سەنگەر زراری
رۆمان لە سەرەتای پەیدابوونییەوە، زیاتر پشتی بە ئەزموونە كەسییەكان دەبەست و رۆماننووس بابەتی واقیع و ژیانی راستەقینەی خۆی، یان خەڵكانی دیكەی دەكردە بابەتی نووسینەكانی، ئەمەش گومانی ئەوەی دروست دەكرد كە ئەو رۆمانانە گوزارشت لە ژیانی خودی نووسەرەكە دەكەن و یاداشتنامەن، یاخود بە جۆرێكن كە رۆماننووس بە مەبەست ویستوویەتی ژیانی خەڵكانی دیكە بنووسێتەوە، بەڵام لە قۆناغەكانی دواتردا، چەندین جۆر رۆمان پەیدا بوون كە زۆر جار جیاوازن لە ژیانی نووسەرەكەی، یان دوورن لەوەی نووسەر ویستبێتی ژیانی خەڵكێكی دیاریكراو بكاتە بابەتی رۆمان.
لە رووكاردا لێكچوونی زۆر لە نێوان (رۆمان) و (ژیاننامە)دا هەیە، بەوپێیەی هەردووكیان پشت بە كەسایەتی و رووداوەكان و شێوازی گێڕانەوە دەبەستن، بەڵام لە جەوهەردا جیاوازیی زۆریان لە نێواندا هەیە.
زۆرجار رۆمان پشت بە ئەزموونی خودی رۆماننووس، یان كەسایەتییەكی راستەقینە دەبەستێ و ژیان و خەڵكی راستەقینە دەبنە بابەتی رۆمانەكە. لە بەرامبەردا ژیاننامەش سوود لە تەكنیك و هونەرەكانی رۆمان وەردەگرێت بۆ جوانكردنی دەقی ژیاننامەكە و داڕشتنی بە شێوازێكی ئەدەبی و هونەری، بەڵام هەرگیز هەردووكیان یەك بابەت نین و جیاوازییان لە نێواندا هەیە. چونكە رۆماننووس بۆ نووسینی رۆمان، پەنا بۆ چەند بنەمایەك دەبا كە جیاوازن لە پێكهاتە و بنەماكانی نووسینی ژیاننامە یان بیرەوەری و یاداشتنامە، ژیاننامەش پشت بە جۆرە جیاوازەكانی هونەری گێڕانەوە دەبەستێ و ئەو رووداوانەی دەیگێڕێتەوە راستەقینەن، نەك خەیاڵی و فەنتازی، وەك ئەوەی كە لە رۆماندا بەكاردەهێنرێن.
جۆرج مای، پەیوەندییە هاوبەش و جیاوازەكانی نێوان هەر یەك لە رۆمان و ژیاننامە دیاری دەكات. ئەو پێیوایە: ژیاننامە، شێوازەكانی نووسینی گێڕانەوەئامێز بەكاردەهێنێ، بە هەمان ئەو شێوەیەی كە رۆمان دەیكات، هاوكات رۆمانیش بە شێوەیەكی روون و ئاشكرا ئەو جۆرە گێڕانەوەیە بەكاردێنێ كە بە جێناوی كەسی یەكەمی تاك رووداوەكان دەگێڕێتەوە، ئەمەش ئەو شێوازەیە كە لە یاداشتنامەدا بەكاردەهێنرێت، لە كاتێكدا رۆمان لە سەرەتادا بەزۆری بە شێوەی كەسی سێیەمی تاك دەگێڕدرایەوە. بە بۆچوونی جۆرج مای، دوای بەكارهێنانی كەسی یەكەمی تاك لە یاداشتنامە و گواستنەوەی ئەم شێوازە بۆ ناو رۆمان، دیسان لەناو رۆمانیشدا بە شێوازێكی ئەدەبی و هونەرییانەتر، دەچێتەوە ناو ژیاننامە و لە نووسینەوەی ژیاننامەدا بەكار دەهێنرێتەوە. ئەمەش رادەی ئاوێتەبوون و تێكئاڵانی ئەم دوو ژانرە و كارلێكی نێوانیان دەردەخات.
بەیەكداچوونی ئەم دوو ژانرە ئەدەبییە، واتا (رۆمان) و (ژیاننامە)، بە جۆرێكە كە زۆرجار تێكەڵ بەیەكتر دەكرێن، تەنانەت هەندێ لە توێژەران وای دەبینن سنوور لە نێوان رەگەزە ئەدەبییەكاندا نەماوە، بەڵام ئەمە بۆچوونی زۆرینە نییە، چونكە هەرچەندە سنووری نێوان دەق و ژانرە ئەدەبییەكان تەنك و كاڵ بێتەوە، یان تا رادەیەكی زۆریش بەیەكدا بچن، هێشتا ناتوانین سنووری نێوانیان بسڕینەوە یان ئەو سنوورانە نەبینین.
بۆ نموونە بە سادەترین پێناسە دەتوانین جیاوازیی نێوان هەردوو رەگەزی ژیاننامە و رۆمان ببینین. ژیاننامە بریتییە لە گێڕانەوەی مێژووی ژیانی كەسێك لە كاتی لەدایكبوونییەوە تا كاتی نووسینی ژیاننامەكە، یان تا كاتی مردنی (ئەگەر خاوەنی ژیاننامەكە خۆی نەینووسیبێتەوە)، بەڵام رۆمان مێژوو نییە، رەنگە گوزارشت لە سەردەمێكی مێژوویی بكات، بەڵام هەرگیز نابێتە مێژوویەكی پوخت و موجەڕەد.
كات، لە ژیاننامەدا زۆربەی جار بە شێوەیەكی ئاسۆیی دەڕوات و بە شێوازی زنجیرەیی یەك لە دوای یەكی رووداوەكان دەڕوات، واتا (سەرەتا، ناوەڕاست، كۆتایی)، كات دیاریكراوە و هەمان ئەو كاتەیە كە مرۆڤ لە واقیعدا تێیدا دەژی و پەیوەستە بە مێژوویەكی دیاریكراوەوە، بەڵام كاتی گێڕانەوە لە رۆماندا، بەپێی هونەركاریی رۆمانەكە، گۆڕانی بەسەردا دێت و چەندین جۆر و شێوازی گێڕانەوە هەیە، كات لە رۆماندا نزیككراوە و خەیاڵییە.
شوێن، لە ژیاننامەدا راستەقینەیە و ئەو شوێنانەیە كە مرۆڤەكان تێیدا دەژین، بەڵام لە رۆماندا دەشێ راستەقینە بێت و دەشێ خەیاڵییش بێت، زۆربەی كاتیش رۆماننووس پێویستی بە دروستكردنی شوێنی خەیاڵی هەیە، یان شوێنە راستەقینەكان بەكار دێنێت، بەڵام دەستكارییان دەكات و لەگەڵ رووداوەكان دەیانگونجێنێ.
بە تێكەڵكردنی هەردوو هونەری (رۆمان) و (ژیاننامە) و لە چوارچێوەی هونەرەكانی گێڕانەوەدا، (رۆمان، داستان، چیرۆك، ژیاننامە و...) و بە تایبەتیش لەناو جۆرەكانی رۆمان، ژانرێك هەیە پێی دەگوترێ: ژیاننامەی رۆمانئامێز (السیرە الروائیە).
ژیاننامەی رۆمانئامێز: كارێكی داهێنەرانەی (دووڕەگ)ی ئەدەبییە، تێكەڵاوكردنی دوو هونەری گێڕانەوەی دیار و ناسراوە كە ئەوانیش بریتین لە ژیاننامە یاخود یاداشتنامە و بیرەوەری لەگەڵ (رۆمان). واتا رەگەزەكانی ژیاننامەی رۆمانئامێز، پشت بە هەردوو ژانری (رۆمان) و (ژیاننامە) دەبەستێ.
لەم ژانرە ئەدەبییەدا، ژیاننامەی هەر كەسێك بگێڕدرێتەوە، دەبێ بەپێی ئەو مەرجانە بێت كە گێڕانەوەی ئەدەبی دەیخوازێ، واتا هاوشێوەییەكی تەواو نییە لە نێوان ئەم هونەرە و هونەری گێڕانەوەی ژیاننامە، یان نووسینی یاداشتنامە، كە تەواو واقیعین و گێڕانەوەی راستەقینەی ژیانی كەسەكانن.
ژیاننامەی رۆمانئامێز، توانای جۆراوجۆر و بێكۆتا بە نووسەرەكەی دەدات و دەستكراوەی دەكات بۆ ئەوەی رووداوە راستەقینەكان تێكەڵ بە خەیاڵ و فەنتازیا بكات كە هەر یەكە لەم دووانە، واتا چ رۆمان و چ ژیاننامە، ناتوانن بە تەنیا ئەم كارە بكەن.
هەموو ژیاننامەیەكی رۆمانئامێز، ئەندازەی باسكردنی ژیاننامەی كەسەكانیان وەكو یەك نییە، هەندێكیان زیاتر گرنگی بەوە دەدەن كە بە تەواوی ژیاننامەی خۆیان، یان ژیانی ئەو كەسانەی دەیانەوێ باسی بكەن بخەنەڕوو، بەڵام هەندێكیان هەوڵ دەدەن ژیانی كەسەكان، لەگەڵ بەشێكی زۆری خەیاڵ و فەنتازیا تێكەڵ بكەن، واتا هەوڵ دەدەن كەسایەتییەكان زیاتر وەكو سیمبولێك بەكار بێنن، نەك ئەوەی بیانەوێ ژیاننامەی كەسەكە بە وردی بنووسنەوە.
لەناو ئەدەبیاتی كوردیدا، ژیاننامەی گەلێ رۆماننووس لەناو رۆمانەكانیاندا رەنگی داوەتەوە، ئەم رەنگدانەوەیە لە كۆنترین رۆمانی كوردی (مەسەلەی ویژدان)ی ئەحمەد موختار جافەوە دەبینرێ و لە گەلێ رۆمانی دیكەی كوردی و تا ئەو رۆمانانەی ئێستاش دەنووسرێن، درێژەی هەیە. لە رۆمانی (مەسەلەی ویژدان)دا، كەسایەتی نووسەری رۆمانەكە (ئەحمەد موختار جاف) لە ناو كاراكتەری زۆراب دەبینرێ، وەكو دكتۆر عادل گەرمیانی دەڵێت "لە نێوان سروشتی كەسێتی زۆراب و ژیانە سروشتییەكەی كەسێتی ئەحمەد موختار جافی رۆماننووس، هەندێ لێكچوون هەیە، بۆ نموونە هەردووكیان لە هەڵەبجە لەدایك بوونە، هەردووكیان دەبنە رەئیسی قەزا كە ئێستا قایمقامی پێ دەگوترێ، هەروەها هەردووكیان دەبنە ئەندامی پەرلەمانی ئەو سەردەمەی پاشایەتی".
سابیر رەشید لە كتێبەكەیدا (رۆمانی كوردی، خوێندنەوە و پرسیار) نموونەی زۆرێك لەو رۆمانانەی هێناوەتەوە كە كاریگەری ژیانی رۆماننووسەكانیان بەسەرەوەیە و ئەو كاراكتەرانەی دیاری كردووە كە دەشێ رەنگدانەوەی كەسایەتی رۆماننووس بن و لێكچوون لە نێوانیاندا هەیە. ئەمەش ئەو وتەیەی كلیف جیمسمان بیر دەخاتەوە كە دەڵێت: "هەموو ئەو رۆمانانەی لە سەرەتا نووسراون، ژیاننامەیەكی دەمامكدراون، هەر ئەم ژیاننامانەن كە بوونەتە رۆمانێكی دەمامكدراو".
- موسوعە السرد العربی (2)- د. عبدالله ابراهیم، المۆسسە العربیـە للدراسـات و النشـر، گبعە موسعە (2008).
- رۆمانی كوردی، خوێندنەوە و پرسیار (بەشی یەكەم)- سابیر رەشید، دەزگای ئاراس بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپی یەكەم (2007).
- بین الروایە والسیرە الژاتیە- د. سلگان سعد القحگانی- صحیفە الشرق اڵاوسگ، العدد (10901)، الخمیـس (2 اكتوبر 2008).
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ