژنامە كوردیانەی كە لەسەردەمی خۆیدا لە كوردستان و بەغدا دەرچوون، لەوێدا پاراستوونی، لەو بیبلیۆگرافیایەی كە باسكرا، لە بەشی (دینی – ئەخلاقی) بە زنجیرەی 23 تەرخانە بۆ {ئاوات، ناڵەی دڵی عەبدوڵڵا جەوهەر. چاپخانەی ژیان}.
دەڵێن د.عیززەددین مستەفا ڕەسوڵ دوای سەردانەكەی بۆ لەندەن، گوتوویەتی: كە چوومە كتێبخانەكەی ئەدمۆندس دانەیە لە كتێبەكەی عەبدوڵڵا جەوهەرم دی، لێی نووسرابوو: (ئەم كتێبە بەرهەمی لاوێكە بەتەقریری ئەحمەدی عەزیز ئاغا (5) نەهێڵرا بڵاوبێتەوە، خاوەنەكەشی لە داخان سەری خۆی هەڵگرت و بوو بە عەسكەر ... پیرەمێرد).
من وای بۆ دەچم هەر پیرەمێرد ئەو دانەیەی دابێتە ئەدمۆندس.
بەم شێوەیە تراژیدیای سانسۆر، یان ڕاستتر ڕێبەندكردنی كتێبێكی كوردی بەوە كۆتایی دێت كە تەنیا دوو دانەی لێ رزگار دەبێ. بۆ مێژوو و وەك شایەدێ كە خۆبەخۆ ڕێی لێ گیرا و نەهێڵرا ئاواتی گەنجێك بێتەدی.
پەراوێزەكان:
(*) تێچاندن و لەدەمەوەدان: دوو زاراوەن بەرامبەر بە (بۆهەڵبەستن، فیتنەیی، زەمكردن و بەدخوایی..) بەكاردێن.
(1) پێشەكی لەچاپدانەوەی (هەنگاوێك بۆ سەركەوتن ) نووسینی جەمال حسێن، ل 16
(2) جەمال نەبەز: كۆمەڵەی ئازادی و ژیانەوە و یەكییەتی كورد - كاژیك – سلێمانی 2015 ، سەرەتای كتێبەكە.
(3) كاك ڕەحیمی پۆلیس: باوكی مامۆستا عومەر عەبدولڕەحیمی هونەرمەند و ئەدیب و نووسەر.
(4) مەجید یەعقووبی: حەوتەمین موتەسەڕیف بووە كە لە بەغداوە بۆ سلێمانی دانراوە، بەتوندوتیژی لە ئیدارەدانیدا بۆ شار بەناوبانگ بووە، لە پیرەمێردی هەڵپێچا و (ژیان)ی داخست، لەبری ئەو (زبان)ی وەك ڕۆژنامەی حكومەت دەردەكرد، هەوڵی تیرۆركردنی دراوە و تەقەیان لێ كردووە، لە 1/10/1937 هەتا 17/12/1939 لە سلێمانی مایەوە.. بەڵام سەیر لەوەدایە كە بەو نەرمونیانیە لەگەڵ ئەم قوتابیەدا مامەڵەی كردووە!
(5) ئەحمەد عەزیز عەبدوڵڵا ئاغا (1894 – 1968) لە سلێمانی لەدایك بووە و خوێندنیشی هەرلەوێ بووە، لە سەردەمی شێخ مەحموود بووەتە مامۆستا و دواجار كراوەتە فەرمانبەر و كاتب لە دیوانی موتەسەڕیف و بەڕێوەبەرێتی خۆجێیی، سەردەمێ كتێبێكی ئەلف و بێی عارەبی گۆڕیوە بۆ كوردی تا لە قوتابخانە سەرەتاییەكاندا بخوێنرێ ، بەڵام دەگوترێ هەموو شتێك بووە كوردی نەبێ. پیاوێكی قسەخۆش و نوكتەباز بووە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ