نەجات ئەسپیندارەیی
عەبدولكەریم سروش دەڵێ: "ئایدیۆلۆژیا بریتییە لە مەعریفەیەكی درۆزنانە و ئایدیۆلۆژیست بەو كەسە دەڵێن كە لەڕێی فرتوفێڵی فیكری و لۆژیكییەوە خەڵك فریو دەدات". ئایدیۆلۆژیست كەسێكە، بیروبۆچوونێكی خەیاڵپڵاوی دوور لە واقیعی هەبێت و خاوەن ویژدانێكی خەڵەتێنەری درۆزنانە بێت، لێرەدا خەڵەتاندن دەبێتە مەبەستێكی شاراوەی ئەو هزرانەی كە بە ئایدیۆلۆژیا گۆش كراون، ئایدیۆلۆژیا تەنها بیرۆكەیەك نییە، بەڵكو رابەرایەتی كۆمەڵێك بیرۆكە دەكات بۆ دروستكردنی ئاراستەیەك كە توانای گۆڕانكاری و كاركردنیان هەبێت.
مرۆڤی ئایدیۆلۆژی خاوەن ئەندێشەیەكی سیاسییە و زۆرجار پەلكێشی دەكات بۆ رێگای چەوت. گرامشی دەڵێ: "ئایدیۆلۆژیا زەمینەیەكە، مرۆڤ لەسەری دەجوڵێت و بیروبۆچوون و بەرژەوەندی و پلەوپایەی خۆی لەسەری بەدەستدێنێ و جێگاو مەرتەبەی خۆی دیاری دەكات".
بۆیە نابێ مرۆڤ خۆی بخاتە نێو تەونی ئاڵۆزی ئایدیۆلۆژیاوە، چونكە ئایدیۆلۆژیا سەرەداوەكانی لەدەستی حیزبدان و حیزبیش لەژێر دروشمی ئازادیدا، ئازادیی خەڵكانی دیكە زەوت دەكات و دەیانچەوسێنێتەوە. هەندێك كەس هەن لەبنەڕەتدا بێ ئەزموون و بێ توانان، بەڵام لەبن چەتری ئایدیۆلۆژیادا دەبنە كەڵەشێر و بانگی خۆیان بە گوێچكەی هەموو كەسدا دەدەن، هۆیەكەشی ئەوەیە كە ئایدیۆلۆژی دۆخێكی سایكۆلۆژییە و مرۆڤ لەسەر بونیادی خۆپەرستی و خۆبەزلزانین پەروەردە دەكات، لە قووڵایی ناخی ئەو كەسانەدا رۆحێكی گەورە و خۆبەزلزان نوستووە. مرۆڤی ئایدیۆلۆژی سەر بە هەر رێبازێك بێت، خاوەنی خەسڵەتێكی خۆبەزلزانە و لەسەری بورجەوە تەماشای خوارەوە دەكات و ئەو خەڵكەی بەبچووك دێتە بەرچاو كە لەگەڵ ئەودا جیاوازن.
ئەوەی زۆر جێی سەرنج و تێڕامانە، ئەوەیە كە زۆربەی ئایدیۆلۆژیستەكان نوێنەرایەتی ئەو لایەنانە دەكەن كە بەدرێژایی تەمەنیان ئازادیی مرۆڤیان دیل كردووە و شەرعیەتیش دەدەنە دەسەڵاتی سەركوتكار و ناڕەوا. ماركس سەبارەت بە ڕۆڵی دزێوی ئایدیۆلۆژیا دەڵێ: "ئایدیۆلۆژیا شەرعیەتدانە بە دەسەڵات جا ئەو دەسەڵاتە رەوا بێت یاخود ناڕەوا. ئایدیۆلۆژیا هەمیشە لەهەوڵی ئەوەدایە كە ئەو ناڕەواییەی لە دەسەڵاتدا هەیە، بەپێچەوانە نیشانی خەڵكی بدات و سیمایەكی شەرعیی بداتێ، بەڵام دەسەڵاتی رەوا پێویستی بە شەرعیەتدان نییە".
ئایدیۆلۆژیا هەڕەشەیە بۆ سەر پرۆسەی داهێنان و مەترسیش بۆ سەر ئازادیی فیكر دروست دەكات. بەهۆی زاڵبوونی ئایدیۆلۆژیاوەیە كەوا ئێمە لە هەژارییەكی فیكری و كولتووریدا دەژین، چونكە ئایدیۆلۆژیا هەمیشە رۆشنبیرییەكی بێ مەعریفە دروست دەكات. ئەو رۆشنبیرییەش بەو مەعریفە لاوازەی كە هەیەتی ئەستەمە بتوانێ جەوهەری مەسەلەكان وەرگرێت و لێیان تێبگات. ئایدیۆلۆژیا بەهرەی داهێنان خەفە دەكات و هەست و سۆز و خەیاڵ كپ دەكاتەوە، بەجۆرێك كە مرۆڤ نەتوانێ ئەو شتەی لە ناخیدا پەنگی خواردووە، بە فۆڕمێكی هونەری دەریبڕێ، ئەدیب و نووسەرانی ئایدیۆلۆژی پەیوەندییان بەهیچ دیدێكی فیكرییەوە نییە، بەڵكو ئەوەی دەیكەن و دەیڵێن لەچوارچێوەی ستایش و پیاهەڵدان دەرناچێ، چونكە ئەدیبی ئایدیۆلۆژی هەمیشە تیۆری حیزب و دەسەڵات پڕاكتیزە دەكات و بۆ قووڵایی مەعریفە شۆڕ نابێتەوە.
ئێمە پێویستمان بە فیكر و مەعریفەیەكی خاڵس هەیە كە دوور بێ لە تەمومژی ئایدیۆلۆژیا، چونكە ئایدیۆلۆژیا ناتوانێ ببێتە هۆی دروستكردنی تێڕوانینێكی قووڵ لە ڕەهەندی جۆراوجۆری بیركردنەوەی ئێمەدا، فیكر و مەعریفەی رۆشن زیاتر ئارەزووی زانین و دەرككردنی ئەو رەگوڕیشە قووڵانە دەكەن كە زەمینەیان لەبارە بۆ زیاتر رۆچوون و نەشونماكردن، بەڵام فیكری ئایدیۆلۆژی هەندێك هەست و سۆزی لێ باركراوە و رەپێش كراوە بۆ نێو دنیای مەعریفە، بێگومان ئەو جۆرە فیكرە لە ژینگەیەكی ئەوتۆدا بەرهەم هاتووە كە لەڕووی مەعریفییەوە دۆگمای پێوە دیارە و لەڕووی كۆمەڵایەتیشەوە پاشكۆیەتی و گوێڕایەڵییەكی كوێرانە، بۆیە فیكر لەناو كۆمەڵگای ئێمەدا ڕەچەڵەكی مەعریفیی خۆی ون كردووە و لە گومان و سەرگەردانیدا دەژی. بێگومان ئەو دۆخە ناسروشتییەی كە بریتییە لە بەخێرایی دەركەوتن و پەیدابوونی كۆمەڵێك نووسەر و رۆشنبیر لە منداڵدانی ئایدیۆلۆژیادا، جۆرێك لە سستی و سڕبوونی لەبواری فیكر و مەعریفەدا لێ كەوتووەتەوە، هەندێك نووسەر و رۆشنبیر هەن لەبنەڕەتدا خاوەن بەهرە نەبوون، بەڵام ئەو مێژووە دروستی كردن كە بیری ئایدیۆلۆژی تێیدا لە گڕوكڵپە و پەرەسەندندا بوو.
ئەو جۆرە نووسەر و رۆشنبیرانە لە ئەنجامی پەرەسەندنی بیری ئایدیۆلۆژیدا توانییان لەگەڵ بیروبۆچوون و پەیڕەو و پرۆگرامی حیزبەكان خۆیان بگونجێنن و ناو و ناتۆرێك پەیدا بكەن كە تائێستاش نانی پێوە دەخۆن، واتا لەسەر بنچینەی مەعریفە و زانین و ناسین پێنەگەیشتوون، بەڵكو فراژی ئایدیۆلۆژی بەرهەمی هێناون، بۆیە كە تەماشا دەكەی ئەگەر لەڕووی فیكریشەوە لێك جیاواز بن، بەڵام بەرژەوەندیی هاوبەش لەسەر یەك هێڵ كۆیاندەكاتەوە.
***
پێویستە ئەدیب یاخود نووسەر خۆی رزگار بكات لەو شوناسانەی كە بوونەتە بارێكی قورس بەسەر شانییەوە، واتە شوناسی حیزبی و ئایدیۆلۆژی و مەزهەبی، چونكە ئەو شوناسانە بەرەو ئاقارێكمان دەبەن كە رەهەندەكانی روون و ئاشكرا نین.
هەركاتێ ئایدیۆلۆژیا خۆی بەسەر هەست و نەست و بیركردنەوەی نووسەر و رۆشنبیراندا سەپاند، ئەو كاتە دەقێكی مردوو لەدایك دەبێ، بە تەجرەبەش دەركەوتووە هەروەكو ئەو ئەدیب و نووسەرانەی كاتی خۆی لەبن سێبەری ئایدیۆلۆژیای ریالیزمی سۆشیالیستی كاریان دەكرد، دەقەكانیان ئەوەندە مەودابڕ نەبوو كە لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دیكە بە زیندووی بمێنێتەوە، چونكە ریالیزمی سۆشیالیستی لە رواڵەتدا دەیویست هەموو نووسەر و رۆشنبیران پەروەردە بكات و ئاسۆی داهێنانیان بۆ بكاتەوە، بەڵام لە بنەڕەتدا دەیویست هەموویان وەكو پوورەی هەنگ لە یەك شانەی حیزبی بئاڵێن و كار بكەن.
ماركسییەكان دوای ئەوەی كۆماری سۆڤیەتیان دامەزراند، ریالیزمی سۆشیالیستییان كردە پێوەرێك بۆ هەموو بەرهەمێكی ئەدەبی و هونەری، لەدیدی ئەوانەوە هەر بەرهەمێك گەر نەیتوانی لە قاڵبی ئەو ئایدیۆلۆژیایەدا بجوڵێتەوە، ئەوە بەرهەمێكی لادەرەو ناچێتە چوارچێوەی ئەدەب و هونەری رەسەنەوە. ریالیزمی سۆشیالیستی رەنگدانەوەی بیروباوەڕ و سیاسەتی شۆڕشی ئۆكتۆبەر بوو، واتا ئەدەبی چینی پڕۆلیتاریا و رێبازێكی نەخشە بۆ كێشراو بوو، بەهرەی داهێنان دروستی نەكردبوو، بەڵكو ئایدیۆلۆژیا هێنابوویە ئاراوە، بۆیە ئەو نووسەر و رۆشنبیرانەی لەسەر ئەو ڕێچكەیە ڕۆیشتن، بەرهەمەكانیان تەمەن كورت بوون و وەكو گۆشتی قوتوو زوو ئێكسپایەر بوون، چونكە ڕیالیزمی سۆشیالیستی دژی ڕوئیای نووسەر بوو، دژی بیروڕای ئازاد بوو، دەیویست داهێنانی ئازاد قانگ بدات و لەبەری بچوێنێ، بەڵام ئەو شاعیر و نووسەرانەی خۆیان نەدایە پاڵ ئەو ئایدیۆلۆژیایە و قەڵەمە تیژەكانی خۆیان بەسەرە داوەكانی ئەو ئایدیۆلۆژیایەوە نەبەستەوە و پابەندی هیچ بیروبۆچوونێكی لەقاڵبدراو نەبوون، بەرهەمەكانیان وەكو گەنجینەی پڕ گەوهەر لە سەدەیەكەوە بۆ سەدەیەكی دیكە هەر بە زیندوویی مایەوە. بۆ ئەمە بەڵگەی مێژووییمان لەبەردەستە: لە یەكێتی سۆڤیەتدا بزاڤێك هەبوو بەناوی (پرۆلیتكوڵت) واتا ئەدەبی پڕۆلیتاریا كە هزرڤانی ڕووسی (بوگدانۆف) بەڕێوەی دەبرد، بوگدانۆف دەیویست ئەدەبێكی چینایەتی دابمەزرێنێ كە بناغەكەی لەسەر فەلسەفەی ماركس دامەزرابێ، ئەوە بوو لە سەرەتای شۆڕشدا زۆربەی ئەدیب و نووسەران چوونە سەر ئەو رێچكەیە.
پڕۆلیتكوڵتەكان شانازییان بەوەوە دەكرد كە هەر ئەوان دەتوانن لەو بەرەبەیانە نوێیەدا پەیامێكی مەزن بۆ گەلی شوورەوی هەڵبگرن، پاشان كاربەدەستانی میری ویستیان ئەو بزافە بە حیزبەوە ببەستنەوە، ئەوەبوو فلادیمیر لینین پێی راگەیاندن كە دەبێ پەیڕەوی میتۆدی حیزب بكەن و هەموو وزە و توانایان لەو چوارچێوەیەدا بەكاربێنن، بەڵام بوگدانۆف ئەو داوایەی رەتكردەوە، هەر لەگەڵ ڕەتكردنەوەی ئەو پێشنیارەدا لە هەموو لاوە تەنگی پێ هەڵچنرا، لینین گوتی: بوگدانۆف كەوتووەتە بن كاریگەریی میسالی و دەیەوێ ئەدەبێكی بۆرجوازیی كۆن زیندوو بكاتەوە. بەو تۆمەتەی كە خستیە پاڵی، هەموو ئەوانەی هاوبیروڕای بوون، پەشیمان بوونەوەو لەسەر ڕێچكەكەی پاشگەز بوونەوە.
پاشان بە بڕیارێكی حیزبی لە 23ی ئەپریلی 1932 یەكێتیی نووسەرانی سۆڤیەت دامەزرا، ئەو یەكێتییەی هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە خەریكی پڕۆڤەكردنی بیری سۆشیالیستی و داكۆكی لە دەسەڵات و چەسپاندنی پرەنسیپەكانی حیزب بوو. هەر بەوهۆیەوە ئەدەبی رووسی بڕێكی زۆری هاوسەنگیی لەدەست دا، بە تایبەتی لە ماوەی دووەم جەنگی جیهانی تا مردنی ستالین، ئەو ماوەیەی (ئەندریە گدانۆڤ) سەرپەرشتیی ئەدەب و فەرهەنگی رووسی دەكرد. لەو ماوەیەدا ریالیزمی سۆشیالیستی ببووە ریالیزمی سیاسی، زۆربەی ئەدیب و نووسەرانی كۆمۆنیستی ئەو سەردەم پێیان وابوو كە ئەدەب دەبێ هەڵگری ئایدیۆلۆژیایەك بێ و لەژێر رۆشنایی ئەو ئایدیۆلۆژیایەدا پەیامی خۆی بگەیەنێ، لەڕاستیدا ئەوەش نەخۆشییەكی ڕۆشنبیری بوو تێكەڵ بە فیكری گەلانی سۆڤیەت كرابوو.
***
لەهیچ قۆناغ و سەردەمێكدا ئایدیۆلۆژیا گیانی تەبایی و لێبووردەیی و بەخشندەیی نیشان نەداوە، بەڵكو هەمیشە گیانی هێرشبەرانە و ڕك و كینەی لەمرۆڤدا جوڵاندووە، لێرەشدا دەتوانین نموونەی ئەدەبیاتی چین وەربگرین لەسایەی ئایدیۆلۆژیادا.
لەسەدەی بیستەمدا ئەدەبیاتی چین جارێكی دیكە لە جووڵە كەوت و تووشی شەلەل بوو، چونكە سیاسەت رێوشوێنی بۆ دیاری دەكرد، ئەوەی پێی باش بووایە و لە بەرژەوەندیی خۆی با پشتگیریی دەكرد و بەرزی دەكردەوە، ئەوەی لە بەرژەوەندیی خۆی نەبووایە كۆسپ و تەگەرەی بۆ دروست دەكرد. جموجۆڵێكی سەقەت بەناوی ئەدەبیاتی شۆڕشگێڕانە لەئارادا بوو، لەماوەی سەت ساڵی رابردوودا هەڵكوتانە سەر فەرهەنگی كۆنی چین بەناوی شۆڕشەوە بووە هۆی قاچاخكردن و سووتاندنی كتێبی زۆر، ژمارەیەكی زۆر نووسەر كوژران و خرانە بەندیخانەوە، یان لەژێر باری قورس و تەنگە پێ هەڵچنیندا ناچاری دەربەدەری و ئاوارەیی بوون، وەها زەنگێك لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی چیندا وێنەی نەبوو، بێگومان سانسۆرێكی تەواو خرابووە سەر ئازادیی رادەربڕین و ئازادیی نووسین و ئازادیی بیركردنەوە، بێگومان سروشتی ئەدیب و نووسەرانیش وایە، ئەگەر مەودای قسەكردن و رادەربڕینیان لێ بگیرێ، بە ناچاری هەڵەتەی مەملەكەتان دەبن.
پاش كوشتارەكەی 1989ی مەیدانی (تیان ئان مێن)، زۆربەی ئەدیب و نووسەرە چینییەكان ڕێی غوربەتیان گرتە بەر. هەڵبەت ئەوەش هەڵوێستی ئەو ئەدیب و نووسەرانەیە كە خاوەن مەبدەئن و نایانەوێ دەنگی رەسەنیان خەفە بكرێت. لەو ساڵانەی كەوا (مانۆ سیدۆنل) حكومەتی دیكتاتۆریی بەسەر خەڵكدا سەپاندبوو، ئابڵوقەی تەسكتری لەسەر چالاكیی نووسەران دانابوو، تەنانەت ڕێی هەڵاتنیشیان نەمابوو، ئەوەش بەرهەمی ئایدیۆلۆژیایە كەوا نووسەران دەخاتە قەفەزێكی تەسكەوە، یاخود دەیانخاتە زیندانێكی بێ چراوە، بۆیە بەهیچ شێوەیەك دروست نییە ژەنگی ئایدیۆلۆژیا بكەوێتە سەر ئاوێنە كریستاڵەكانی ئەدەب.
ئەگەر قسە لەسەر نووسەر و رۆشنبیرانی كوردیش بكەین چ لە رابردوودا و چ ئێستا، بۆمان ئەوا زۆربەیان لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژیادا كاریان كردووە، یاخود با بڵێین ئایدیۆلۆژیا پانتاییەكی فراوانی لە ئەزموونی ئەدەب و رۆشنبیریی كوردیدا گرتووە، ئەگەر تێبینی بكەن، ئەو شاعیر و نووسەر و رۆشنبیرانەی ناتوانن لە بواری بەهرەو داهێناندا برەو بە ئەزموونی خۆیان بدەن، هەوڵ دەدەن لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژیایەكدا بوونی خۆیان بسەلمێنن، نووسەر و رۆشنبیرە لاوازەكان ئەوانەی كە لە فیكر و داهێناندا كەم ئەزموونن، ناو و ناوبانگی خۆیان لەوەدا دەبیننەوە كە لەبن چەتری ئایدیۆلۆژیایەكدا كار بكەن، لەلایەكی دیكەشەوە زۆربەی نووسەر و رۆشنبیرانی وڵاتی ئێمە لەپێناو بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان لە ژێر هەژموونی ئایدیۆلۆژیادا كاریان كردووە، لەزۆربەی قۆناغە جیاجیاكانی مێژووی خەباتی كورددا ئایدیۆلۆژیا بووەتە بزوێنەرێكی بەهێزی بزاڤی ئەدەبی و رۆشنبیریی گەلی كورد. چەمكی ئایدیۆلۆژیا لەكۆمەڵگای ئێمە و هەركۆمەڵگایەكی دیكەدا ئاماژەیە بۆ واقیعێك كە تاكتیكی سیاسی جێگای زانست و مەعریفە دەگرێتەوە و كۆمەڵگا تووشی لێكترازان دەكات.
حەقیقەتی كۆمەڵگا یەك شتە، ئەویش پێكەوە ژیانە، بەڵام كەسانی جیاواز بەدیدی جیاوازەوە بۆ ئەم حەقیقەتە دەڕوانن، پێكەوە ژیان بنەمایەكی ئەخلاقی بۆ هەموو كردەوە و چالاكییەكانی مرۆڤ پێكدێنێ لە كۆمەڵگادا، بەتایبەتی ئەو كۆمەڵگایانەی كە خاوەن پێكهاتەی جۆراوجۆرن، بونیادی كۆمەڵایەتی لەسادەترین مانایدا واتا پەیوەندییە بەردەوامەكانی نێوان پێكهاتە جیاجیاكانی كۆمەڵگا، بەڵام نەك ئەو پەیوەندییەی كە لەسەر بنەمایەكی ئایدیۆلۆژی دامەزرابێت، كە ئەمە لەباشترین حاڵەتدا زەنگێكی خەتەر و مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر ئێستا و ئایندەی مرۆڤەكان، بونیادی كۆمەڵایەتی و پێكەوەژیان و بەرژەوەندیی هاوبەش ئەوەیە كە گشت پێكهاتە و هێز و گرووپەكان لە كۆمۆنیكاسیۆنێكدا كۆبكاتەوە، واتا زەمینەیەك سازبكات بۆ پێكەوە ژیان و پەیوەندی بەردەوامی چینە جیاوازەكان، ئەگەر وانەبوو ئەوكاتە ئافاتە سیاسییەكان جێ بە بونیادی كۆمەڵایەتی لەق دەكەن، مرۆڤ بەشێكە لەو ژینگە و لەو واقیعەی كە تێیدا دەژی، یاخود ئەو واقیعە رۆڵێكی گرنگی هەیە لە پەروەردەیدا.
مرۆڤی كوردیش لەنێو چوارچێوەیەكی ئایدیۆلۆژیدا پەروەردە بووە و لەقاڵب دراوە، بۆیە بیركردنەوەو هەڵوێست و بۆچوونەكانی ڕەنگدانەوەی ئەو عەقڵیەتەن كە ئایدیۆلۆژیا دایڕشتووە، لەلایەكی تریشەوە زۆربەی ئەدیب و نووسەرانی دوای ڕاپەرین بەهۆی شەپۆلی جیهانگەراییەوە و لەژێر كاریگەریی ئەدەبی خۆرئاوادا، جۆرە رۆشنبیرییەكیان بەرهەم هێناوە كە تێكەڵەیەكە لەنێوان رۆشنبیریی خۆرئاوا و رۆشنبیریی كوردی ، بۆیە بەرهەمەكانیشیان لەهەر ڕوویەكەوە بۆی بچی هیچ سەرەدەریەكی لێ دەرناكەیت و خوێنەر لەنێوان دوو چەمكی نامۆ و دژ بەیەكدا خۆی دەبینێتەوە، ئێمە ئێستا لە حاڵەتێكی نەگۆڕ و چەقبەستووداین و ئایدیۆلۆژیاش بووەتە دەلیلی سیاسی و فیكری و كۆمەڵایەتی ئێمە، پەم پێیەش دەتوانین بڵێین كە جیهانبینی ئایدیۆلۆژی لێپرسراوی سەرەكییە لە قەیرانە سیاسی و كۆمەڵایەتی و فیكریەكانی ئێمە، چونكە لەهەموو لایەكەوە بونیادی عەقڵی ئێمەی كۆنتڕۆڵ كردووە. پێویستە ئەوە بزانین كە ئایا هەلومەرجی سیاسی ڕێگرە لەبەردەم گۆڕین و گەشەپێدانی ئەم كۆمەڵگایە یاخود هەژموونی ئایدیۆلۆژیا؟
بەدڵنیاییەوە هەیمەنەی ئایدیۆلۆژیا بووەتە ئاستەنگێكی گەورە و هیچ دەرفەتێكی نەهێشتووەتەوە بۆ بووژانەوە و گەشەكردنی ئەم كۆمەڵگایە، ئەگینا لەسەدەكانی ڕابردوودا كە تەمومژی ئایدیۆلۆژیا بەری ئاسۆی نەگرتبوو، كۆمەڵگای ئێمە پڕ بوو لە زاتی گەورە گەورە، پڕ بوو لە شاعیرو نووسەری خاوەن مەعریفە و لێهاتوو، وەكو مەحوی و مەولەوی و نالی و سالم و پیرەمێرد و ئەمین زەكی بەگ و شەرەفخانی بەتلیسی و مەلای جەزیری و خانی و دەیانی دیكە.
سەرچاوەكان
1- ئەدەبی رووسی و كێشەی باسترناك- دكتۆر مارف خەزنەدار
2- پلۆرالیزمی ئایینی- عەبدولكەریم سروش
3- الایدیولوجیا والوعی المگابق- عدنان عوید
4- التشكلات الایدیولوجیە فی الاْسلام- بن سالم حمیش
5- مفهوم الایدیولوجیا- عبدلله العروی
6- عیرفان بەرانبەر بەئازادی- دكتۆر عەلی شەریعەتی- وەرگێڕانی هەژار
7- النقد والایدیولوجیە- تیری ایجلتون \ ترجمە فخری صالح
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ